Kıyafet DeğiĢtirme (Tebdil-i Kıyafet)

Kıyafet değiĢtirme, hikâye ve masallarda sık görülen, anlatının akıĢına yön veren bir motiftir.163 Bu motif pek çok sebepten dolayı ortaya çıkabilir. Bunların en yaygın olanları gerçeği öğrenme, bir yerde olup bitenleri anlama, zor durumdan kurtulma, birilerini kandırma isteğidir. Asıl kiĢiliğin gizlenip farklı gösterilmek istenmenin esas olduğu bu motifin diğer anlatmalardaki örneklerini verecek olursak; Ġnsanoğlu Nankördür isimli masalda padiĢah ile vezir kıyafet değiĢikliği yaparak kendilerine gönderilen mektuptakilerin gerçek olup olmadığını öğrenmek üzere yollara düĢerler.164

Ahu Melek masalında, Ahu Melek‟i düĢmanları yabanda tek baĢına bırakınca o da yollara düĢer ve elbiselerini bir kundura boyacısı ile değiĢtirip

163 _{Saim SAKAOĞLU, “Bey Böyrek Hikâyesindeki Kıyafet DeğiĢtirme Motifi Ġle Diğer Bazı}

Motiflerin Anadolu Masallarında Görülmesi”, Türk Dili AraĢtırmaları Yıllığı Belleten, Ankara,1998, s.132.

164

erkek kıyafetine girer. Daha sonra rast geldiği çobana çırak olur.165

Yatalak Mehmet masalında padiĢah öldürdüğünü zannettiği küçük kızının acısını unutmak için kıyafet değiĢikliği yapıp yollara düĢer.166 Nardaniye Hanım masalında üvey kızını zehirlemek isteyen kadın tanınmamak için kıyafetlerini değiĢtirir.167

Altın Bülbül masalında kahraman, yıkayıp kuruttuğu koyun iĢkembesini kafasına geçirerek keloğlan gibi görünür.168

Güzel Ahmet hikâyesinde çocuğu olmayan padiĢah veziriyle beraber çocuksuzluğuna çare bulmak için kıyafet değiĢtirip yollara düĢer.169

ġeyh Caferi Tayyar efsanesinde, Horasan hükümdarı halkın durumunu öğrenmek için kıyafetlerini değiĢtirerek halkın arasına karıĢır. Böylece bir evde ağlayan bir kadın ile üç çocuğuna yardım eder.170

ġeyh Musa Ziyareti efsanesinde Halife Ömer kıyafetlerini değiĢtirerek Ģehirde gezmeye çıkar.171

Ferec hikâyelerinde kıyafet değiĢikliğine çoğunlukla padiĢah, halife ve vezirler baĢvurur. Bunun aksi olan örnekler de mevcuttur. Bu örnekleri aĢağıda belirteceğiz.

Birinci hikâyede vezirinin sözüne inanmayan halife Harun ReĢid, vezirin söylediğinin doğru olup olmadığını bizzat kendisi öğrenmek üzere kıyafet değiĢikliği yaparak yollara düĢer:

Ħalįfe ol gün śabr eyledi. Yarındası gün ŧon degşürdi, silāĥlandı, bir yil ayaķlu ata bindi, Baġdād’dan çıķdı, Baśra’ya yüz ŧutdı. (1.H/7)

Halifenin kıyafet değiĢikliği yaparak tanıĢtığı Ebulkasım hikâyenin kahramanıdır. Halife, vezirin söylediğinin doğru olduğunu anlar. Bağdat‟a döndüğünde Ebulkasım‟ı Basra beyliğine getirdiğini yazan bir mektup ve hediyeler gönderir. Ancak bu mükâfatlandırma Ebulkasım‟ın baĢına pek çok sıkıntı getirir. Görüldüğü gibi halifenin yaptığı kıyafet değiĢikliği, Ebulkasım‟ın kahraman olarak ortaya çıkması için uygun zemini hazırlamıĢtır.

165 _{Boratav, age., s.169.} 166 _{age., s.143.} 167 age., s.117. 168 _{Tezel, age., s.180.}

169 _{Görkem, Halk Hikâyeleri AraĢtırmaları, , s.163.} 170 _{Helimoğlu Yavuz, age., s.291.}

171

Ġkinci hikâyede kendisine eĢ aramak üzere gurbete çıkan Fazlullah, yolda haramilerin eline düĢer. Haramiler onu öldürmeyi kararlaĢtırmıĢlardır. Ancak bir yerlerde kervan konduğu haberi gelince Fazlullah‟ı bağlı bir Ģekilde bırakıp giderler. Harami baĢının karısı Fazlullah‟a acır ve onu kurtarır. Fazlullah‟ı gönderirken kıyafetlerini değiĢtirmeyi ihmal etmez:

Der-ĥāl ol ħatun kişi Fażlu’llāh’uñ bendini şeşdi, bir eski kürk geydürdi, eline bir aġaç virdi, ķoynına bir ķaç etmek ķoydı, bir incecük yola iletdi. “Bu yolı dut git bir ābādanlıġa yitişesin” didi. (2.H/29)

Harami baĢının karısının yardımıyla Fazlullah‟ın kıyafetlerini değiĢtirerek kaçması, bir diğer motifi doğuracaktır. Bu, yalan motifidir. Fazlullah kıyafet değiĢikliği esnasında giydiği eski kürk ile garip, fakir bir kılığa bürünmüĢtür. Bundan istifade ederek tanınmamak için yalan söyler.

Aynı hikâyede Fazlullah, Ebulhasan ile beraber zindana düĢer. Ebulhasan‟ın zindancıya, Rāst eydürsin ammā ne yaramazlıķ dirseñ, uġrılıķ, ĥarāmįlik, ħūn- ħvārlıķ, ķamusı bendedür. Bu yoldaşum yigidüñ hįç günāhı yoķdur, kişi Ǿayālidür. Bunı ben ķażāya uġratdum. Bu öldüginden ne fāyideñ ola, ya ölmedüginden ne ziyānuñ ola? Başuñ śadaķası bunı śalıvir gitsün. Uş ben oturayın, başuma ne gelürse göreyin. (2.H/36) demesi üzerine zindancı Fazlullah‟ı, kıyafetlerini değiĢtirerek bırakır:

Andan Fażl’a eyitdi: “Ķaftanuñı, taķyeñi bıraķ, şol palās-pāresini, egnüñe bıraķ, var git” didi. (2.H/37)

Bu kıyafet değiĢikliği sayesinde Fazlullah yeniden tanınmayarak bulunduğu yerden kurtulur. Böylece hem kısa bir süreliğine de olsa sıkıntılardan kurtulmuĢ hem de dıĢarıda yeni olayların yaĢanması için uygun Ģartlar sağlanmıĢ oldu.

BeĢinci hikâyede arkadaĢının sevdiğini getirmek üzere yola çıkan Ferruh-ruz, yolda karĢılaĢtığı Mihr-efza‟dan ne yapması gerektiğini öğrenir. Bunlardan biri de Ferruh-ruz‟un kendisini farklı biri olarak tanıtmasını sağlayacak olan kıyafet değiĢikliğini yapmasıdır:

Ferruħ-rūz bu taǾlįmi Mihr-efzā’dan dutıcaķ āferįn oķıdı, duǾā ķıldı. Ŧurdı, gendüzini keşįş śūretine ķoyup şehre gitdi. (5.H/115)

Bu kıyafet değiĢikliği ile Ferruh-ruz direkt olarak gittiği Ģehrin meliki ve din büyüğü ile muhatap olur. Böylece asıl hedefine bir adım daha yaklaĢır. Nitekim Mihr-efza‟dan öğrendiklerinin kalanını da uygulayan Ferruh-ruz, arkadaĢının sevgilisini de alarak oradan uzaklaĢır.

Zalim bir padiĢah ile onun iyi vezirini konu alan on birinci hikâyede, vezir padiĢahtan yana dertli olduğunu, ancak dünyada dertsiz kimsenin olmadığını söyler. Bunun aksini ispatlayarak vezirine kötülük yapmak isteyen padiĢah, kıyafet değiĢikliğiyle vezirin iddiasını araĢtırır:

Der-ĥāl ŧurugeldi, bāzirgān śūretine irdi, yirinde bir nāǿib ķodı. Her ŧarafa gitdi. (11.H/214)

Kıyafet değiĢikliğinin yaygın sebeplerinden biri de, burada olduğu gibi, bir Ģeyin aslını öğrenirken sahip olunan makamdan dolayı asılsız bir durumun gerçekmiĢ gibi gösterilmesini engellemektir. Yani padiĢah kıyafet değiĢikliği yapmadan gerçek kimliği ile bir durumun aslını araĢtırırsa, onun padiĢahlık kimliğinden dolayı insanlar ona yaranmak için yanıltıcı davranıĢlarda bulunup padiĢahın yanlıĢ bilgilenmesini sağlayabilirler.

Halife Harun ReĢid‟in veziri Ġshak-ı Mevsili‟nin bir eğlence evini fark edip halifeye bildirmesiyle, halifenin de o eve girmek istemesi üzerine yaĢananları konu alan on dördüncü hikâyede, halife kıyafet değiĢikliği yaparak Ġshak ile birlikte eve girer:

Ħalįfe ķullıķçı ŧonın geydi, ŧaşra geldi. İsĥāķ evinde geldi, bulışdılar. İsĥāķ ilerü yüridi, köşk yolın ŧutdı, irişdi.(14.H/262)

Kendisini Ġshak‟ın hizmetçisi olarak tanıtan halife bu esnada ev sahibesini asıl kiĢiliğiyle tanır. Daha sonra halifenin kimliği ortaya çıkar. Gittiği evin sahibesini de nikâhına alır. Eğer halife kıyafet değiĢikliği yapmadan o eve gitmiĢ olsaydı muhtemelen ev sahibesiyle iliĢkisi bu Ģekilde sonlanmayacaktı.

KardeĢleri tarafından sürekli baĢına derd açılan ve öldürülmek istenen Basralı Tahir‟in anlatıldığı on yedinci hikâyede, öldürülmek üzere iken Kenek melikinin kızı Kamerülbahr, Tahir‟i kurtarır. Tahir iyileĢtiğinde baĢından geçenleri kıza anlatır ve kız ile birbirlerine âĢık olurlar. Kamerülbahr onu, kadın kılığına koyarak saraya götürür:

Andan girü ŧįmār itdiler, ŧamām śıĥĥat bulduġum vaķt duħter beni ħatunlar śūretine ķoydı, kenįzekler ile bāġdan çıķduķ, şehre geldük. (17.H/298-299)

Sarayda gece gündüz zevk ü sefa içinde geçer. Fakat melikin cariyelerinden biri bunları içki içip keyif sürerken görür. Melike haber verir. O da cariyenin söylediğinin doğru olduğunu görür. Bunun üzerine padiĢah, vezirin de sözü üzerine Kamerülbahr‟i ve Tahir‟i bir sandala bindirip denize bırakır. Böylece Kamerülbahr‟in kıyafet değiĢikliği ile saraya getirdiği Tahir‟den dolayı ikisi adeta kader ortağı olmuĢlardır. Nitekim ferahlığa kavuĢtukları zaman kader ortaklığı daha açık bir Ģekilde görülecektir.

Kendisini istemeye gelenlerden kimseyi beğenmeyen KiĢmir melikinin kızı onu istemeye gelen Kınnevc melikinin oğluna da varmaz. Bir gece KiĢmir melikinin kızı rüyasında Kınnevc melikinin oğlunu görür. Kınnevc melikinin oğlu rüyada kıza beddua eder. Kız feryat figan uyanır ve Kınnevc melikinin oğluna âĢık olur. Annesine durumu anlatan kız, kıyafet değiĢikli ile yollara düĢer:

Yol yaraġın düzdüm. Bir gice gendüzümi er śūretinde düzdüm, śaçum iki şāħ eyledüm, silāh ķuşandum, çuķal geydüm. Bir keşįde- gūş, güşāde-dūş, elmās-süm, enfās-düm, rūĥ-sįret, rįĥ- serįret, śabā- tek, śabį-reg, münevver-rūy, muǾanber-mūy, efser-efsār, şāre- mismār, caǾbe-cebįn, zerrįn-zįn ata bindüm, Kişmįr’den çıķup Ķınnevc’e yüz ŧutdum. (19.H/329)

KiĢmir melikinin kızı bundan sonra türlü sıkıntılarla karĢılaĢır. Bu sıkıntıların kaynağı Kınnevc melikinin oğlunun, kızın rüyasında yaptığı bedduadır. Kıyafet değiĢikliği ile kızın mekân değiĢikliğine gitmesi ise sıkıntıların baĢlaması için uygun zemini hazırlamıĢtır.