Kudretin Fiilde Sorumluluğu: Kesb

“Kesb” kelimesi, “ke-se-be” ( بسك ), ya da iftial babından “ik-te-se-be” ( بستكا) fiilinden türetilmiştir. Lügatte; rızık talep etmek, toplamak,²¹⁶ çabalamak, davranmak, elde etmek,²¹⁷ mal, para, bilgi, dost vb. şeyler kazanmak,²¹⁸ bir faydayı talep etmek veya bir zararı def etmek için kullanılan bir kavramdır.²¹⁹ Aynı zamanda hem hayır hem de şer

208 Cürcânî, Şerhu’l-’l-Mevâkıf, 3:528.

209 Cürcânî, Şerhu’l-’l-Mevâkıf, 3:526.

210 İsfahânî, Mufredâtu-fî-Garîbi’l-Kur’an, 1:1157.

211 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, 6:3835.

212 Abdulbâkî, el-Mu’cemu’l-Mufehres li Elfazi’l-Kur’âni’l-Kerim, 571.

213 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, 6:3834.

214 ( َهَعْسُو َّلاِإ اًسْفَن ُ هاللّ فِّلَكُي َلا )

215 Macit, Dünya Kurmak Eylem ve Değişim, 141; Şems, 91/7-10

216 İbn Manzûr, Lisânu’l Arab, 7:3870-3871.

217 Fîruzâbâdî, Kâmûsu’l-Muhît, 130.

218 Kâdî Abdulcebbâr, el-Muğnî, 8:163; İsfahânî, Müfredatu Elfazi’l-Kur’an, 709.

219 Ebu’l-Bekâ, el-Külliyyât, 770; Cürcânî, Kitâbu’t-Ta’rifât, 193.

39 işler içinde kullanılmaktadır.²²⁰ Bu yönüyle de insana hak ettiği payı/karşılığı vermek şeklinde teknik bir anlam kazanmıştır.²²¹

Kesb kavramı, Kur’an-ı Kerim’de üç ayrı anlamda yer almıştır. Bunlardan birinci anlam, “Allah, sizi kasıtsız yeminlerinizden dolayı sorumlu tutmaz, fakat sizi kalplerini-zin kazandığı (bile bile yaptığınız) yeminlerden sorumlu tutar. Allah, çok bağışlayandır, halîmdir. (hemen cezalandırmaz, mühlet verir)” (Bakara, 2/225) âyetinde ifade edildiği üzere, kalbin istemesi ve azmetmesi şeklindedir. İkinci anlam; “Ey iman edenler! Kazan-dıklarınızın iyilerinden ve yerden sizin için çıkardıklarımızdan Allah yolunda harcayın.

Kendinizin göz yummadan alıcısı olmayacağınız bayağı şeyleri vermeye kalkışmayın ve bilin ki Allah, her bakımdan zengindir, övülmeye lâyıktır” (Bakara, 2/267) âyetinde ifade edildiği üzere malın, ticaret ile elde edilmesi, Üçüncüsü de, “Öncekiler sonrakilere, sizin bize karşı bir üstünlüğünüz yoktur. Artık kazanmış olduğunuz şeylere karşılık, azabı tadın derler” (Araf 7/39) âyetinde yer aldığı şekliyle çabalamak ve yapmaktır. Bu açıklamalar-dan da anlaşılacağı üzere kesb kavramının, Kur’an-ı Kerim’de ki anlamı ile lügat anlamı arasında bir paralellik söz konusudur.²²² Ayrıca âlimler, bu kavramın hem yararlı hem de kötü işleri elde etme anlamına geldiği için Allah’a atfen kullanılmasını uygun görmemiş-lerdir.²²³

İslam düşünce tarihinde farklı kesb anlayışlarının olduğunu görüyoruz.²²⁴ Eş’arî’nin aktarımına göre kavramın kelâmi bir terim olarak kullanımı ilk defa Dırâr b.

Amr tarafından olmuştur.²²⁵ O, bu kavramı mutlak cebr anlayışına karşılık insan fiilleri konusunda insanda kudretin olduğuna vurgu yapmak için kullanmıştır.²²⁶ Yine ilk dö-nemde kesb kavramını kullanan diğer bir âlim de Muhammed en-Neccâr’dır. O, ‘Allah’ın kullarının hayır, şer, iyi ve kötü olan bütün fiillerinin yaratıcısı olduğunu, kulun ise bu fiilleri sadece yapmak suretiyle edindiğini belirterek kesbî, insanın fiile etkisi şeklinde

220 Yusuf, Mustalahâtu’l-Kelâmiyye fî Efâlillâhi Teale, 280.

221 Wat W. Montogomery, “İslam’da Kesb Doktrininin Kökeni”, çev. İbrahim Hakkı Önal, e-Makâlât Mez-hep Araştırmaları, Dergisi, 9/1(2016), 104.

222 Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî, el-İktisat fi’l-İ’tikâd, (Beyrut:Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye 1983), 60.

223 Eş’arî, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, 241 Yar, Müslüman Kelâmında Teklif ve Sorumluluk, 95.

224 Wolfson, Kelâm Felsefeleri, 507 vd.

225 Eş’arî, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, 281; Bağdâdî, el-Fark Beyne’l-Fırak, 213-214; Dırar b. Amr ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. OsmanAydınlı, “Dırar b. Amr ve Mu’tezile’nin Teşekkül Sürecindeki Yeri”, An-kara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi; Watt, İslam’ın İlk Dönenlerinde Hür İrade ve Kader, 220.

226 Eş’arî, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, 281; Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, 1:100; Wolfson, Kelâm Felsefeleri, 523.

40 ele almıştır.²²⁷ Bu düşüncesiyle o, insan kudretinin fiile etkisinin olduğunu ve bunun kesb olduğunu söylemiştir.²²⁸ İnsanın kendi fiillerindeki rolünü ifade etmek üzere insandaki kudreti, ontolojik bir hakikat olarak ele alan ilk âlimlerden bir diğeri de Ebu Hanife’dir.²²⁹ O’na göre kullara ait bütün fiiller, Allah tarafından yaratılmakla birlikte bu fiiller gerçek anlamda kulların kesbîyle meydana gelmektedir.²³⁰ Buna yakın bir düşünceyi de İbn-i Küllâb’ın benimsediğini görüyoruz.²³¹ Ancak her ne kadar ilk dönemde kavramla ilgili görüşler ortaya konulmuş olsa da kesb düşüncesi Allah’ın mutlaklığı anlayışı çerçeve-sinde Eş’arîlik ekolü ile sistematik bir hal almıştır.²³²

İbn-i Küllâb’ın bir takipçisi olan Eş’arî,²³³ kesb konusunda İbn-i Küllâb ve Nec-car’ın görüşlerine daha yakındır. O kesbî, muhdes bir kudretle bir şeyin hak edilmesi şek-linde izah eder.²³⁴ Onun önemli takipçilerinden biri olan İbn Fûrek kesbî, kudret sahibinin yaratılmış bir kudret ile makdura hal ve hüküm yönünden taalluku şeklinde tanımlar.²³⁵ Bâkıllânî de kesbî, muhdes kudretin ortaya çıkardığı veya muhdes kudretin yöneldiği şey diye ele alır.²³⁶ Eş’arîlik ekolünün diğer önemli ismi olan Bağdâdî, kesbî izah ederken bazı âlimlerin vermiş oldukları örnekle açıklamaya çalışır. O, iki insandan birisinin tek başına yapamadığı bir işi buna gücü yeten biriyle yapması gibi insanın kesbînin fiilde bu şekilde ortaya çıktığını beyan eder.²³⁷ Son olarak geleneğin önemli bir siması olan Cür-cani’nin kesbî; bir insana yarar sağlayan veya ondan zararı gideren fiil diye tarif ettiğini görüyoruz.²³⁸

227 Bağdâdî, el-Fark Beyne’l-Fırak, 208.

228 Bağdâdî, el-Fark Beyne’l-Fırak, 208; Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, 1:100; Eş’arî, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, 283.

229 Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, 240; Şerafettin Gölcük, Kelâm Açısından İnsan ve Fiilleri, (İstanbul 1979), 189, Yavuz, ‘Ebu Hanife’, 10:138.

230 Ebu Hanife, el-Fıkhu’l-Ekber, 55; Muhhamedel-Humeyyis, Ebu Hanife’nin İtikadi Görüşleri, çev. Ah-met İyibildiren, Mustafa Öztürk (İstanbul: Ğuraba Yayınları, 2013), 480; Arif Aytekin, Tahâvî Akîdesi ve Selef Akidesindeki Yeri (İstanbul 201:Bereket Yayınları), 177.

231 Wolfson, Kelâm Felsefeleri, 515.

232 Mehmet Keskin, İmam Eş’arî ve Eş’arîlik (İstanbul: Düşün Yayınları 2013),134; Wolfson, Kelâm Fel-sefeleri, 526.

233 Eş’arî’nin İbn-i Küllab’a intisap ettiğine veya bazı görüşlerini kabul ettiğine yönelik açık bir söylemi yoktur. Ona intisabının görüşlerini kabul etmesi yönünden yapılan yorumlardan kaynaklanmaktadır. Ay-rıntılı bilgi için bkz; İbn-i Teymiyye, Minhacu’s-Sünnetü’n-Nebeviyye, thk. Muhammed, Yaşar Salim, Yersiz 1986, II, 327; Tevfik Yücedoğru, İbn Küllâb ve Küllâbiye Mezhebi (Bursa:Emin Yayınları, 2015), 180-181.

234 Eş’arî, Kitâbul’-Lüma’, 67; Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, 542.

235 İbn Fûrek, Kitâbu’l-Hudûd fi’l-Usûl, 88.

236 Bâkıllânî, Kitâbu’t-Temhîd, 347.

237 Bağdâdî, Usûlu’d-Dîn, 132-133.

238 Seyyid Şerif Cürcânî, Mu’cemu’t-Ta’rifât, thk. Muhammed Sadık (Kahire:Dâru’l-Fikr, 2004), 154.

41 Mâturîdî kesbî, insanın bazı fiilleri, seçme kudreti veya kastı olarak anlamaktadır.

Mâturîdî düşüncenin önemli isimlerinden biri olan Nesefî ise kesbî, insana fiilin taalluku yönüyle ele almaktadır. O, fiilin kudretin mahallînde meydana gelmesine kesb adını ve-rir.²³⁹ Kesb kavramında Eş’arîler ile Mâturîdîler arasındaki en önemli ortak nokta, fiilin Allah’ın yaratmasıyla meydana geldiğini kabul etmeleridir. Aralarındaki ayrılık noktası ise, Mâturîdî anlayışında kesbîn, fiilin insana yönelik kısmını teşkil ediyor olması ve in-sanın kudretine bağlı olmasıdır. Ancak Eş’arî, her ne kadar kesbîn hâdis kudretle oldu-ğunu söylese de bu kudretin de Allah tarafından yaratıldığını belirtmektedir. Böylece hâdis kudretin oluşturduğu kesb anlayışı fiilin meydana gelmesinde insan açısından hiçbir tesir icra etmemektedir.²⁴⁰ Ancak Mâturîdîler, kesbîn doğrudan kul tarafından meydana geldiğini ve bunun fiile etkisinin olduğunu belirtmişlerdir.²⁴¹

Mu’tezile’nin önemli isimlerinden Kâdî Abdulcebbâr kesbî, kendisi ile bir fayda elde edilen veya zarar giderilen fiil olarak tanımlamaktadır.²⁴² Bu anlamıyla insana yöne-lik herhangi bir karşılığı olan fiile kesp adını verir.²⁴³ Ebu Ali el-Cübbâî (270/883) de kesbî, kendisiyle zarar veya yarar, hayır veya şer, ıslah veya ifsat elde edilen fiil olarak ele alır.²⁴⁴ Onun kesb kavramını fiili olarak ele alması Eş’arî ve Mâturîdîler’in benimse-miş olduğu kesb düşüncesini kabul etmemesiyle alakalıdır.

Yapılan açıklamalardan da anlaşılacağı üzere kesb kavramı, kelâm âlimlerinin in-sanın fiile etkisini sorumluluğu açısından oluşturmuş oldukları bir teori olarak göze çarp-maktadır.²⁴⁵ Âlimlerin bu noktada kesbin üzerinde durmalarının sebebi insanın kudretini, fiili yaratma vasfından çıkarmaktır.²⁴⁶ Böylelikle onlara göre insan fiilini yaratamayacak ancak ondan sorumlu olmuş olacaktır.