BÜTÜNLE MES N N SA LANMAS
2.5.1. Kopenhag Ekonomik Kriterleri Aç0s0ndan Türkiye’nin lerlemes
1993 y l Kopenhag Zirvesi’nde aç klanan ve AB’nin geni leme sürecinde aday ülkelerin AB’ye üyeli inin gerçekle mesi için temel al nmakta olan üç temel kriterden olu maktad r. Bu kriterler u ekildedir:
• Siyasi kriterler: Demokrasiyi güvence alt na alan kurumlar n istikrar , hukukun üstünlü ü, insan haklar , az nl klar n korunmas ve bu topluluklara sayg gösterilmesi.
• Ekonomik Kriterler: C leyen bir piyasa ekonomisinin varl ile Birlik içerisindeki rekabet bask s ve piyasa güçleriyle ba edebilme kapasitesi.
• Üyelikten kaynaklanan yükümlülükleri üstlenebilme yetene i.
6 Kas m 2007 tarihinde yay nlanan ve Kopenhag kriterlerini kar lama yönünde Türkiye’nin ilerlemesini de erlendiren ilerleme raporunun siyasi kriterler bölümünde demokrasiyi güvence alt na alan kurumlar n istikrar , hukukun üstünlü ü, insan haklar , az nl klar n korunmas ve bu topluluklara sayg gösterilmesi incelenmi tir. Ayn zamanda, uluslararas yükümlülüklere, bölgesel i birli ine ve üye ülkeler ve aday ülkelerle iyi kom uluk ili kilerine gösterilen özen ele al nm t r206.
Aral k 2002 y l nda toplanan Avrupa Konseyi, Türkiye’nin Kopenhag kriterlerini kar lay p kar lamad n Aral k 2004’te tekrar gözden geçirip kat l m müzakerelerini ba latmay kararla t rm t r207. Komisyon’un da olumlu görü ünün ard ndan, siyasi kriterlerin kar land n n göstergesi olarak Türkiye ile kat l m müzakereleri 3 Ekim 2005’te ba lam ve 2005 y l ilerleme raporunda Türkiye’nin Kopenhag siyasi kriterlerini kar lad ifade edilmi tir208. 2007 y l Geni leme
206 Commission of the European Communities, “Turkey 2007 Progress Report”, Brussels, 6.11.2007,
s. 6.
207 Commission of the European Communities, “2004 Regular Report on Turkey’s Progress Towards
Accession”, Brussels, 6.10.2004, s. 165.
Strateji Belgesi’nde ise, Türkiye’nin siyasi kriterleri “yeterince” kar lad vurgulanm t r209.
Ekonomik kriterlere bak ld nda ise yukar da ifade edildi i gibi iki alt ba l n bulundu u görülmektedir. Siyasi kriterlerde oldu u gibi ilk kez 2005 ilerleme raporunda Türkiye’nin i leyen bir piyasa ekonomisine sahip oldu u ifade edilmi tir210 ve 2007 Geni leme Strateji Belgesi’nde de bu kriterin kar land tekrar edilmektedir211. Öte yandan Türkiye, ekonomik kriterlerin ikinci alt ba l olan, Birlik içindeki rekabet bask s ve piyasa güçleriyle ba edebilme kapasitesini henüz gerçekle tirememi tir fakat 2007 Geni leme Strateji Belgesi’nde belirtildi i üzere, orta vadede bu kriteri kar layaca beklenmektedir212.
Türkiye ve AB aras nda gerçekle en gümrük birli i sonras nda ikili ticaret ve Türkiye’ye gerçekle en do rudan yabanc yat r mlar artm t r. Bu geli meler çerçevesinde Türkiye’de gümrük birli i sonras nda AB ile ili kilerin daha da derinle ece i yüksek bir alg lama ve beklenti olarak ortaya ç km t r.213 Bu ba lamda, gümrük birli i Türkiye’de tam üyeli e yönelik bir basamak olarak de erlendirilmi tir214.
AB-Türkiye Gümrük Birli i 2006’da 85 milyar Avro’ya ula an AB–Türkiye ikili ticaretinin daha da artmas na katk da bulunmu , dolay s yla Türkiye’nin, AB’nin yedinci ticari orta olmas n sa lam t r215. Ayr ca, do rudan yabanc yat r m düzeyi 2006’da rekor düzeye, 16 milyon Avro’ya ula arak Türkiye’nin GSYIH’ sinin % 4,9 unu olu turmu tur. Toplam do rudan yabanc yat r mlar içinde AB kaynakl
209 Commission of the European Communities, “Enlargement Strategy and Main Challenges 2007–
2008”, Brussels, 6.11.2007, s. 55.
210 European Commission, “Turkey 2005 Progress Report”, Brussels, 9.11.2005, s. 54.
211 Commission of the European Communities, “Enlargement Strategy and Main Challenges 2007–
2008”, Brussels, 6.11.2007, s. 57.
212 Commission of the European Communities, “Enlargement Strategy and Main Challenges 2007–
2008”, Brussels, 6.11.2007, s. 57.
213 Birol Ye ilada, Br an Ef rd And Peter Noord jk, “Competition among Giants: A Look at How
Future Enlargement of the European Union Could Affect Global Power Transition”, International Studies Review, no: 8, 2006, s. 618.
214 Harry Flam, “Turkey and the EU: Politics and Economics of Accession”, CESifo Economic
Studies, Vol. 50, no.1, 2004, s. 172.
215 Comm ss on Of The European Commun t es, Turkey 2007 Progress Report, Brussels, 6.11.2007, s.
yat r mlar n oran , 2005 y l nda %58 iken, 2006 y l nda %82 oran nda gerçekle mi tir216.
2007 y l ilerleme raporunun müktesebat k sm na bak ld nda Türkiye’nin üyelikten kaynaklanan yükümlülükleri üstlenebilme kapasitesinin artt ifade edilmektedir. Öte yandan, daha önce dondurulan sekiz ba l n raporda tekrar belirtildi i görülmektedir. Türkiye’nin, Ortakl k Anla mas ’na Ek Protokol’ü tam olarak ve ayr mc l k gözetmeden uygulanmas na ili kin yükümlülüklerini yerine getirmemesi nedeniyle Konsey, Aral k 2006’da; Avrupa Komisyonu, Türkiye’nin yükümlülüklerini yerine getirdi ini teyit edene kadar, Türkiye’nin Güney K br s’a ili kin k s tlamalar yla ili kili sekiz ba l kta kat l m müzakerelerinin aç lmamas na ve hiçbir ba l n geçici olarak kapat lmamas na karar vermi tir.
Bu fas llar unlard r; Mallar n Serbest Dola m , Yerle im Hakk ve Hizmet Sunma Serbestîsi, Mali Hizmetler, Tar m ve K rsal Kalk nma, Bal kç l k, Ula t rma Politikas , Gümrük Birli i, D Cli kiler. Bu ba l klarda gümrük birli i çerçevesinde gerçekle en ilerleme siyasi nedenlerle u a amada üyeli i h zland r c etki yapamamaktad r. Bu geli meler nda, üçüncü kriter olan üyelik yükümlülüklerini üstlenebilme yetene ine bak ld nda, teknik bir süreci içeren bu kriterin siyasi sebeplerle sekteye u rad görülmektedir. Bu sebeple, Türkiye’nin müktesebata uyumu içeren üçüncü kriteri kar lamas , teknik aç dan uyum sa lansa bile K br s sorunu ile ili kili olarak siyasi sorunlar n çözümüyle yak ndan ili kilendirilmi tir.
Örne in, 2007 ilerleme raporunda belirtildi i üzere Türkiye, Gümrük Birli ine dayal olarak, AB ile yüksek düzeyde uyum sa lam t r. Fakat gümrük birli i ba l , Aral k 2006’da Türkiye’nin ek protokolden kaynaklanan yükümlüklerini yerine getirmeden aç lmamas kararla t r lan 8 ba l ktan biri olarak belirlenmi tir. 2007 ilerleme raporunda, Güney K br s bayra n ta yan veya son u rad liman Güney K br s’ta olan gemi ve uçaklarca ta nan mallar n serbest dola m na uygulanan s n rlamalar devam etti i müddetçe Türkiye’nin bu ba l a
216 Comm ss on Of The European Commun t es, Turkey 2007 Progress Report, Brussels, 6.11.2007,
ili kin Topluluk müktesebat n tam olarak uygulad n n söylenemeyece i vurgulanmaktad r217.
Türkiye ile AB aras ndaki gümrük birli i, normal bir gümrük birli inin ötesinde uyumla t rmalar içermektedir. Gümrük birli i ayr ca teknik mevzuat uyumu, tekellerin kald r lmas ve fikri mülkiyetin korunmas gibi unsurlar da içerir. Ayr ca, kamu al mlar , hizmetlerin serbest dola m ve yerle me serbestîsi alanlar nda müzakerelere ba lanm t r. Bu politika uyumla t rmalar n n da üyelik sürecine haz rl k olu turaca dü ünülmü tür218.
Türkiye ekonomisinin gümrük birli i sonras ndaki durumu, tam üyelik halinde Türkiye’nin AB ekonomileri ile bütünle ti i zaman ya amas olas durumlara
k tutan bir deneyim olarak görülebilir. GB ile ilgili en büyük hayal k r kl Türkiye’ye yönelik do rudan yabanc yat r mlarda son y llara kadar büyük oranda art n ya anmamas d r ancak buna ra men sanayi sektörü de i en ko ullara uyum sa lamada ba ar l bir performans sergilemi tir219.
Dondurulan ba l klar aras nda, gümrük birli i konusunda Türkiye’nin yüksek derecede uyumla t rma gerçekle tirdi i ifade edilmektedir. Ayr ca, bu ba l klardan özellikle mallar n serbest dola m ve mali hizmetler ba l nda ilerleme sa land belirtilmektedir. Yerle me hakk ve hizmet sunma serbestîsinde s n rl ilerleme oldu u ifade edilmektedir. Tar m ve bal kç l k alanlar nda da ilerleme s n rl düzeyde kalm t r. Organik tar m ve k rsal kalk nma alan nda ilerleme sa lan rken Ortak Tar m Politikas ’na ili kin idari yap larda s n rl geli me kaydedildi i belirtilmektedir. Canl hayvan ve et ithaline yönelik engellerin kald r lmamas n n, ikili ticari ili kilerin getirdi i yükümlülüklere ayk r oldu u belirtilmektedir. Bal kç l k alan nda yasal uyumla t rma aç s ndan ilerleme sa lanmad vurgulanm
217 Commission of the European Communities, “Turkey 2007 Progress Report”, Brussels, 6.11.2007,
ss. 71–72.
218 Arjan M. Lejour and Ruud A. de Mooij, “Turkish Delight: Does Turkey’s Accession to the EU
Bring Economic Benefits?”, Kyklos, Vol. 58, no. 1, 2005, s. 91.
219 Nihat Bülent Gültekin ve Kamil Y lmaz, “The Turkish Economy before the EU AccessionTalks”, The EU&Turkey A Glittering Prize or a Millstone, Der. Michael Lake, Federal Trust for Education
ve hem tar m hem de bal kç l k ba l klar nda uygulama kapasitesinin daha olu ma sahalar nda oldu u ifade edilmektedir220.
2006 y l nda ula t rma ba l nda ilerleme sa lanm t r. Kara, hava ve deniz ula t rmas nda uyumla t rma devam etmektedir fakat demiryolu ta mac l nda hiç ilerleme gerçekle tirilememi tir. Daha önceki y llardaki ilerleme raporlar nda da belirtildi i gibi, gümrük birli i dolay s yla, Türkiye’nin gümrük birli i ba l ndaki uyumunun yüksek seviyede oldu u vurgulanmaktad r. Öte yandan, serbest ticaret bölgeleri, gümrük vergilerinden muafiyet, sahte ve taklit ürünlerle mücadele ve sonradan kontrol konular nda uyumun tamamlanmad ifade edilmekte, Türkiye’deki gümrüksüz (duty-free) ma azalar n müktesebat ile uyumlu olmad belirtilmektedir. Olumlu bir geli me olarak, Gümrük Müste arl ’n n idari kapasitesinin geli ti i ve modernle ti i, Gümrükler aras bilgi aktar m a lar ve Topluluk bili im sistemiyle ortak çal malar n ba lad vurgulanmaktad r. D ili kiler konusunda ise, geli mi düzeyde bir uyumun sa land fakat Türkiye’nin AB’nin Dünya Ticaret Örgütü’nde ve OECD’deki tutumlar na tamam yla uyum sa lamad belirtilmektedir221.