Kelime gruplarının ve cümlelerin kısalması, yıpranması neticesinde ortaya çıkan kelime gruplarıdır.
Genellikle isim-fiil, sıfat-fiil veya zarf-fiil gruplarından kısalmış ve bunların bir kısmı kalıplaşmıştır. Kısaltma grupları, iki isim unsurundan meydana gelir. İkinci unsur, genellikle bir nitelik ismidir. İkinci unsuru nitelik ismi olmayan kısaltma grupları da vardır. Unsurları tek bir kelime ya da kelime grubu olan bu gruplar cümle içinde isim, sıfat ve zarf görevi yaparlar. (bk. Ergin, 1993, s. 375; Karahan, 2005, s. 79-80)
1.15.1. İSNAT GRUBU
Biri diğerine isnat edilen iki isim unsurundan meydana gelen kısaltma grubudur. İsnat edilen unsur isnat olunandan, kendisine isnat yapılandan sonra gelir. Kendisine isnat yapılan unsur ya yalın hâlde bulunur veya iyelik eki almış olur. Bu unsur bir tek isim olabileceği gibi isim yerine geçen bir kelime grubu da olabilir. İsnat unsuru ise bir sıfat veya sıfat yerine kullanılan bir kelime grubu olur. İsnat grubu daha çok iyeliklidir. İyelikli şekil, birleşik kelime hâline gelerek isim olmaya çok elverişlidir. İyeliksiz olanlar umumiyetle zarf olarak kullanılır. (bk. Ergin, 1993, s. 370)
...uyku sersemi, dayısının odasına götürmüşlerdi. (28-17)
Âşık mehtapta ayakları çıplak, başı açık yârin yoluna düşüyor. (35-22)
Böyle mazisi şüpheli bir taze kadından vefa göreceğini ümit etmiyordu. (237-5)
Gözleri bu karanlığın içinde mangala, tepeleme dolu kömür ateşinin üstünde hâlâ yanıp sönen hafif mavi alevlere dikildi. (272-11)
1.15.2. YÜKLEME GRUBU
Yükleme hâli eki taşıyan bir isim unsuru ile yalın hâldeki bir başka isim unsurundan meydana gelen kelime grubudur. Her iki unsuru da tek bir isim olabileceği gibi, isim yerini tutan bir kelime grubu da olabilir.
Bu kadarcık bir delil çocuğu ithama kafiydi. (28-20) Bunu tahlile çalışmaktan daima korktum. (296-8)
Evden çıktığımız vakit, bir hastayı ziyaret bahanesiyle senden ayrıldım. (391-6) Hakikati itirafa mecburum. (305-1)
1.15.3. YÖNELME GRUBU
Yönelme hâli eki taşıyan bir isim unsuru ile yalın hâldeki bir başka isim unsurundan meydana gelen kelime grubudur. Her iki unsuru da tek bir isim olabileceği gibi, isim yerini tutan bir kelime grubu da olabilir.
Bu, yaşlanmış, acı görmüş, ıstırap çekmiş insanlara mahsus musikiyi, Kınalı Yapıncak’ın sade, pürüzsüz ruhu anladı. (90-10)
Karanlığın içinde kolları Kenan’ın yüksek omuzlarına asılı, saatlerce dolaşıyorlar, dikenlerle dolu kurumuş sel çukurlarından geçiyorlar, yol kenarlarında, ağaç altlarında oturuyorlar, dik bayırlara tırmanıyorlardı. (137-10)
Karşıki kayalar erimiş madenlere mahsus parıltılarla yanıyor. (379-16) Bir buçuk seneye yakın bir zaman... (252-15)
...eğer sağsa ona yakın bir yerde oturacağım. (280-12)
1.15.4. BULUNMA GRUBU
Bulunma hâli eki taşıyan bir isim unsuru ile yalın hâldeki bir başka isim unsurundan meydana gelen kelime grubudur. Her iki unsuru da tek bir isim olabileceği gibi, isim yerini tutan bir kelime grubu da olabilir.
1.15.5. AYRILMA GRUBU
Ayrılma hâli eki taşıyan bir isim unsuru ile yalın hâldeki bir başka isim unsurundan meydana gelen kelime grubudur. Her iki unsuru da tek bir isim olabileceği gibi, isim yerini tutan bir kelime grubu da olabilir.
Bu seferki başka cinsten bir ziyafet... (3-11)
...gönlünü babasının katiplerinden İstanbullu bir gence kaptırmıştı. (21-7) Ablacığım, benim senden yakın kimsem yok. (260-1)
Kendimden ziyade eserime alakadar oldu. (305-15)
1.15.6. VASITA GRUBU
Vasıta hâli eki taşıyan bir isim unsuru ile yalın hâldeki bir başka isim unsurundan meydana gelen kelime grubudur.
Gevezeliğiyle meşhur bir ihtiyar alay müftüsü... (125-19)
Topal Hafız tuhaflığı ve mukallitliğiyle meşhur bir bağcıydı. (126-15) ...örgüsünün hesaplarıyla meşgul görünüyordu. (253-1)
Bu kuru yapraklarla dolu çukurda yatarken fikrimi değiştirdim. (352-12)
Karı koca onu karşılarına alarak nasihatler vermeğe, gizli tehditler, imalarla dolu karışık şeyler söylemeğe başladılar. (181-7)
Bu halleriyle etrafındakilerde merhametle karışık bir hürmet uyandırır... (28-11)
1.15.7. İLGİ GRUBU
İlgi hâli eki taşıyan bir isim unsuru ile yalın hâldeki bir başka isim unsurundan meydana gelen kelime grubudur. “Grup, iyelik eki düşmüş bir iyelik grubu gibidir” (Ergin, 1993, s. 371). Her iki unsuru da tek bir isim olabileceği gibi, isim yerini tutan bir kelime grubu da olabilir.
1.15.8. AİTLİK GRUBU
“Bu grup aitlik ekine dayanan bir kelime grubudur. –ki aitlik eki ile ondan önceki bir kelime grubunun yalın hâli, genitif veya lokatif hâli ile kurulur. Son kelimesinin yalın, genitif veya lokatif hâli -ki’yi kabul eden her kelime grubundan aitlik grubu yapılabilir ve bu grup yapıldığı kelime grubuna göre her genişlikte olabilir. Kelime grubu olarak tek başına zamir olan aitlik grubu diğer kelime gruplarında veya cümlede zamir veya sıfat vazifesi görür” (Ergin, 1993, s. 363).
Fakat bu seferki bir iftira değil; adi, cüretkâr bir hırsızlıktı. (24-4) ...musikimi geçen senekinden daha az seviyorsunuz... (132-19)
Bunlar dışında da farklı yapılarda kısaltma grupları ile karşılaşıyoruz. Bu kısaltma gruplarının herhangi bir kaideleri yoktur. Kelime gruplarının ve cümlelerin kısalması, yıpranması neticesinde ortaya çıkmış, genellikle isim-fiil, sıfat-fiil veya zarf-fiil gruplarından kısalmış ve bunların bir kısmı kalıplaşmıştır.
Birinci unsuru uzaklaşma hâli, ikinci unsuru yönelme hâli eki taşıyan kısaltma grupları (Karahan, 2005, s. 83):
Geceleri böyle bağdan bağa misafir kafileleri gelip gider. (15-6)
Bu daldan dala atlayan, bir sözü ötekini tutmayan, şen, cahil, sadedil kızla dertleşmeğe imkan yoktu. (225-20)
Neden doğrudan doğruya bize inmedin? (241-17) Cavidan birdenbire tavrını değiştirmedi. (288-22)
Semiha ile Fikret ağaçtan ağaca kurulmuş bir salıncakta öğle uykusuna dalmış. (311- 7)
Bu hastalık aydan aya, günden güne daha kuvvetle bastırıyor. (370-11)
İkinci unsuru yönelme hâli eki taşıyan kısaltma grupları (Karahan, 2005, s. 83):
...kucak kucağa ölmek istemişler. (277-14) Cavidan’la yine baş başa kaldık. (338-22)
Öteki komşu kızları gibi o da Kenan’la sevişmek mehtaplı gecelerde küçük kaçamaklar yaparak onunla kol kola gezmek istiyordu. (41-3)
İkinci unsuru bulunma hâli eki taşıyan kısaltma grupları (Karahan, 2005, s. 83):
İKİNCİ BÖLÜM