Kişisel Özellik Yaklaşımları

Liderliğe kişisel özellikler olarak yaklaşan teorilerin öncesinde bir “üstün insan lider” teori dönemi mevcuttu. 18. yüzyılın başlarına kadar “üstün insan “ teorileri üretilmişti. Bu teorilere göre gelmiş geçmiş tüm büyük liderler, lider olmalarını sağlayan bireysel özelliklere sahiptirler. Üstün liderlik özellikleri bu seçilmiş kişilerde doğuştan bulunuyordu. Yani liderlerin gücü ve insanları etkileyebilme yetenekleri kalıtımsaldı (Akiş, 2004:16).

“Üstün insan” teorileri 1920’li yılların başından itibaren yerini liderlikte kişisel özellikler yaklaşımlarına bıraktı. İlk sistemli liderlik araştırmaları 1900’lü yılların başından yüzyılın ortalarına kadar özellik ve nitelik yaklaşımlarını benimsedi. Hangi özelliklerin liderleri diğer insanlardan farklı kıldığı ve bu farklılığın hangi boyutlara varabileceği gibi sorular bu araştırmaların temelini teşkil etmekteydi (Bass, 1990:38) 1940’ lardan itibaren yapılan çalışmalar liderlerin fiziksel durumlarını, kişilik özelliklerini, sosyal özelliklerini ve kişisel yeteneklerini ölçmüştür. Yapılan çalışmaların ölçtüğü özellikleri şöyle sıralayabiliriz:

Fiziksel özellikler: Boy, kilo, fiziksel duruş, dış görünüş.

Kişilik özellikleri: İçe dönüklük- dışa dönüklük, üstünlük, kendine güven, denge veya duygusal kontrol, bağımsızlık.

Sosyal özellikler: İşbirliğine yatkınlık, insan ilişkilerindeki beceriler, gerginlik, nezaket ve diplomasi.

Kişisel yetenekler: Zeka, yargı gücü, bilgi, konuşmanın akıcılığı. Daha sonra bu özellikler liderliği açıklamada yetersiz kaldığı için davranışsal esneklik, sosyal

duyarlılık ve etkileme gücü ihtiyacı gibi özellikler de tanımlanır olmuştur (House, 1993: 3–4).

Bu yaklaşımın güzel bir özeti Ralph M. Stogdill tarafından 1949 ve 1947 yılları arasında yapılmış araştırmalar da bulunmaktadır. Bütün araştırmalardan elde edilen sonuçlar beş başlık altında şöyle toplanmıştır (Çelik, 2003: 8).

1. Kapasite (zeka, dikkatli olma, orjinallik ve yargılama). 2. Başarı (eğitim, bilgi ve atletik başarı).

3. Sorumluluk (bağımlılık, girişim, direnme, saldırganlık, kendine güven ve üstün olma isteği).

4. Katılma (etkinlik, sosyallik, işbirliği, uyum sağlama ve nüktedanlık). 5. Konum (sosyo-ekonomik konum ve popülarite).

Stogdill 1974 yılında benzer bir araştırma daha yaptı. Bu araştırmada ortaya on liderlik özelliği çıktı.

1. Sorumluluk ve görevleri tamamlama dürtüsü. 2. Hedeflere ulaşmak için gayret ve direnç göstermek. 3. Risk alabilme ve problem çözmede özgün yollar bulmak. 4. Toplu hallerde inisiyatif kullanabilmek.

5. Kendine güven ve kendi kimliğine sahip olabilmek. 6. Kararların ve eylemlerin sonuçlarını üstlenme isteği. 7. İnsanlar arasındaki stresle baş edebilmek.

8. Öfkeyi ve gecikmeleri hoş görebilmek.

9. Başka insanların davranışlarını etkileyebilmek.

10. Hedefe uygun toplumsal etkileşim sistemleri kurabilmek (Northouse, 2001: 15).

Tablo 2. Liderlik Yaklaşımları Özeti

Yaklaşım Dönem Başlıca Varsayımlar Başlıca Eleştiriler

Kişisel Özellik 1907 1947

*Bir liderin olağanüstü ya da bahşedilmiş nitelikleri vardır.

*Belirli bireyler doğal bir idare yeteneğine sahiptir. *Liderler, kendilerini takipçilerinden ayıran kişisel özelliklere sahiptirler.

*Bu yaklaşımda koşullar dikkate alınmaz. *Birçok kişisel özellik, ölçmek ya da gözlemek için çok belirsiz ya da soyuttur.

*Çalışmalar, kişisel özellikleri liderlik etkinliğiyle kati olarak ilişkilendirmemiştir. *Birçok kişisel özellik çalışması, liderlik davranışlarını ve takipçilerin motivasyonunu ilişkisel değişken olarak ihmal eder.

Davranışsal

1950'ler- 1960'lar

*Liderliğin tek bir yolu vardır.

*İnsanlara, üretime ve yapıya yüksek alaka gösteren liderler etkin olacaktır.

*Durumsal değişkenler ve grup süreçleri dikkate alınmaz; belirli tür liderlik davranışlarının etkin olduğu durumları saptamakta çalışmalar başarısız olmuştur.

Durumsal

1950'ler 1980'lerin başı

*Liderler koşullara göre farklı şekillerde davranırlar. *Kimin lider olarak çıkacağını koşullar belirler. *Farklı durumlar için farklı liderlik özellikleri gereklidir.

*Birçok olumsallık (contingency) teorisinin muğlak olması, belirgin ve sınanabilir önermeler yapılabilmesini güçleştirmektedir.

*Teoriler kesin ölçütlere sahip değildir.

Etki Karizma

1920’lerin ortası 1977 sonrası

*Liderlik bir etki ya da sosyal etkileşim sürecidir.

*Lider-takipçi etkileşimine karizmanın tesiri üzerine daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.

İlişkisel Dönüştürücü Hizmetkar Takipçilik 1978'den günümüze

*Liderlik ilişkisel, bir süreçtir.

*Liderlik paylaşılan bir süreçtir.

*Takipçiliğe önem verilmesi gerekir.

*Araştırma eksikliği.

*Karizmatik ve dönüştürücü liderliğin benzerlik ve farklılıkları hakkında daha fazla açıklama gerekiyor.

*İşbirliği, değişim ve yetkilendirme sürecinin gerçekleştirilmesi ve ölçülmesi zor.

Kaynak: Komives, Lucas, McMahon, "Exploring Leadership"ten uyarlanmıştır, Jossey- Bass Publishing, 1998: 38.

Liderler sadece kişilik özellikleriyle lider olamazlar. Liderin lider olarak ortaya çıktığı koşullar, takipçileri ile ilişkileri aynı derecede önem taşır, çünkü liderin kendisi sürekli değişim halindedir. Bunun yanında liderlik özellikleri bir ülkenin kültürel yapısıyla da yakından ilgilidir. Belli liderlik özelliklerine sahip olan kişilerin yaşadıkları toplumun dışında başka bir toplumda etkili bir lider olmaları mümkün değildir (Çelik, 2003: 9).

Özellik kuramına ilişkin yapılan araştırmaların ortaya koyduğu sınırlılıklar ve bu kuramın etkili lider davranışını açıklamadaki yetersizliği, araştırmacıları liderlik konusunda başka boyutları araştırmaya yöneltmiştir. Özellik kuramının izleyenlerin ihtiyaçlarını gözardı etmesi, çeşitli özelliklerin göreli önemini açıklığa kavuşturmaması ve durumsal faktörleri dikkate almaması, önemli sınırlılıklarını oluşturur. 1940’lardan 1960’ların ortasına kadar olan dönemdeki liderlik araştırmaları, liderlerin tercih ettikleri davranış biçimleri üzerinde yoğunlaşmıştır (Robbins, 1994, akt., Çelik, 2003: 9). Ancak son yıllarda tekrar liderlik özelliklerine yönelik ilginin arttığı görülmektedir. Dönüşümcü ve vizyoner liderlik gibi yeni geliştirilen kuramların, özellik kuramlarıyla yakın ilgisi vardır.