Kentsel Mekan Elemanı Olarak Sokaklar

Yeşil alanları, meydanları, sokakları ve binalarıyla kentin bir bütün olarak bir arada algılanmasını sağlayan kentsel mekanlar; özel mekanlar ve kamusal mekanlar olarak analiz edilebilir. Kamusal ve özel mekanların işlevsel açıdan ve kullanıma bağlı olarak birbirlerine girişimleri söz konusu olabilmektedir. Bu şekilde oluşan ara bölgeler aynı zamanda geçiş mekanı olarak kabul edilebilecek olan yarı özel ve yarı kamusal mekanları meydana getirmektedir. (Perinçek, 2003)

Kentsel mekan kavramını daha iyi anlayabilmek için önce kentin tanımını yapmak gerekir. Kent; sürekli toplumsal gelişme içinde bulunan ve toplumun yerleşme, barınma, gidiş-geliş dinlenme ve eğlenme gereksinimlerinin karşılandığı, pek az, kimsenin tarımla uğraştığı, köylere bakarak nüfus yönünden daha yoğun olan ve küçük komşuluk birimlerinden oluşan yerleşme birimidir (Keleş, 1980).

Kent her şeyden önce insanlar için bir buluşma ve toplumla karşı karşıya gelme yeridir. Her ne kadar teknolojik gelişmeler evde çalışmayı mümkün kılsa da, insanlar karşılaşmak ve yüz yüze iletişim kurmak gereksinimi duyarlar. Kent, aynı zamanda pek çok kurumu bir araya getiren bir çevredir.

Kentsel mekan kavramının içinde geçen "mekan" kavramına dair ise, sosyal ve fiziksel boyutu ele alınarak yapılmış çeşitli tanımlamalar mevcuttur:

Zucker (1959)'a göre mekan, insan aktiviteleri için oluşturulmuş ve belirli faktörlerle şekillenmiş yapısal organizasyondur. Gür (1996) ise; mekanı şöyle tanımlamaktadır: Mekan insanın, insan ilişkilerinin ve bu ilişkilerin gerektirdiği donatıların içinde yer aldığı, sınırları kapsadığı örgütlenmenin yapı ve karakterine göre belirlenen bir oluşumdur. Taner‟e (1998) göre ise mekan, insanın içerisinde çeşitli yaşam fonksiyonlarını, elverişli koşullarda sürdürebildiği ortamdır.

Kentsel sistemde mekan, yapıların oluşturduğu, kentlilerin algıladığı, tüm kentsel olayların ilişkilendiği bir bütündür (Kahraman 1998).

İnsan, mekanla etkileşime geçerken; kültürü, dünya görüşü ve inandığı değerlerinden bağımsız değildir. Şemaya göre; mekan ve davranış ilişkisinde bazı önemli bilgi ve deneyim filtreleri söz konusudur. Bunların sonucunda, insan mekanı algılar ve mekanda eylemini gerçekleştirir.

Kentsel mekandan bahsedildiğinde, kentsel mekanın kime hitap ettiğine ve kimler tarafından kullanıldığına göre sınıflandırılmış iki farklı türü olan kamusal ve özel dış mekan kavramları karşımıza çıkmaktadır. Özel dış mekan, şahsa ait, yalnızca belirli kişilerin kullanabileceği, özel yaşamın süregeldiği mekandır. Kamusal mekan ise, özel yaşamın aksine toplu yaşamın tüm etkinliklerinin süregeldiği, her yaş, cins ve meslek grubunun yararlanmasına açık, kent strüktürü içinde yer alan mekan olarak tanımlanabilir. (Kahraman, 1998).

Kamusal alanların en belirgin ve önemli özelliği; herkes tarafından erişilebilir olması, herkes tarafından kullanılabilir olması ve kuşaklar boyu olmasıdır. Kamusal alan zaman derinliği içinde herkes içindir, kamusal kullanımlar yanı sıra bireysel amaçlı kullanımlara da mekan oluşturur. Kamu-özel dengesi her kültürde farklıdır. Kültürel, ekonomik, teknolojik vb. değişimlerin etkisi altında farklılaşabilir, dönüşebilir. Kamusal alanı kamusal yapan günlük kentsel eylemlerdir. Kamusal alanlar; kullanıcı gereksinimlerine yanıt vermeli, demokratik olmalı ve anlam ifade etmelidir (Ocakçı, 2004).

Kentsel ve kamusal mekanın iki temel elemanı; sokak ve meydandır. Meydanın en önemli özelliği kapalılıktır. Meydanlar toplumsal olaylar için bir araya gelmeyi sağlayan fiziksel odak noktalarıdır.

Sokak kentsel dokunun bir parçasıdır ve iki tarafından binalarla kuşatılmış bir şekilde boylu boyunca uzanır. Sokaklar kentsel çevreyi yönlendirir ve biçimlendirir, bize şehir yaşamı için çok önemli olan hareket özgürlüğünü sağlar. (Gür 1996. s.20). Kentsel mekanda, sokaklar iletişim ağları (networks), meydanlarsa düğüm noktalarıdır (nodes). Krier (1988)‟e göre, sokak ve meydanın biçimsel özellikleri birbirinin aynıdır, sadece mekan sınırlarının boyutları ile işlev ve dolaşım örüntülerinin farklılığı ile birbirlerinden ayrılırlar. Sokaklar ve meydanlar, devirler boyunca kentlerin sosyal hayatında en önemli faktör olmuşlardır (Aru, 1965).

Kentsel mekan elemanı olarak sokaklar, şehirsel dokuda yer değiştirmeyen öğeler arasında (yapı adaları) şehirliye ve şehre hareketlilik sağlayan öğelerdir.( Giritlioğlu, 1998). Sokak, insanların dışarıda olabilmelerini sağlayan mekandır. Sokaklar sosyal rastlaşmalar ve ticari alışverişin mekanıdır. Sokakta hareket vardır: Geçip gitmek, bir yerde dikilmek, oturmak ve olan biteni izlemek mümkündür. Herkes sokağı kullanabilir. Sokak görebilme ve görülebilirle imkanını barındırır (Jacobs, 1996). Sokaklar kent karakterini ve kent kimliğini belirleyen önemli unsurlardandır. Sosyal bir mekan olmasının yanında, demokrasinin başladığı mekandır. Yerleşimlerin sosyal merkezidir. İçinde barındırdığı özellikleri sebebiyle, sokağın işlevsel ve mekansal önemi büyüktür (Moudon, 1991, Appleyard, 1981).

Sokaklar genişlikleri, bina yükseklikleri, bitkiler ve kaldırım genişliği gibi unsurlarla mahalle birimlerine karakter kazandırırlar. Sokakları ağaçlandırmak sokaklara doğallık kazandırır ve sokağın algılanmasını sağlar. Sokağa bir doku ve kimlik kazandırır. Allan B. Jacobs (Jacobs, 1996) Great Streets adlı kitabında, güçlü sokakların toplumun oluşmasına yardımcı, insanların birbiri ile kaynaşmasını destekleyici bir görev üstlenmesi gerektiğini savunur.

Sokaklar toplumlara, coğrafyaya göre farklılıklar içerir. Bazı kentlerde sokak kavramı o kente özgüdür. Örneğin Venedik kentinde sokaklar yerine kanallar ağırlıklıdır. Gondollar bu kanallarda ağırlıklı olarak ulaşım görevini görürler. Evlerin kapıları doğrudan kanallara açılır. Her evin iskelesi, kanala bakan kapısıdır. Bu kanallar sık sık yaya köprüleri ile kesilir. Küçük meydancıklar, kanallar ve sokaklar arasındaki mekansal dengeyi sağlar. (www.bulentturan.com/bilimsel)

Türk toplumunun geleneksel sokak yapısı organiktir. İstanbul topografyasından ötürü geniş sokaklara pek rastlanmaz. Sokakların bir kısmı geniş saçaklarla örtülüdür. Rüzgar gibi tabiat şartlarına kapalı mikro klimatik yapıları vardır. Geometrisi yumuşaktır. 2. Dünya savaşına kadar bütün modernleşme çabalarına karşın, eski mahalleler çoğunlukla dar, taş döşeli sokaklar, iki-üç katlı ahşap evler, içinde birkaç meyve ağacı ve kuyu bulunan küçük bahçelerden oluşmaktadır.

Beyazıt, Aksaray, Tophane, Galata ve Beşiktaş‟ta tramvaylar sokak darlığından ötürü yapılara çok yakın geçirilmek zorunda kalınmıştır. Sokakların bu eski dokusu, kentin bazı köşelerinde 1970‟lere kadar varlığını sürdürmüştür. İstanbul‟da sokak

dokusundaki düzensizliğin nedeni yeteri kadar anlaşılamamış belli bir kent kavramından kaynaklanmaktadır. (Kuban, 1998)

Arap toplumunun sokak yapısı daha da farklıdır. İçe kapalıdır. Dardır. Sokağı çevreleyen fiziksel yapıda farklılıklar görünür. Antik çağ Anadolu kentlerinde sokaklar grid sistemde tasarlanmıştır (Priene, Milet,...) . Düzgün geometrisi vardır. Sokaklar üzerinde kentsel kullanım yapıları ağırlıklıdır. Roma koloni kentleri (Aosta, Timgad,...) de bu anlayışla biçimlenmiştir.

Tablo 2.5.: Sokak kalitesinin değerini belirleyen faktörler

A. Açıklık Ölçü

Bina yükseklikleri Ortalama (m.)

Sokak genişliği Araç yolu genişliği (m)

Kaldırım genişliği Binanın yoldan geri çekme mesafesi Ortalama (m.)

Ağaçlar Sayı

Ağaçların boyu - yaşı Yaklaşık olarak

Görüş açısı Uzaklık: Binalar, Bina yüksekliğinin

bina tabanına oranı

B. Memnuniyet Ölçü

Mimari stil

Hangi stilin çoğunlukta olduğu ( tek katlı, 2 katlı)

Mimari stil ( Victoria, colonial…) Farklı seviyeler

Hacimsel Karakter Kuşatma oranı

Peyzaj özellikleri ^{Durum ( zengin… fakir)}

Kamusal - özel

Bakım Bina cephesinin durumu

Trafik

Park etmiş araç durumu ^{Bir günde her iki yönde geçen araç sayısı} Gün boyu sokağın yüzde kaçı dolu

Sokak Yeşil Alanca Zengin… Fakir

C. İlgi Çekme seviyesi Ölçü

Mimari Çeşitlilik Değişik seviyelere

( yüksek, orta, alçak) Floral (bitkisel) Çeşitlilik Değişik seviyelere

( yüksek, orta, alçak)

Mekan Çeşitliliği Değişik seviyelere

( yüksek, orta, alçak) Sokağın dikkat çeken özelliği -

Lam (1989) doktora tezi çalışması sonucunda “sokak kalitesinin değerini belirleyen faktörleri” tablo 2.5. „de görüldüğü şekilde sıralamıştır. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere sokak mekanın oluşturan mimari elemanların önemi ilk başta öne çıkmaktadır.

Daha sonra sokak genişliği, binanın yoldan geri çekme mesafesi, ağaçların boyu – yaşı, sokağın sahip olduğu görüş açısı ile binaların ön cepheleri ve yükseklikleri gelmektedir. Kullanıcıların o sokaktan memnun kalması ise mimari stile, binaların kuşatma oranına, sokağın peyzaj özelliklerine, bina cephelerinin bakımlı olup olmadığına, sokaktaki hareket halindeki ve park etmiş araçların yoğunluk oranına bağlı bulunmuştur. Sokağın ilgi çekme oranı ise; mimari, floral ve mekansal çeşitliliğine bağlıdır.