KAYIRMACILIK

Maddi menfaat sağlanmasa bile bazen kamu görevlileri yakınlarını yada üst düzey kişileri gözetebilmektedir. Ülkemizde kimi zaman hemşehricilik çok önemli bir öğe olarak karşımıza çıkmaktadır. Aslında bu tür kayırmalarda kamu görevlisinin bir şekilde menfaati bulunmaktadır. Bu tür kayırmalarda geleceğe ilişkin bir takım beklentiler etkili olabilir. Kamu görevlisi kayırma karşılığı bir terfi sırasında bu kayırmadan istifade edeceğini umabileceği gibi, gelecekteki muhtemel siyasi beklentileri için de bu tarz bir kayırmacılığa girebilir. Bu açıklamalardan anlaşılabileceği gibi maddesel bedel içermeyen bu dayanışma içerikli yolsuzluk türünün özü ‘kayırmaya’ yada ‘iltimasa’ dayanmaktadır.314

312 Adaman/ Çarkoğlu/ Şenatalar, s.73.

313 Menderesin Başbakanlık Müsteşarı, İstihbarat teşkilatı ile ilgili aldığı bilgileri şöyle açıklıyordu. “MAH'ın (MİT’in eski teşkilat adı) dinleme istasyonlarını Amerikalıların kurduklarını, özellikle "telefon dinleyen personelin maaşIarını CIA'dan aldıklarını öğrendi. Amerikalılar, MAH'a hakimdi. Para veriyor, örgüte "nü- fuz”ediyorlardı...

Milli Emniyet'in sadece CIA'dan değil, öteki yabancı gizli servislerden de 'para' aldığını söylüyordu... CIA'nın uygulamalarıyla olay, "hizmet mukabili bir miktar yardım”olmaktan çıkmış,Türk gizli servisini aylık ücretlerle çalıştırmaya yöneltmişti.” Yalçın Soner/ Yurdakul Doğan, Bay Pipo Bir Mit Görevlisinin Sıra Dışı Yaşamı. Hiram Abas, Doğan Kitapçılık, İstanbul 2000, s.59.

“Bürokrasi, sanayileşmiş ülkelerde, siyasi partilerin veya siyasi iktidarların değil, devlet yapısının bir örgütüdür. Bürokratlar, siyasilerin verdiği kararları uygulayan ve teknik yönü ağır basan bir kesimi temsil eder. Bu konumu nedeniyle bürokrasi, gelişmiş ülkelerde, siyasi yozlaşma, adam kayırma, rant kollama ve rüşvetin önünde bir engel oluşturmaktadır. Ülkemizde ise, bürokrasi ve siyaset iç içe geçmiş ve siyasetin bürokrasi üzerindeki etkisi yadsınamaz bir hal almıştır.”315

Bir sosyal gerçek olan kayırmacılık, ülkemizde çok sık rastlanan bir olgudur. “Eğer adamını bulursan her iş yaptırılabilir.” kanaati oldukça yaygındır. Bu anlayışa göre bir işe girilecekse mutlaka bir tanıdığın-siyasinin bulunması gerekmektedir. Kayırmacılık olarak ifade edilen bu olgu ülkemizin mutlak bir gerçeği olarak karşımıza çıkmaktadır. Kayırmacılık için mutlaka ekonomik değer ifade eden bir çıkarın bulunması gerekmemektedir. Sadece hemşeri olmak, akraba olmak yada seçmen olmak kayırmacılık yapılması için yeterlidir.

Maddi menfaat içermeyen yolsuzlukta kamu görevlisi yakınlarını yada üst düzey kişileri haksız yere ve hukuka aykırı olarak kayırmaktadır.

“Sayın Y. Ailesinin çok yakın akrabaları olan, büyük oğlunun Almanya’daki eğitimiyle yakından ilgilenen hemşerileri ve akrabaları E.A, geçen yıl THY Münih Bürosu memurluğundan ABD THY temsilciliğine tayin edilmek istendi. Ancak E. Beyin bu pozisyona gelmesine ne teknik bilgisi, ne de Personel Kanunu uygun olmadığı için kendisi ancak THY New York şubesine şef yapılabildi... E.A. kısa bir süre Erzincan da müdür olarak tutulup, daha sonra Münih THY temsilciliğine atandı.”316

Özellikle siyasi kayırmacılık suretiyle göreve gelen yetkililer hukukun üstünlüğünden ve kamu yararından çok kendilerinin göreve getirilmesinde tavassut sahibi olanları koruyacaklardır. Bu husus eşitlik ilkesini zedelemektedir.

a. Akraba-Tanıdık Kayırma

Maddi menfaate dayanmayan yolsuzluk suçlarının en yaygın şekli akraba ve tanıdık kayırmadır. Burada önemli olan duygusal bağların kullanılmasıdır. Bu tür kayırma davranışında duygusal bağlar kullanılarak ayrıcalık sağlanılmak istenmektedir. Kamu görevlisi de bu duygusal bağların etkisi altında kalarak hukuka aykırı olarak akrabalarına yada tanıdıklarına ayrıcalık sağlayabilmektedir.

315 TBMM Meclis Araştırması Komisyon Raporu, s.30. 316 Kömürcü, s.68.

Kayırmacılık, kişilerin liyakatına ya da eğitim durumuna ya da becerilerine göre değil, akraba ve tanıdık olmasına göre kamu hizmetinden öncelikli olarak ya da münhasıran yararlandırılmasıdır.

“Bu durumda, kamu görevlisi için bir «çıkar» olup almadığı tartışılabilir. Bazı düşünürlere göre burada maddesel olmamakla beraber yine de bir kazanç vardır. Memur yakınlarına yardım etmekle «manevi bir kazanç» elde etmektedir. Örneğin, ulusal devlet ve kamu hizmeti olgularının tam anlamı ile yerleşmediği bazı Afrika ülkelerinde, kamu görevlilerinin kendi kabilesinden olan kişilere ayrıcalık tanıması birincil ilişkilerin egemen olduğu, toplumsal düzgülere (normlara) ters düşmemekte, hatta erdem sayılmaktadır.”317

Akraba–tanıdık kayırmacılığı öncelikle kamu görevine alınmada karşımıza çıkmaktadır. Ancak bu tür kayırmacılığı sadece işe yerleştirme olarak anlamamak gerekir. Kamu görevlisinin maddi menfaati olmasa bile akraba yada tanıdığına kurallara aykırı olarak ihale vermesi de akraba-tanıdık kayırmacılığı sayılmalıdır.

Bu tür kayırmacılığın ülkemizde çok yaygın olduğu düşünülmektedir: “İş başvurularının belediyelerde ve devlet sektöründe torpil ve kayırmaya dayalı bir biçimde değerlendirildiğini düşünenler toplumun 3/4 gibi yüksek bir oranını oluşturmaktadır.”318

b. Üst Düzey Kişileri Kayırma

Üst düzey kişilerin kayrılmasında maddi bir menfaat beklentisi bulunmamaktadır. Ancak bu kayırma ile gelecekteki bir beklenti değiştirilmiş olabilir; yada daha önce kamu görevlisi üst düzey kişi tarafından desteklenmiş olabilir. Burada duygusal bir yakınlıktan bahsetmek mümkün değildir. Ancak nüfuz sahibi kişiler bu güçlerini kamu görevlileri üzerinde etkileme aracı olarak kullanmaktadırlar. Bu kişiler tarafından nüfuzları sayesinde ayrıcalıklı bir işlem istenmektedir. Bunlar çoğunlukla siyasi kimliği bulunan kişilerdir. Ancak bazen toplumsal konumu nedeniyle bazı üst düzey bürokratlar, toplum liderleri de bu tür kayırmacılıktan yararlanabilmektedir. Üst düzey kişiler her zaman sadece kendilerine ait bir iş için kayırma istemezler. Çok sık olarak üçüncü kişilerin işleri için de nüfuzlarını kullanırlar. “Kayırmacılık (patronage) hükümet işlerinden, sözleşme ve diğer yararlardan bireysel veya organisyonel olarak ihsan verme biçiminde ortaya çıkar, buna karşılık politik partiye finansal ve diğer katkılar sağlanır.”319

317 Berkman, s.27-28.

318Adaman/ Çarkoğlu/ Şenatalar, s.60.

319 Kernaghan Kennet, Corruption and Public Service İn Canada Conceptual An Practical Dimensions, The History of Corruption in Central Goverment, IOS Press, Ihmsha, s.85.

“Burada, kamu görevlisi, sözü geçen kişinin olası olumsuz tepkilerinden sakınmak ya da ileride kendinin bir kayrılmaya ihtiyacı olduğu zaman bu kişiden yardım isteyebilme olanağına sahip olmak düşüncesi ile ayrıcalıklı kamu işlevi yapabilir. Kamu görevlisi, kayırmasının karşılığında ileride kullanabileceği bir iltimas elde etmektedir. Bu iltimas kamu görevlisi terfiinde yada bir yakınını işe aldırmakta somutlaşırsa maddesel bir kazançtan da söz etmek mümkündür.”320