Kavramlar: Uyma, Kabul (Compliance), İtaat

İngilizcede conformity ve compliance olarak adlandırılan iki uyma türünün Türkçede tek kavram (uyma) ile karşılanması bazı zorluklara sebep olmaktadır. Bunu ayırt etmek için compliance karşılığı olarak kabul kavramını tercih eden yazarlar olduğu gibi, conformity kavramını da olduğu gibi kullananlar vardır. Burada bu iki kavramı birbirinden ayırt edebilmek ve ayrıca itaat ile ne şekilde farklılaştıklarını göstermek üzere bazı açıklamalar vermeye çalışalım.

Uyma (conformity)432, sosyal etki sonucunda ortaya çıkar. Ancak sosyal etki433 sadece uyma değil, kabul (compliance) ve itaat (obedience) gibi farklı davranış türlerine de yol açabilir. Bunları şöyle tarif edebiliriz: uyma ve kabul (compliance) birbirine yakın kavramlardır. Kişi tutum ve davranışlarını, grubunkilere göre değiştiriyorsa uymadan söz ederiz434_{. Başka bir tanımla ―uyma bir kişinin} davranış ve inançlarını, açık bir istek olmadan diğer kişilere ya da gruba göre değiştirmesidir.‖435

Kabul (açık bir isteğe uyma- compliance), bir kimseden belli bir

431 _{Kağıtçıbaşı, ss. 334-336.}

432 _{Uyma ya da ihlâlden (sapma) bahsettiğimizde her zaman bir ―şey‖e uymaktan yahut bir ―şeyden‖}

sapmaktan söz ederiz. Yani evvelâ kendisine uyulacak yahut kendisi ihlâl edilebilecek bir standart, bir norm bulunmalıdır. Bu meselenin normatif yönüdür. Eğer kişiyi belli bir yönde davranmaya sevk eden, bir grup içindeki durumu ise bu hâlde de uymanın organizasyon boyutu karşımıza çıkar. Muzafer Sherif, ―Conformity-Deviation, Norms, and Group Relations‖, Conformity and

Deviation, (Irwin A. Berg and Bernard M. Bass), Harper & Row, New York, 1961, pp. 159-160.

433 _{Burada konu sosyal etki başlığı altında ele alındı ama aynı durum sosyal kontrol olarak da ifade}

edilebilir. Davis‘e göre sosyal kontrol (yukarıdaki sınıflandırmaya benzer şekilde) üç biçimde ortaya çıkar: Öneri biçiminde (suggestive), ikna yoluyla (persuasive) ve zor yoluyla (coercive). Davis, s. 40

434

Nuri Bilgin (Ed.), Sosyal Psikolojiye Giriş, İzmir Kitaplığı, İzmir, 1988, s. 31. Bu davranış değişikliği amaçlanan belli bir sonuca ulaşmak için en kısa yolu tutmak için ya da pasif bir tutumla sadece çevreyi taklit yoluyla uyma olabilir. Horne, s. 6.

şeyi yapması yönünde istekte bulunmaya denir436_{. İtaat ise kişinin, meşru bir} otoritenin emrine boyun eğerek, davranışını değiştirmesidir437

. İtaat durumunda meşru ya da yasal olarak tanımlayabileceğimiz bir otoritenin varlığı ve bu otoriteden gelen emir esastır. Görüldüğü gibi aslında bu üç tip birbirine yakındır ve bazı zamanlarda ayırt edilmeleri güç olabilir. Uyma (conformity) ve itaat konusundan aşağıda daha ayrıntılı olarak bahsedilecek. Ancak complianceı bu ikisinden ayırt etmek tez açısından önemli. Tezin başlığındaki ―uyma‖ kavramı, conformityden çok

complianceı karşılar şekilde kullanılmıştır. Dolayısıyla, özellikle hukuka uymadan

söz edildiğinde, mutlak olarak olmasa da, temel olarak compliance kavramına atıfta bulunulmaktadır. İki kavram arasında, fiilî davranışlar bakımından çok kesin ayrımlar yapılabileceğini düşünmüyorum. Kâğıt üstünde ayırt ettiğimiz sosyal düzen kuralları gerçek hayatta o kadar belirgin biçimde birbirinden ayrılmaz. Kişilerin hangi norma tercihle, hangisine grup etkisiyle, hangisine ahlâk, hangisine hukuk açısından uyduklarını tespit etmek kolay olmayabilir. Ancak hukuk normları, bu konuda daha ayırt edilebilir durumdadır. Dolayısıyla da temelde hukuk normlarının, açık şekilde bize yöneltilmiş talepler olduğunu hatırlamalıyız. Bu noktada Young‘ın ortaya koyduğu tanım ve ayrım meseleyi aydınlatıyor. Şimdi bunu biraz daha açalım.

Compliance aslında, uyma yönünde bir tercihte bulunarak normun

gerekliliklerini yerine getirme olarak tanımlanabilir. Demek ki complianceta bir talep ve bir tercih vardır. Oysa yukarıda tanımlandığı gibi conformity, daha çok, insanın bulunduğu kabın şeklini alması gibidir. Çevre ve buradaki insanlar, bizden o şekilde davranmamızı açıkça talep etmediği halde, biz çevreyi gözlemleyerek başkaları gibi hareket eder, başkalarının davranışlarını benimseriz. Compliance ise dillendirilmiş ya da bir şekilde ortaya konmuş, belli bir davranışa yönelik bir talebe işaret eder. Young‘ın bu konuda yaptığı ayrıma göre ―compliance, davranış kuralları (behavioral

prescriptions) ya da uyma sistemlerinin (compliance systems) gerekliliklerine uyan

(conform) aktör ya da öznelerin (subjects) bütün davranışlarını ifade eder.‖438

436 _{Örneğin bir arkadaşınızdan sizi bir yere bırakmasını istemek, kuyrukta öne geçmek için izin}

istemek gibi. Taylor, s. 223.

437 _{Bilgin, s. 47; Taylor, s. 232; Sakallı, s. 64.}

438 _{Oran R. Young, Compliance and Public Authority- A Theory with International Applications,}

Öyleyse genel olarak belli bir davranış kuralına yönelik uyma ya da uymama (copmliance or noncompliance), kişinin bu yöndeki seçimine işaret eder439.

Young‘ın tanımında dikkat çeken bir husus var. Sosyal psikoloji kitapları

complianceı genellikle açık bir isteğe uyma (ya bu isteği kabul etme) şeklinde

tanımlayarak kişisel bir nitelik atfediyor. Ancak Young, hem tekil davranış kuralları hem de bir sistem olarak compliancetan söz ediyor. Bu anlamıyla hukuk da, Young‘ın compliance systems dediği türden bir yapıdır.

Young, uyma (compliance) ve itaat (obedience) arasında da temel bir ayrım yapıyor. Ona göre itaat, belli bir otorite figürü tarafından, belli bir durumda verilmiş emre (command) karşılık gelen davranıştır. Yani otorite, spesifik bir durumda belli bir davranışın yapılması ya da yapılmaması yönünde bir emir verir ve bu emre muhatap olan kişi de itaat etme ya da karşı gelme (defy) konusunda bir tercih yapar. Oysa compliance, soyut bir uyma sistemi (compliance system) içinde, beli bir duruma özgü genel bir davranış kuralına verilen cevaptır. Bu durumda kişi, bu hukuk, ahlâk ya da başkaca sosyal düzen kuralına, elindeki imkân ölçüsünde uyar ya da bu kuralı ihlâl eder440

.

Compliance sistemleri, compliance mekanizmaları ile desteklenir. Bu

mekanizmalar, özellikle kamu otoriteleri tarafından, davranış kurallarına uymayı sağlamak üzere kurulmuş kurumlara işaret eder. Bu kurumlar uyma mekanizmalarını işletmek üzere (1) ceza ya da mükâfatlar, (2) kişilerin, fark edilmeyen ihlâllerde bulunmasını azaltmaya yönelik denetim (gözetim) sistemleri ve (3) kamuyu izleyerek ihlâlleri kayıt altına almak gibi üç temel araç kullanır. Ama bunlardan önce, kişilerin tercihte bulunma ve karar verme mekanizmaları, itaat alışkanlığı ya da normların içselleştirilmesi yoluyla manipüle edilerek daha emin ve masrafsız bir uyma sağlanabilir441.

Aşağıda uyma kavramı; izleyerek ve grup davranışının benimsenmesi yoluyla edinilen davranışlarda conformity karşılığı olarak, hukuk ya da ahlâk gibi normatif sistemlerin gerek süper ego yoluyla içselleştirilerek, gerek çıkar gerekse de yaptırım korkusu ile benimsenmesi bakımından, compliance karşılığı olarak kullanılacaktır.

439

Young, s. 5.

440 _{Young, s. 5 (Özellikle 6 numaralı dipnot).}

441 _{Young, s. 5. Bu son iki seçenek toplumu bir gözetim ve denetim toplumuna dönüştürür. Lyon, s. 11}