: Eğitim en geniĢ anlamına göre, bir milletin ve cemiyetin kültürel ve medeni değerlerini gelecek nesle aĢılamaktır. Pratik bakımdan eğitim, bir sanattır. Gelecek neslin muhtelif derece ve renkteki anıklıklarını ve yeteneklerini en elveriĢli bir Ģekilde geliĢtirmek eğitim sanatının baĢlıca görevidir. (Kanad, 1948: IV). Bir baĢka tanıma göre eğitim “Bireyin davranıĢında kendi yaĢantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değiĢme meydana getirme sürecidir.” (Ertürk, 1966: 11, 12; Ertürk, 1975: 128
)
7 *Farklı çalıĢmalarda/eserlerde eğitim ve öğretim ile ilgili yapılmıĢ tanımlardan bazıları Ģunlardır:
Eğitim ve öğretim denildiğinde akla Ģu hususlar gelmektedir: 1. Eğitimi ve öğretimi veren Ģahıs (eğitmen-öğretmen) 2. Eğitilen ve öğretilen Ģahıs (obje-öğrenci)
3. Eğitim ve öğretimin yapıldığı mekan (okul-kurs) 4. Eğitim ve öğretimin konusu
5. Araç ve gereçler/metod (Önal, 2000: 91)
*Ġslam kültüründe bugün literatürde kullanılan eğitim-öğretim kavramlarının karĢılığı “talim ve terbiye” kavramlarıdır. Terbiye Arapça “Rab” kökünden türetilmiĢ bir kavramdır. Rab, efendi, sahip, baba anlamlarına gelir ve “kainatın sahibi, efendisi” anlamında Allah‟ın en çok kullanılan isimlerinden biridir. Terbiye kavramı ise “bir Ģeyi halden hale çevirmek, uygun Ģekil vermek, mükemmelleĢtirmek” Ģeklinde anlamlandırılır. Ġslami gelenekte terbiye kavram olarak “insana olumlu tavır ve davranıĢlar kazandırarak onu bulunduğu seviyeden daha üst bir seviyeye ve mükemmel bir insan urumuna getirmektir”. Bu anlamda insan terbiye olmaya uygun bir yaratılıĢtadır, fakat terbiye edilmeye ihtiyacı vardır. Terbiye, insanı içinde bulunduğu daha aĢağı bir durumdan daha üstün bir duruma, bir seviyeden veya seviyesizlikten üstün bir seviyeye ulaĢtırma çabasıdır. Terbiye kavramında daima olumlu bir anlam vardır. (AltaĢ, 2001: 25)
*“Eğitim, ideal kültür varlığının gelecek kuĢaklar üzerine aktarılmasıdır.” (Öymen, 1979: 20; Ayrıca bkz. Öztürk, 1993: 21-26; Büyükkaragöz ve diğerleri, 1997: 1; Ayhan, 1998: 9; Kayadibi, 2007: 11) *Fert ve cemiyet için çok önemli ve çok geniĢ bir alanı içine alan eğitim, bir plan ve hedefe göre insanın yetiĢtirilmesi, ruh ve beden sağlığını koruyarak geliĢtirilmesi için yapılan bütün çalıĢmalar olarak anlaĢılmaktadır. (Ayhan, 1986: 14)
*Ġyi, kaliteli bir eğitim-öğretimin göstergesi; dünyaya yapıcı, uzlaĢtırıcı bir bakıĢla bakabilme, hayattaki zıtlara daha geniĢ açıdan bakabilmektir. Diğer gösterge de, insana yaratılıĢı itibariyle iyi ve geçimli bir varlık olarak bakabilmektir. (Çamdibi, 2000: 143); Ayrıca kaliteli bir eğitim ve öğretim ile ilgili geniĢ bilgi için bkz. Kayadibi,2001:
(http://www.journals.istanbul.edu.tr/tr/index.php/ilahiyat/article/view/15819/14991, EriĢim tarihi:
19.10.2013.
*Eğitim-Öğretim iliĢkisi için bkz. BaĢar, 2003:216-225;
http://www.pegem.net/dosyalar/dokuman/73620110705144517;EriĢimTarihi:27.12.2013;basar.pdfyun us.hacettepe.edu.tr/~alerbas/yazilar/Ezbersiz%20Egitim )
8 Ayrıca bkz. http://www.pegem.net/dosyalar/.../23022012131839Ġnternet%20örnek.pdf (EriĢim
Tarihi: 01 Ocak 2014; Bilgin (t.y.). http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/769/9768.pdf; Sönmez, 2000: 2; Fidan 2012: 4; Eğitimin çeĢitleri, amaçları ve metotları ile ilgili geniĢ bilgi için bkz. Tozlu,
Öğretim9
ise “Okullarda yapılan planlı, kontrollü ve örgütlenmiĢ öğrenme etkinlikleridir”. (Erden, 2005: 22; ayrıca benzer tanımlar için bkz. Sönmez, 2011: 8,9; Aydın, 1998: 9) Ayrıca öğretim, öğrenme amaçlarının kazandırılması için öğrenme koĢullarının uygun bir Ģekilde düzenlenmesi olarak da tanımlanmaktadır.10 (Uçar ve YeĢilyaprak, 2006: 311; Büyükkaragöz ve Çivi, 1996: 24, 25; BaĢaran, 2007: 34,35; Baytekin, 2011: 13,14; Ün Açıkgöz, 2003: 15,16; Öney, 2000: 19; Oğuzkağan, 1981: 119)
ġekil 1: Eğitim Süreci
Kaynak: Arı, 2011: 2
Öğrenme ve Öğretme11
: Öğrenme, genel anlamıyla bireyin davranıĢlarında değiĢmeyi ifade eden bir kavram olarak (AĢılıoğlu, 2007: 159; Sünbül, 2007: 5), yaĢantı ürünü, ve kalıcı izli davranıĢ değiĢikliği Ģeklinde tanımlanmaktadır. Öğrenme yoluyla bireylerin bilgi, beceri, tutum ve değerler kazanması söz konusudur. (Demirel, 2002: 9; Ertürk, 1975: 79; Fidan, 1985: 10, 11; Arı, 2011: 5,6;
1997: 100-112; Fidan ve Erden, t.y.: 13-15; ayrıca eğitim ile ilgili geniĢ bilgi için bkz. Gutek, 1998: 73-87, 245-257.
9 Öğretim sisteminin girdilerini öğrenci, öğretmen, eğitim programı, malzeme, içerik vb. öğeler,
öğretim sisteminin baĢlıca öğelerini ise öğrenci, öğretmen, hedefler, öğrenme-öğretme süreçleri ve içerik oluĢturur. (Ün Açıkgöz, 2003: 15,16)
*Öğretim, eğitim amaçları doğrultusu davranıĢ değiĢtirme ya da yeni davranıĢlar oluĢturma için öğrencilere yardımcı olma çabalarını içermektedir. (Sünbül, 2007: 1)
10
Öğretimin tanımında da yer aldığı gibi öğretim sürecinin üç aĢaması bulunmaktadır. Bunlar, 1. Öğretimin planlanması , 2. Öğretimin uygulanması, 3. Öğretimin değerlendirilmesi (Sünbül, 2007: 3)
11 Öğrenme-öğretme sürecinin temel bileĢenleri öğrenme ve öğretmedir. Süreç öğrenen açısından ele
alındığında “öğrenme” ve davranıĢ değiĢikliği sağlamak amacıyla yönlendirme yapan kiĢi açısından ele alındığında ise “öğretme” olarak değerlendirilebilir. (ġen, 2011: 99)
EĞİTİM
ÖĞRETME
ÖĞRENME
ÖĞRETİM
STRATEJİ
YÖNTEM
TEKNİK
Aydın, 2006: 33; Ayhan, 1986: 276; Baytekin, 2001: 7; Baytekin, 2004: 13; Baytekin, 2011: 13; Duman, 2004: 3; Ün Açıkgöz, 2003: 7-11; Tozlu, 1997: 117- 121)
ġekil 2: Öğrenmenin oluĢumu
Kaynak: Büyükkaragöz, Çivi, 1996: 17
Öğretme12
sözcüğü, birisinin bir baĢkasına bilgi aktarması biçiminde tanımlanabilir. (AĢılıoğlu, 2007: 18) Eğitimciler ise davranıĢ değiĢmesinin ancak öğrenme yaĢantıları sonucu gerçekleĢebileceğini savunmakta ve “öğretme” yi de herhangi bir öğrenmeyi kılavuzlama ve sağlama faaliyeti olarak tanımlamaktadır.” (Büyükkaragöz, Çivi, 1996: 22; Ün Açıkgöz, 2003: 12-15) Bir baĢka ifade ile öğretme, öğrenmeyi sağlama etkinlikleridir. (Fidan, 1985: 11; ġen, 2011: 99, 100; Aydın, 1998: 22, 23; Büyükkaragöz ve Çivi, 1996: 22)
Günümüzde öğretme daha çok, öğrenmenin kolaylaĢtırılması, öğrenmede öğrenene yardım etme iĢi olarak kabul edilmektedir. (Ertürk, 1975: 83,84) Bu yaklaĢıma göre öğrenci, ancak uygun koĢullar yaratıldığında öğrenebilir. Önemli olan öğretmenin öğrenmeyi sağlamak üzere öğrencinin hangi yaĢantıları geçireceğine karar vermesi, yaĢantıları geçirme sürecini kolaylaĢtırması öğrencinin yaĢantılarını önceleyen uygulamalara ağırlık vermesidir. (AĢılıoğlu, 2007: 19)
12Öğretme, genel olarak, öğrenmenin kolaylaĢtırılması, öğrenmeye rehberlik edilmesi ve öğrenene
öğrenmeyi gerçekleĢtirmesinde yardımcı olunması süreci olarak ele alınmaktadır. (Ün Açıkgöz, 2003: 12) BİREYİN YETERLİ OLGUNLAŞMA DÜZEYİNDE OLMASI ve ÇEVRESİYLE ETKİLEŞİMİ / YAŞANTILAR BİREYİN DAVRANIŞ GELİŞTİRMESİ veya ESKİ DAVRANIŞLARIN DEĞİŞMESİ ÖĞRENME
ġekil 3: Eğitim-Öğrenme-Öğretme ĠliĢkisi EĞĠTĠM Ö ğre nci Y önü ÖĞRENME ÖĞRETME Ö ğre tm en Y önü Kaynak: Arı, 2011: 5
Öğrenme-Öğretme Süreci: Birçok eğitim sisteminde uzun süreden beri uygulanmakta olan standart öğretim paradigması “öğret-öğren-hatırlat” Ģeklindeki bir yaklaĢımı temsil etmektedir. Dikkat edilirse bu paradigmada roller oldukça açıktır. “Öğretmenler öğretir (ya da aktarırlar), öğrenciler de öğrenirler (ya da ezberlerler). “Tabii ki, öğrenme-öğretme süreci böylesine basit ve tek yönlü bir iletiĢim örüntüsü ile açıklanamayacak kadar karıĢık bir yapıya sahiptir. (Saban, 2009: I)
ġekil 4: Öğrenme-Öğretme Süreci
Öğrenme-öğretme süreci13
üç temel boyuttan oluĢmaktadır: 1. Program veya içerik (bilgi, beceri, tutum veya davranıĢ) 2. Süreç veya yöntem
3. .Değerlendirme
Bu üç temel boyut birbiriyle sürekli olarak devam eden dinamik bir etkileĢim içindedir. Öğrenme-öğretme süreci dinamik bir sistem olarak düĢünüldüğünde, bu sistemi oluĢturan temel boyutlar da kendi içinde birer alt sistem olarak düĢünülmelidir. Bu nedenle, alt sistemlerin herhangi birinde yapılacak bir değiĢiklik veya iyileĢtirme, diğer alt-sistemleri ve dolayısıyla da bir bütün olarak sistemin (öğrenme-öğretme sürecinin) yapısını ve niteliğini de doğrudan etkileyecektir. Dolayısıyla, öğrenme-öğretme sürecini oluĢturan alt-sistemlerin biriyle belli bir denge ve uyum içinde olmaları kaçınılmazdır.
Buradan hareketle denilebilir ki, öğrenme-öğretme sürecinin niteliği eğitimde “ne”, “nasıl”, “ne kadar” öğretilecek veya öğrenilecek sorularına verilecek cevaplara ve bu cevaplar arasındaki tutarlığa bağlı olarak farklı olacaktır. Ancak, burada önemli olan husus, öğrenme-öğretme sürecinin merkezinde kimin yer aldığıdır. Öğretmen mi yoksa öğrenci mi? Dikkat edilirse, eğer öğretmen merkezde ise, öğrenme-öğretme sürecinde aktif olan öğretmendir. (Öğretmen neyi, nasıl, ne kadar öğretecek?) Yok eğer öğrenci merkezde ise öğrenme-öğretme sürecinde aktif olan öğrencidir. (Öğrenci neyi, nasıl, ne zaman öğrenecek?) Bu süreçte, öğrenme- öğrenme teorilerinin ıĢığı altında, öğrencilerin aktif, katılımcı, iĢbirlikçi ve sürekli öğrenmelerini sağlayacak öğrenme yaĢantılarının planlanması ve uygulanmasında kullanılabilecek ilkeler, yöntemler ve stratejiler önemli fonksiyona sahiptir. Saban, 2009: I, II; ayrıca bkz. Demirel ve Yağcı, 2010: 8; BaĢaran, 2007: 34, 35)
13
Öğrenme-öğretme süreçleri, öğretim programlarının dersin genel amaç ve kazanımlarına uygun olarak belirlenen bilgi, beceri ve değerlerin kazanılma sürecinin düzenlenmesini ifade eden ögesidir. Öğretim programlarının bütünlüğünü göstermesi , hedefler doğrultusunda belirlenen konuların hangi yöntem, teknik ve yaklaĢımlarla ve hangi araç, gereç ve kaynaklarla iĢlenebileceğine, bu süreçte öğretmenlerin rollerinin ne olacağına dair bilgilerin yer alması bu dersin öğretenleri açısından önemlidir. Bunun için iyi bir öğretim programında öğrenme-öğretme süreçlerine yönelik olarak örnek etkinliklerin, yöntem ve tekniklere dair gerekli açıklamaların ve öğretim materyallerine iliĢkin öneri bilgilerinin olması gerekir. (Kaymakcan ve diğerleri, 2013: 19, 20)
Strateji (YaklaĢım): “Hedeflerine ulaĢmasını sağayan ve yöntemin/metodun belirlenmesine yön veren genel bir yaklaĢımdır.” (Büyükkaragöz ve Çivi, 1996: 65) “Öğretme stratejileri, öğretme yaklaĢımları adıyla da bilinmekte ve kullanılmaktadır. Bu stratejiler, öğrenme hedeflerine ulaĢmak üzere belirlenen konunun sunulması için izlenen yollar bütünü veya hedefe ulaĢmak için seçilen genel yoldur. Bu yollardan bazıları öğretmen merkezli, bazıları öğrenci merkezlidir. (bkz. Gözütok, 2004: 61)
Yöntem ve Teknik: Yöntem (metod14)‟un sözlük anlamı, “ bir amaca ulaĢmak için tutulan düzenli yol” demektir. (Büyükkaragöz ve Çivi, 1996: 72; ayrıca bkz. Baytekin, 2011: 239; Demirel, 2007: 151, 152; Aydın, 1998: 19; AltaĢ, 2001: 28) Bun göre, bir “iĢ”te baĢarılı olmak ya da bir amaca ulaĢmak için çalıĢmaların belirli metotlarla uygun biçimde yürütülmesi gerekmektedir. Diğer bir deyiĢle, yöntemsiz yapılan bir çalıĢma, asıl amacından uzaklaĢır ve bir sonuca ulaĢamaz. Çünkü yöntemsiz yapılan bir çalıĢma rastlantılara bırakılmıĢ demektir. Buna karĢılık, metotlu çalıĢmaya önem ve yer verildiği ölçüde, gereksiz yere zaman harcanması, verimsiz çalıĢmalar ve yanlıĢlıklar önlemekte, aksine yöntemli yapılan çalıĢmalar daha düzenli bir biçimde yürütülmekte, böylece verimli bir sonuca ulaĢılabilmektedir. Yöntemle ilgili düĢünceler öğretimde de geçerlidir. (Büyükkaragöz ve Çivi, 1996: 72)
Teknik terimi ise, gerek günlük hayatta, gerekse eğitimde birçok anlamda kullanılır. Kelime eski Yunancada “sanat” anlamına gelir. Günlük kullanımda herhangi bir iĢi ustaca yapmak ya da sanatta mekanik beceri kazandırmaya teknik denir. (Büyükkaragöz, ve Çivi, 1996: 74; Ayrıca öğretim yöntem ve teknik iliĢkisiyle ilgili geniĢ bilgi için bkz. Oğuzkağan, 1985: 70-73)
14 * Metod, çalıĢmaları düzenleyip, disiplin altına aldığı gibi, aynı zamanda iĢe ciddiyet kazandırır ve
amaca ulaĢmada önemli ölçüde kolaylık sağlar. Hedeflenen amaçlar yönünden insanı ve toplumu olumlu bir biçimde etkileyebilmesi için öğretim ve tebliğ, çok ciddi, planlı ve metodlu yürütülmelidir. (ġanver, 2001: 34; ayrıca Ġslami eğitimin metodları ile geniĢ bilgi için bkz. Bayraklı, 1989: 190-268) ** Öğretim yöntemi günümüzde genellikle Ģu anlamda kullanılmaktadır. “ Öğrencilerin özellikleri, ders araç ve gereçleri ile tüm öğrenme durumları göz önünde tutularak belirlenen ve izlenen mantıklı yol” (Oğuzkağan, 1981: 120, 121; Aydın, 1998: 35)
Teknikler daha çok özel/spesifik öğretimsel davranıĢları ifade eder. Bir baĢka deyiĢle, öğretmenlerin seçtikleri öğretim yöntemlerini uygularken sergiledikleri tutumlar olarak tanımlanabilir. Örneğin, anlatım yöntemini kullanan bir öğretmenin konuĢma biçimi, soruları kullanma Ģekli, ortamı, yönetim biçimi, onun kendine özgü tekniği olarak algılanabilir. (TaĢpınar, t.y.: 12)
ġekil 5: Hedef, YaklaĢım, Strateji, Yöntem ve Teknik iliĢkisi
HEDEF
(BĠLĠġSEL ALAN) STRATEJĠ YÖNTEM TEKNĠK
Bilgi SunuĢ Anlatma Beyin Fırtınası Gösteri
Kavrama BuluĢ Örnek Olay TartıĢma Beyin Fırtınası Soru-Cevap Uygulama Analiz Sentez Değerlendirme AraĢtırma Gösterip Yaptırma Problem Çözme Proje Benzetim Drama Rol Yapma Ġkili ve Grup ÇalıĢması Kaynak: Demirel, 1994: 77
Anlamlı Öğrenme: Anlamlı öğrenmede, bilgilerin öğrenciye sunularak kazandırılması esas alınır (Fidan, 1986: 93). Bu süreçte öğrencinin bilgi birikimi
ortaya çıkarılıp ona göre eğitim planlanır
(www.baskent.edu.tr/ausubel_anlamlı_ogrenme.doc, EriĢim Tarihi: 07.03.2011). Bir baĢka deyiĢle bilgilerin çok dikkatli bir Ģekilde düzenlenmiĢ, sıralanmıĢ ve öğrenci tarafından alınmaya hazır bir durumda verilmesi sürecidir. (Fidan, 1985: 93, 94; Uçar ve YeĢilyaprak, 2006: 324; din öğretiminde anlamlı öğrenme ile ilgili bilgi için bkz. Aydın, 2008: 170)
Kur: Belli amaçlara ulaĢmak üzere kendi içerisinde belli bir bütünlüğü olan, fakat ulaĢılmak istenilen ana hedeften de ayrı düĢünülmeyen öğrenme birimlerinden oluĢan yapıya kur denilmektedir. (Yaz Kur‟an Kursları Öğretim Programları, 2005/2009: 8; ayrıca bkz. Koç, 2013: 312)
Kur Sistemi: Ġsteyen öğrencinin, istediği bilgiyi, istediği zaman diliminde alabildiği, hatta öğrencinin ailesinin yaz tatilini ve izin programını buna göre ayarlayabildiği sistemdir. Kur sisteminin, özellikle öğrenenlerin, öğrenme alalarındaki bilgi ve beceri düzeyleri dikkate alınarak yapılandırılması esastır. (Yaz Kur‟an Kursları Öğretim Programları, 2005/2009: 8; Aydın, 2008: 93-100)
Kurs: Belli bir konuda sınırlı bir zaman süresi içinde yapılan öğretim (Öney, 2000: 19)
Kur‟an Kursları: Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı‟na bağlı olarak15
faaliyette bulunan, müstakil binaları olan, kadrolu veya sözleĢmeli öğreticileri bulunan, hafızlık ve yüzünden Kur‟an okumanın yanında, siyer, ahlak, ibadet ve itikat konularında bilgiler veren kurslardır. (Öztürk, 2007a: 4)
Cumhuriyetle filizlenen, hiçbir kesintiye uğramadan günümüze kadar varlığını sürdüren, DĠB‟in yönetiminde ve bu kurumla birlikte MEB‟in denetiminde çalıĢması16
öngörülen bu kurslar, yeni bir anlayıĢla, insanların ihtiyaç ve beklentilerini karĢılamak üzere oluĢturulmuĢ bir yaygın din eğitimi kurumudur.17 (Aydın, 2008: 33; Önder, 2007: 31)
Yaz Kur‟an Kursları: Yaz tatilinde temmuz ayının baĢında camilerde ve Kur‟an Kurslarında açılan, Ağustos ayının sonuna kadar süren ve haftada 5 gün ve 3 saatle sınırlandırılmıĢ18, Kur‟an-ı Kerim‟i yüzünden okuma, namaz surelerini
15
DĠB kurulduğu tarihten itibaren hafız yetiĢtirme kurslarında “hafız muallimleri” eliyle hafızlar yetiĢtirmiĢ; MEB ile iĢbirliği halinde yürürlüğe koyduğu talimat ve yönetmeliklere göre açtığı Kur‟an kurslarında Kur‟an öğreticiliği kadrolarında istihdam ettiği veya fahri olarak görevlendirdiği elemanlar eliyle, isteyen müslüman vatandaĢlara namaz surelerini, Kur‟an-ı Kerim‟i yüzünden okumayı ve ilmihal bilgilerini öğretmiĢtir. (Demir, 1988: 446)
16
24.11.2003 tarih ve 25299 sayılı Resmi Gazete‟de Devlet Bakanlığı tarafından yayınlanarak yürürlüğe konulan Kur‟an Kursu Yönetmeliği değiĢikliği sebebiyle 2003 yılında ve DĠB‟in hiçbir talebi olmaksızın tek taraflı olarak MEB‟in yaptığı yönetmelik değiĢikliğiyle Bakanlık müfettiĢlerinin Kur‟an Kurslarını denetleme görevi kaldırıldı. (Aydın, 2008: 36)
17
*Diğer bir tanımla Kur‟an Kursu, okullardaki zorunlu eğitim dıĢında isteğe bağlı din eğitimi talebinde bulunanlara imkan hazırlayan resmi bir yaygın din eğitimi kurumudur. (Aydın, 2008: 53) *Bir baĢka deyiĢle Kur‟an Kursları: Kur‟an-ı Kerim‟i öğrenme ihtiyacından doğmuĢ din eğitimi kurumlarıdır. DĠB‟in denetim, gözetim ve sorumluluğu altında din öğretimi yürütmekte olan Kur‟an Kursları, Kur‟an-ı Kerim‟i yüzünden okuma, ezberleme, tecvid esaslarına göre tilavet etme ve temel Ġslami bilgilerinin okutulduğu yerlerdir. (Bayyiğit, 2011: 53)
18
24.11.2003 gün ve 25299 sayılı Resmi Gazete‟de Devlet Bakanlığı tarafından yayınlanarak yürürlüğe giren yönetmelikte kurslar için toplam ve haftalık süre kaldırılmıĢtır. (Aydın, 2008: 5, 6)
ezberleme ve dini bilgilerin özet olarak verildiği Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı‟na bağlı kurslardır. (Önder, 2007: 32)