Kavram Öğrenme

Senemoğlu’na (2004:46-47) göre, bilişsel gelişimin temelinde, kavram öğrenme vardır. Kavram öğrenme çeşitli düzeylerde gerçekleşmektedir. Kavram

öğrenmede aşamalı dört düzey bulunmaktadır. En alt düzeyden en üst düzeye doğru; somut düzey, tanıma düzeyi, sınıflama düzeyi, soyut düzeydir.

Somut düzey: Bu düzeydeki yapılan zihinsel işlemler; Objenin algılanabilen çerçevesine dikkat etme, Objeyi diğer objelerden ayırt etme,

Ayıt edilen objeyi, aynı kapsam ve durumda bir başka zamanda da gördüğünde hatırlamadır.

Örneğin; çocuk bir kurşun kalem gördüğünde ona dikkat eder, onu çevresindeki diğer nesnelerden ayırt eder ve daha sonra aynı kalemi aynı yer ve durumda gördüğünde tanır.

Tanıma düzeyi: Tanıma düzeyinde kavram öğrenmenin zihinsel işlemleri; Objenin algılanabilen çerçevesine dikkat etme,

Objeyi diğer objelerden ayırt etme, Ayırt edilen objeyi hatırlama,

Objeyi farklı ortam ve durumda gördüğünde de aynı obje olduğuna ilişkin genelleme yapma,

Genelleme yapılan objeyi hatırlamadır. Örneğin; aynı yer ve durumda gördüğü kurşun kalemi hatırlayabilen bir çocuk tanıma düzeyinde, başka bir yer ve durumda gördüğü kalemin aynı kalem olduğunu genelleyerek hatırlayabilir.

Sınıflama düzeyi: Sınıflama düzeyinde kavramı ilk kez öğrenmek için, kavramın en az

iki örneğinin tanıma düzeyinde öğrenilmesi gerekir. Bu düzeyde kavram öğrenmenin içerdiği zihinsel işlemler;

Objenin bir sınıfa ilişkin en az iki örneğinin çok belirgin olmayan özeliklerine

dikkat etme,

Her bir örneği örnek olmayandan ayırt etme, Ayırt edilen örnekleri hatırlama,

genellemesine varma,

Aynı sınıfa ait olan en az iki örneğin eşdeğer olduğu genellemesini yapma, Genellemeyi hatırlamadır.

Örneğin; bu düzeydeki bir çocuk, artık farklı renk ve biçimlerdeki kurşun kalemleri eşdeğer olarak görerek aynı gruba dâhil eder. Farklı amaçlarla kullanılan kalemleri de sınıflama yoluna giderek özeliklerini tanımaya çalışır.

Genel anlamda öğrenme, çevresel koşulların değişmesiyle bireyin davranışlarında meydana gelen değişmedir. Kavram öğrenme ise, uyaranları belli kategorilere ayırarak zihinde bilgiler oluşturmadır. Yeterli bir öğrenmede, bu bilgilerin davranışlarıyla bütünleşmesi öngörülür. Kavram öğrenme, bir yapılanma ve yapılandırma işlemidir(Ülgen,2001:108).

a) Ürün Olarak Kavram Öğrenme: Öğrenme ürünlerine davranışçı yaklaşım açısından bakıldığında, bireyin kavramla ilgili gözlenebilen davranışları gündeme gelir. Bir kavramı öğrenen öğrenci, söz konusu kavramla ilgili edindiklerini;

1) Dille bütünleştirerek ifade eder; kavramı tanımlayabilir. 2) Benzer ya da farklı kavramları birbiriyle karşılaştırır.

3) Öğrendiği kavrama benzeyen yeni bir kavramla karşılaştığı zaman, daha önceki bilgilerinin transferini yaparak yeni kavramı olasılıklarla tanır veya tanımlayabilir.

4) Kavramlar mantıksal yolla, uygun ölçütleri seçerek sınıflara ayırabilir; yeni gruplar oluşturabilir.

Bilişsel yaklaşım açısından ise, kavram öğrenme bellek süreciyle, daha önce öğrenilen ilgili bilgileri hatırlayarak, onların yeniden yapısallaşmasıyla açıklanabilir. Bunun yanında, çocukların farklı yaşlarda farklı kavramları geliştirebildikleri görüşü kabul görmektedir. Belli kavramları kazanabilmek için, bireyin belli bir zihinsel olgunluğa ulaşması gereklidir(Ülgen,2001:109-110).

1.3.3.1. Kavram Öğrenme Aşamaları

Kavram öğrenme birey dünyaya geldiğinde başlar, ölünceye kadar devam eder. Çocuğun ilk geliştirdiği kavram, belki de biberon kavramıdır. Yaş ilerledikçe o daha karmaşık kavramları öğrenir, Çocuklar, genel anlamda, kavramların örneklerini rastlantısal olarak tecrübe edinerek öğrenirler. Kavram öğrenmenin planlı biçimde öğretimi okullarda gerçekleşir. Kavram hangi öğrenme yöntemiyle öğrenilirse öğrenilsin, iki aşamada gerçekleştirilir: İlk aşama kavram oluşturma, ikinci aşama ise kavram kazanmadır. Kavram geliştirme sözcüğü iki düzeyde de geçerlidir; bireyin oluşturduğu ya da kazandığı kavramın nitelik açısından olumlu yönde artış kaydetmesine işaret eder. Öğrenciler kontrollü denemelerle kavram kazanmada beceri kazanabilirler. Oluşturma tanımsal bilgi, kavram -kazanma ise işlemsel bilgi ile ilgilidir.

1.3.3.2. Kavram Oluşturma

Kavram oluşturma genelleme yapmaya dayalıdır. Bir uyaranların benzer ve farklı yanlarını algılayarak, benzerliklerden genelleme yapar. Kavram oluşturmayı Ausubel, sembol ve anlamlarını hatırlama ilişkisini, yapısal açıdan anlam ağı kurma olarak nitelendirir. Kavram örneklerini, benzer ve farklı yanlarını algılayarak, benzerliklerden genelleme yaparak oluşturulur. Bu süreçte birey, objelerle ilgili oluşturduğu şemaya dayalı olarak, hatırlama ve objeler arasında ilişki kurma işlemini yapar Ausbel’in anlamlı öğrenme kuramına dayalı olarak, kavram haritaları adı altında yapılan çalışmalar kavram oluşturmanı tipik örnekleridir.

1.3.3.3. Kavram Kazanma

Kavram kazanma, oluşturulan kavramı uygun kural ve ölçütlerle sınıflara ayrıştırma işlemine işaret eder. Sadece kavram oluşturma, kavram öğrenme anlamına gelmez, kavram kazanmanın önkoşuludur. Kavram kazanma ikine aşamadır. Kavram kazanma aşamasında mantıklı bir gruplama, geliştirilen şema ile birlikte oluşan kavramın niteliğine dayalıdır. Birey algıladığı özeliklerin ve onlar

arasındaki ilişkilerin doğasına uygun mantıksal kurallar ve ölçütler seçer ve onları uygulayarak kavramın ayrıştırmasını yapar. Temelde kavram oluşturma farklıları benzerden ayırarak, benzerlerden genelleme yapma işlemine dayanırken, kavram kazanma ayrıştırma işlemine dayalıdır. Kavram oluşturma tanımsal bilgi, kavram kazanma ise, işlemsel bilgi ile ilgilidir(Ülgen,2001:114).

Kavram oluşturma Kavram kazanma

Yöntem açısından Örneklerden benzer özellikleri

bütünleştirmeyi gerektirir. Genelde, tümevarım yöntemi niteliğini taşır.

Kurallara göre gruplamayı gerektirir. Tümdengelim yöntemi niteliğini taşır. Bilgiyi isteme açısından

Birey benzer özellikleri seçme ve bütünleştirmede bir strateji geliştirebilir. Bu strateji öğretimle değiştirilemez. Daha çok bireyin kapasitesine dayalıdır. Ancak bilişsel süreçlerdeki gelişmeler kavram oluşturmayı kolaylaştırır.

Kuralları öğrenme ve uygulama, uygun bir öğretimle gerçekleşebilir. Yine uygun bir öğretimle uygun kuralı seçme ve uygulama stratejisi geliştirilebilir.

Sözcükler {terimler) fazla önem taşımazlar.

Sözcükler kavramların incelenip gruplanmasında büyük önem taşır.

İlgiyi odaklaştırmayla formlaştırılır, bellekte orijinal kavramlar olarak saklanır.

İşlemsel kurallarla kritik özellikler formlaştırılır. Ondan çıkan anlamla kritik özelliklerin bir sınıfı, kavramsal bilgi olarak kodlanır.

Gelişim dönemi açısından Daha çok okulöncesi dönemde kavram

oluşturmada önem kazanır, yaşam boyu devam eder.

Daha çok formal eğitimde -okul döneminde- aşamalı olarak organize edilmiş eğitim programlarında üst düzeydeki kavramların öğrenilmesinde önem kazanır.

Tablo:1.2. Kavram Oluşturma ve Kavram Kazanmanın Karşılaştırılması.

Kavram Kazanma Becerisi: Beceri geliştirme, doğru olarak öğrenilmiş bilginin aralıklı tekrarına dayalıdır. Kavram oluşturma İnsanın doğasındadır, beceriyle doğrudan ilişkili görülmemektedir. Kavram kazanma sürecinde, belli ilkeler/kurallar geliştirerek sınıflama yapma, öğrenmeyle kazanılır. Birey tekrarlarla bu işlemde beceri kazanabilir(Ülgen,2001:116). Tecrübeler ve tecrübelerin bilgi için

kullanılması, dersteki kavramları geliştirmek için etkili bir kaynaktır(Sunal ve Haas,2004: 89) Kavramı uygun ilkeler ışığında sınıflama, problem çözme gibi öğrenme faaliyetlerinde, öğrenme görevleriyle ilgili denemeler tekrarlandığı zaman, öğrenme görevleri maksimum düzeye çıkar, mükemmelleşir. Davranışlar koordineli, hızlı ve otomatik olur. Birey İşi daha az zamanda, daha az enerjiyle gerçekleştirebilir(Ülgen,2001:116).