Katılım Bankalarında Fon Toplama ve Kullandırma Yöntemleri

yöntemleri ile işleterek kâr/zarar elde eder ve elde ettikleri bu kâr/zararı mevduat sahipleri ile aralarında anlaştıkları oran üzerinden paylaşırlar. Bu boyutuyla sistem bir mudarabe ortaklığına benzemektedir. Bu durumda müşteriler sermayedar, katılım bankası ise o sermayeyi, emeğini ortaya koyarak işletmeyi kabul eden mudarib konumundadır. Bankanın yapılan yatırımlarda kendi özsermayesini de kullanması durumda ise ortaklık bir muşarakeye dönüşmektedir.

Fon kullandırma boyutunda ise %90’nın üzerinde murabaha modelinin, sonrasında icare, karz-hasen, mudarabe, muşarake gibi diğer finansman modellerin uygulama bulduğu görülmektedir. Bu modellerin yasal zeminde kurumsal finansman desteği, bireysel finansman desteği, kâr-zarar ortaklığı yatırımı, finansal kiralama, ortak yatırımlar mal karşılığı vesaikin finansmanı ve ortak yatırımlar şeklinde tanımlandığı görülmektedir. Şimdi sistemin işleyişini detaylı olarak inceleyelim.

3.10.4.1.Fon Toplama Yöntemleri 3.10.4.1.1.Özel Cari Hesaplar

Özel cari hesaplar 5411 sayılı Bankacılık Kanununun 3. maddesinde; Katılım bankalarında açılabilen ve istenildiğinde kısmen veya tamamen her an geri çekilebilme özelliği taşıyan ve karşılığında hesap sahibine herhangi bir getiri ödenmeyen fonların oluşturduğu hesaplar şeklinde tanımlanmaktadır.

Özel cari hesapların özellikleri şöyle özetlenebilir (Şerafeddin Özsoy, 2012: 139):

 Vadeli hesaplardan ayrı olarak takip edilir.

 Türk lirası, döviz veya kıymetli maden cinsinden açılabilir ve açılan bu hesaplar farklı muhasebe hesaplarında izlenir.

129

 Özel cari hesapların açılması için herhangi bir alt limit bulunmamaktadır.

 Özel cari hesapların işletilmesinden elde edilen kâr/zarar katılım bankasına aittir.

 Özel cari hesap sahipleri katılım bankasının tasfiyesi halinde mevzuata göre devlet ve personel alacaklarından sonra öncelikli hakka sahiptir. Türkiye'de faaliyet gösteren katılım bankalarının yurt içi şubelerinde gerçek kişiler adına açılmış olan ve münhasıran çek keşide edilmesi dışında ticari işlemlere konu olmayan Türk Lirası, döviz ve kıymetli maden cinsinden; katılma hesapları birim hesap değerleri ve özel cari hesapların, 100 bin TL'ye (yüz bin TL) kadar olan kısmı TMSF kapsamında sigortalıdır.

Cari hesaplar ve geleneksel yapıdaki muadili vadesiz hesaplar, günlük hayatın vazgeçilmez birer parçası haline gelmiştir. Maaş ödemeleri, emekli aylıkları, para transferleri vb. işlemlerin yapılabilmesi için mutlaka bir hesap açtırmak gerekmektedir. Geleneksel yapıda vadesiz hesaplara herhangi bir faiz ödemesi yapılmadığı için, insanların birtakım manevi hassasiyetlere sahip olsalar dahi, birikmiş fonlarını, güvende saklamak amacıyla, bu tür hesaplara yatırmaktan imtina etmediği görülmektedir. Burada halkın ilgisini cezp edecek konu, şubeye olan yakınlık ve paraya erişim kolaylığıdır. Ayrıca havale, transfer işlemleri için diğer bölgelerde aynı bankaya ait şubelerin olması, havale ücreti alınması -kesintisi yapılması, transfer süresi gibi konular da halkın bu alandaki tercihlerini etkilemektedir.

3.10.4.1.2.Katılma Hesapları

Katılma hesapları, 5411 sayılı Bankacılık Kanununun 3. maddesinde; katılım bankalarına yatırılan fonların bu kurumlarca kullandırılmasından doğacak kâr ve zarara katılma sonucunu veren, karşılığında hesap sahibine önceden belirlenmiş herhangi bir getiri ödenmeyen ve anaparanın aynen geri ödenmesi garanti edilmeyen fonların oluşturduğu hesaplar şeklinde tanımlanmaktadır.

Katılma hesaplarının özellikleri şöyle özetlenebilir (Şerafeddin Özsoy, 2012: 140):

130

 Hesaba para yatıran mevduat sahiplerine anapara garantisi verilemez, sabit bir getiri taahhütünde bulunulamaz. Katılma hesabı sahiplerinin hakkı ve bankanın sorumluluğu, vade sonunda geçerli olan “birim hesap değeri” kadardır. Birim hesap değerinin hesaplanma usulleri ilgili kanunda belirtilmiştir.

 Katılma hesaplarının vadeleri ve türleri T.C. Merkez Bankası tarafından belirlenir. Buna göre 1,3,6,12 aylık ve 1 yıldan daha uzun vadeli olarak açılabilmektedir.

 Katılma hesaplarında toplanan fonlar, birim hesap değeri üzerinden muhasebeleştirilir ve banka hesaplarında gösterilmesi zorunludur.

 Katılma hesaplarında toplanan fonlar üzerinde bankadan alacaklı üçüncü şahısların hiçbir hakları bulunmamaktadır. Üçüncü şahısların bankadan talep hakkı; sermayesi, ihtiyat ve dağıtılmamış olan kârları üzerindedir. Katılım hesaplarında toplanan fonların işletilmesi sonucu doğacak kâr ve zarara katılma oranları, katılım bankaları tarafından serbestçe belirlenir. Fakat bu oranlar uygulamaya konmadan önce Merkez Bankasına bildirilir ve şubelerde halkın görebileceği şekilde ilan edilir. TCMB, 2006/1 sayılı Tebliği gereği katılım bankasının zarara katılma oranı, kâra katılma oranının%50’sinden az olamaz.

 Katılma hesaplarının işletilmesinden doğan kâr veya zarar, para cinsi bazında her vade grubunun toplam katılma hesapları içerisindeki ağırlığı oranında, yönetmelikteki günlük birim değeri hesaplama tablosuna uygun olarak bu hesaplara dağıtılır.

3.10.4.2.Fon Kullandırma Yöntemleri

TL, USD ve EUR bazında vadeli hesaplarda toplanan fonlar, kurumsal finansman desteği, bireysel finansman desteği, kâr-zarar ortaklığı yatırımı, finansal kiralama, ortak yatırımlar mal karşılığı vesaikin finansmanı ve ortak yatırımlar yoluyla işletilmektedir.

131

19.10.2005 tarihli ve 5411 sayılı Bankacılık Kanununa istinaden hazırlanan Bankaların Kredi İşlemlerine İlişkin Yönetmeliğin 19. maddesine göre, Kanunun 48. maddesinin ikinci fıkrasında kredi sayılacağı belirtilen finansman yöntemlerine ilişkin usul ve esaslar şöyledir:

a) Kurumsal Finansman Desteği: Katılım bankası ile fonu kullanacak işletme arasında akdedilecek sözleşme dâhilinde, işletmenin ihtiyaç duyduğu her türlü emtia, menkul kıymet, gayrimenkul, hak ve hizmet bedelinin satıcıya ödenmesi koşuluyla işletmenin borçlandırılması işlemidir. Bu yöntemle kullandırılacak fonlarla ilgili alım satıma ilişkin belgenin bir suretinin katılım bankasınca muhafazası zorunludur. b) Bireysel Finansman Desteği: Bireysel ihtiyaçlar için, gerçek kişi alıcıların doğrudan satıcılardan aldıkları mal veya hizmet bedelinin, katılım bankası tarafından satıcıya ödenmesi koşuluyla alıcının borçlandırılması işlemidir. Bu yöntemle kullandırılacak fonlarla ilgili alım satıma ilişkin belgenin bir suretinin muhafazası zorunludur.

c) Kâr-Zarar Ortaklığı Yatırımı: Katılım bankalarınca gerçek ve tüzel kişilerin tüm faaliyetlerinden veya belirli bir faaliyetinden veya belirli bir parti malın alım satımından doğacak kâr ve zarara katılmak üzere bu kişilere fon kullandırılması işlemidir. Bu yöntem ile fon kullandırmak için, fonu kullanacak olan gerçek ve tüzel kişilerle ek-5’te yer alan örneğe uygun "Kar-Zarar Ortaklığı Yatırım Sözleşmesi" düzenlenir. Bankalar, fon kullandırdığı gerçek ve tüzel kişilerin kâr ve zararına, sözleşmede belirlenen oranlarda katılır."Kâr-Zarar Ortaklığı Yatırım Sözleşmesi"nde, bankaların kâr ve zarardan alacağı pay ve varsa alacağı teminatlar açıkça gösterilir. Bu sözleşmede, projenin kârlılığından bağımsız olarak önceden belirlenmiş tutarda kâr garanti edilmesine dair hükümler yer alamaz.

ç) Finansal Kiralama: Taşınır ve taşınmaz malların 10/6/1985 tarihli ve 3226 sayılı Finansal Kiralama Kanununun ilgili hükümleri çerçevesinde, katılım bankası ile kalkınma ve yatırım bankası tarafından temin edilerek kiraya verilmesidir.

d) Mal Karşılığı Vesaikin Finansmanı: Katılım bankası ile fon kullanan arasında düzenlenecek yazılı bir sözleşme dahilinde, mal karşılığı vesaik mukabilinde fon kullandırılması işlemidir.

e) Ortak Yatırımlar: Kanunun 56 ncı maddesinin birinci fıkrasındaki sınırlamalar dikkate alınmak kaydıyla, gelişme potansiyeli taşıyan ve kaynak ihtiyacı olan şirketlerin sermayelerine, taraflar arasında düzenlenecek sözleşme hükümleri çerçevesinde edinilecek ortaklık paylarının en fazla yedi yıl içinde halka arz yoluyla elden çıkarılması şartıyla, katılım bankalarınca iştirak edilmesi veya belirli bir

132

yatırımın finansmanı amacıyla oluşturulacak fonlara katılınmasıdır. Sermayeye iştirak şeklindeki yatırımlar için düzenlenecek sözleşmelerde, sermayesine iştirak edilen şirketin yönetimi hususu başta olmak üzere tarafların hak ve yükümlülükleri ile sermayenin halka arz edilmesi sürecine ilişkin hükümlere yer verilmesi zorunludur.

3.10.4.3.Katılım Bankalarının Verdiği Diğer Hizmetler

Katılım bankaları, topladıkları fonları kullandıkları yatırım işlemlerinin dışında, bir finansal aracı kurum olarak müşterilerine şu hizmetleri de sunmaktadırlar:

 Nakdî, gayrinakdî her cins ve surette kredi verme işlemleri.

 Nakdî ve kaydî ödeme ve fon transferi işlemleri, muhabir bankacılık veya çek hesaplarının kullanılması dâhil her türlü ödeme ve tahsilât işlemleri.

 Çek ve diğer kambiyo senetlerinin iştirası işlemleri.

 Saklama hizmetleri.

 Kredi kartları, banka kartları ve seyahat çekleri gibi ödeme vasıtalarının ihracı ve bunlarla ilgili faaliyetlerin yürütülmesi işlemleri.

 Kıymetli, maden ve taşların alımı, satımı veya bunların emanete alınması işlemleri.

 Sermaye piyasası araçlarının alım ve satımı ile geri alım veya tekrar satım taahhüdü işlemleri.

 Sermaye piyasası araçlarının ihraç veya halka arz yoluyla satışına aracılık işlemleri.

 Daha önce ihraç edilmiş olan sermaye piyasası araçlarının aracılık maksadıyla alım-satımının yürütülmesi işlemleri.

 Başkaları lehine teminat, garanti ve sair yükümlülüklerin üstlenilmesi işlemleri gibi garanti işleri.

 Yatırım danışmanlığı işlemleri.

133

 Hazine Müsteşarlığı ve/veya Merkez Bankası ve kuruluş birlikleri nezdinde oluşturulan bir sözleşme kapsamında üstlenilen yükümlülükler çerçevesinde alım-satım işlemlerine ilişkin piyasa yapıcılığı.

 Finansal kiralama işlemleri.

 Sigorta acenteliği ve bireysel emeklilik aracılık hizmetleri.

Katılım bankaları, İslami finans ilkelerine aykırı düşmediği sürece geleneksel yapıda sunulan her türlü hizmeti müşterilerine sunabilmektedir. 5411 sayılı kanun gerek katılım bankaları gerekse mevduat ve kalkınma ve yatırım bankaları ile ilgili çeşitli hükümleri içermektedir. Bununla birlikte katılım bankalarının faaliyetlerinde İslamî açıdan uygunluk konusunda ayrıntılı bilgiler içermemektedir. Bu nedenle katılım bankaları yaptıkları finansal işlemlerin İslami finans ilkelerine uygunluğunu incelemek ve onaylamak konusunda kendi bünyelerinde kurdukları danışma kurullarına başvurmakta veya bu konuda uzman bazı akademisyenlerden destek almaktadır (Sermaye Piyasası Araştırma ve Uygulama Merkezi, 2013: 8).

2 Ekim 2009 tarih 27364 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Stratejisi Ve Eylem Planı’na göre 29 numaralı Eylem olarak “Faizsiz finansman araçlarına ilişkin altyapının geliştirilmesi” belirlenmiştir. Bu kapsamda 2010-2012 döneminde; sektörle ilgili uluslararası kurumlarla, ihraççı olma potansiyeline sahip özel ve kamu kurumları, düzenleyici otoriteler, ürün tasarımında ve aracılığında görev alabilecek kurumların ortak bir yol haritası çıkarmasına; ayrıca, gerek Körfez bölgesinde gerekse ülkemizde belirli bir büyüklüğe ulaşan faizsiz finansmanı tercih eden sermayenin çekilmesine yönelik ürünler konusunda düzenleme ve altyapı çalışmalarının tamamlanması ve Körfez bölgesi sermayesine yönelik sermaye piyasası araçları ve takas bağlantısı projesinin hayata geçirilmesinin teminine yönelik bir karar alınmıştır.