Anayasanın 46. maddesinin ilk fıkrasına göre “devlet ve kamu tüzel kişileri; kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen
35 AYM, KT. 09.04.2003, E. 2002/79, K. 2003/29, RG. 25.12.2003, S. 25327, http://www.anayasa- .gov.tr/index.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id=1837&content=, ET. 05.01.2012. 36 YHGK, E. 1996/18-443, K. 1998/910, KT. 23.12.1998, http://www.kararevi.com/karars/720850#- .Ug4lUaz66M0, ET. 27.7.2013. 37 D6D, E. 1986/212, K. 1986/321, KT. 26.3.1986, http://www.turkhukuksitesi.com/showthread.-
php?t=33149, ET. 28.7.2013. Bir başka kararda ise kamulaştırmanın zor alım yoluyla mülkiyetin el
değiştirmesi olduğu belirtilmiştir. D6D, E. 1988/1646, K. 1989/912, KT. 18.4.1989, http://www.-
18
esas ve usullere göre, kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir”.
Bu hükümden kamulaştırmaya ilişkin birtakım ilkeler çıkarmak mümkündür. Bunlardan ilki kamulaştırmanın devlet veya diğer kamu tüzel kişileri tarafından yapılabileceğidir38. Özel kişiler ve kamu tüzel kişiliğine sahip olmayan idarî merciler ve makamlar kamulaştırma yapmaya yetkili değildir. Merkezden yönetimde sadece tek bir devlet tüzel kişiliği olup başbakanlığın ya da bakanlıkların kamu tüzel kişilikleri bulunmamaktadır. Buna rağmen, kendi görev alanlarında devlet kamu tüzel kişiliğini temsil ettikleri için kamulaştırma yapabilmektedirler. Ayrıca bir kamu hizmetini yürüten özel kişiler yararına da kamulaştırma yapılması mümkündür. Bu durum, kamulaştırma işleminin yetki unsurunu oluşturur.
İkinci ilke kamulaştırmanın ancak kamu yararı sebebiyle yapılabileceğidir39. “Kamu yararı kararı, kamunun gereksinmesinin (ihtiyacının) belirli bir taşınmaza yöneldiğinin saptanmasına ilişkin karardır.”40 Kamu yararı kamulaştırma işleminin amaç unsurunu oluşturur. Kamu yararı dışında başka herhangi bir amaçla kamulaştırma yapılması mümkün değildir41.
Üçüncü ilke kamulaştırmanın malın gerçek karşılığının peşin olarak ödenmesi şartıyla yapılabileceğidir42. Bu ilkede üç unsur bulunmaktadır: Kamulaştırmanın karşılığı, gerçek karşılık43 ve peşin ödeme. Öncelikle idare kamulaştırma karşılığında taşınmaz sahibine bir bedel ödemelidir44. Kamulaştırma her ne kadar kamu yararı
38
YILDIRIM R., İdare I, s. 338. Fransa’da kamulaştırma yetkisi, tüm kamusal organlara aittir. PICARD, Etienne, “Expropriation In France”, Compensation for Expropriation, General Editor: Gavin M. Erasmus, Oxford 1990, Vol. I, s. 39-40.
39
PICARD, s. 43; SULLIVAN, s. 157.
40
ZEVKLİLER, s. 940.
41
İngiliz anayasası kamulaştırmada kamusal ya da özel herhangi bir yarar elde etmek amacının güdülebileceği hükmünü taşısa da yasama organı genellikle kamulaştırma amacı için bazı belirleyici hükümler koymakta, yargı da uygunsuz, yersiz yararlar için mülkiyetin kamulaştırılmasına izin vermemektedir. Kamu yararı, çoğu Commonwealth ülkesinin anayasasında kamulaştırma yapılabilmesinin şartı olarak yer almaktadır. ALLEN, s. 201. REYNOLDS, kamu yararı amacıyla yapılmayan kamulaştırmayı “haksız kamulaştırma” olarak nitelendirmiştir. REYNOLDS, s. 29.
42
YILDIRIM R., İdare I, s. 338.
43
Amerika’da kamulaştırma davalarının odağında gerçek karşılık bulunmaktadır. SULLIVAN, s. 153.
44
Commonwealth anayasalarının çoğunluğu kamulaştırmada malike bedel ödenmesi gerektiğini düzenlemektedir. Bu bedelin standartları mahkemeler tarafından belirlenir. ALLEN, s. 223.
19
amacıyla yapılmış ve kamulaştırılan taşınmaz herkesin kullanımına sunulsa da, taşınmaz mal sahibinin uğradığı zararın da giderilmesi gerekir. Bunun altında kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesi45 yatar. İkinci olarak idarenin ödediği bu bedelin malın gerçek karşılığının olması gerekir46. Taşınmaz malın vergi değeri üzerinden kamulaştırma yapılamaz. Değerin hesaplanmasında çok çeşitli ve farklı unsurlar dikkate alınarak gerçek değer tespit edilmeye çalışılır47. Son olarak da bu bedelin peşin olarak ödenmesi gerekliliğidir. Anayasanın belirlediği çok istisnaî durumlarda taksitlendirme yoluna da gidilebilir. Bu durumda da taşınmazı kamulaştırılan kişilerin enflasyon nedeniyle taksitlendirmeden zarar görmelerine engel olmak amacıyla taksitlere faiz yürütülmesi düzenlenmiştir. Bu faizin oranı devlet borçları için ödenen en yüksek faiz olarak belirlenmiştir48. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine göre kamulaştırma bedeli, özel yarar ile kamu yararı arasındaki dengeyi sağlayan önemli unsurlardan biridir49.
Dördüncü ilke kamulaştırmanın ancak özel mülkiyette bulunan taşınmaz
mallar hakkında yapılabileceğidir50. Özel mülkiyette bulunmayan mallar
kamulaştırılamaz. Bilindiği üzere kamu tüzel kişilerinin de özel malları bulunmaktadır. Bu mallar üzerindeki mülkiyet hakkı özel mülkiyet olup, özel hukuk hükümlerine tabidir. Dolayısıyla bu malların da kamulaştırmaya konu olabilmesi gerekir. Ancak ülkemizde Kamulaştırma Kanunu ile bunun özel bir yolu düzenlenmiştir. Bu yol dışında bilinen kamulaştırma usulü ile kamu tüzel kişilerinin özel malları kamulaştırılamaz. Bu ilkede yer alan bir başka unsur da kamulaştırma işleminin taşınmaz mallara özgülenmiş olmasıdır. Kamulaştırma yalnız taşınmaz
45
Bu ilke, “idarenin toplumun genelinin yararı için yürüttüğü bir faaliyet sonucunda, bazı kişilerin bu faaliyetten zarar görmesi” ile bozulan dengenin, bu kişilere ödenen tazminatla sağlanması anlamına gelir. ÇALIŞKAN, Ahmet Ziya, “İdarenin Mali Sorumluluğu”, İdare Hukuku II, İstanbul 2013, s. 139.
46
ALLEN, s. 223.
47
GÖZLER, C. II, s. 861. ŞİMŞEK, gerçek karşılığın, taşınmazın kamulaştırma tarihindeki piyasa fiyatı olduğunu belirtmiştir. ŞİMŞEK, Suat, “Kamulaştırmanın Anayasal İlkeleri ve Bu İlkelerin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesiyle Karşılaştırılması”, Adalet Dergisi, Yıl: 2012, S. 44, s. 156.
48
ATAMAN, Kemal Yavuz, Kamulaştırma Kararlarının Yargısal Denetimi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 1990, s. 12; KÖROĞLU, s. 7.
49
ALLEN, s. 224.
50
20
mallar üzerinde yapılabilir. Taşınır mallar üzerinde kamulaştırma işlemi yapılamaz. Taşınır mallar üzerinde yapılacak işlem istimvaldir51.
Beşinci ilke, kamulaştırmanın kanunla gösterilen esas ve usullere göre yapılacağıdır52. Aslında hukuk devleti ilkesine göre idarenin bütün faaliyetleri kanuna dayanmalı ve hukuka uygun olmalıdır. Ancak bu hükümde kanuna bağlılık bir kez daha vurgulanmıştır. Kamulaştırma işlemi bireylerin mülkiyet haklarına yapılan bir müdahale niteliğinde olduğundan, bu yetkinin idare tarafından çok dikkatli kullanılması gerekmektedir. Bu yüzden Anayasa kanuna bağlılığı bir kez daha vurgulama ihtiyacı duymuş, kanun koyucu da Kamulaştırma Kanunu ve diğer bazı kanunlar ile bu işlemi sıkı şekil ve usul şartlarına bağlamıştır. Bu şekil ve usul kuralları idarî usul hükümleri niteliğindedir53.
Her ne kadar yukarıdaki hükümde açıkça yer almasa da burada son olarak bahsedilmesi gereken bir başka ilke de zorla alımdır54. İdare kamu hizmetlerini yürütmek için ihtiyaç duyduğu taşınmazı sahibinin rızasının olup olmadığına bakmadan zorla alır. Bunu yaparken idare egemenlik gücüne55 ve kamu yararı düşüncesine dayanır. Kamulaştırmayı satım sözleşmesinden ayıran en önemli ilke budur56.
51
GÖZLER, C. II, s. 860.
52
CORFİELD de ayrıcalıklı yetkileri içerse de kamulaştırmanın doğrudan ya da dolaylı olarak kanunî yetki altında icra edilmekte olduğunu belirtmektedir. CORFİELD, s. 2. Aynı yönde Almanya için bkz. AßMANN, Eberhard Schmidt, “Expropriation in the Federal Republic of Germany”, Compensation for Expropriation A Comparative Study, Vol. I, General Editor: Gavin M. Erasmus, Oxford 1990, s. 81.
53
İtalyan İdare Hukukçusu D’ALBERTI, 1865’te yürürlüğe giren ilk İtalyan idarî usul yasasından söz ederken, kamulaştırma düzenlemelerini örnek olarak göstermiştir. D’ALBERTI, Marco, “Administrative Law And The Public Regulation Of Markets In A Global Age”, Comparative Administrative Law, Editörler: Susan ROSE-ACKERMAN, Peter L. LİNDSETH, Cheltenham (İngiltere) Northampton, (ABD), Edward Elgar Publising, 2010, s. 68.
54
ZEVKLİLER, s. 939; KÖROĞLU, s. 7; Compulsory Purchase and Compensations, Compulsory Purchase Procedure, Office of the Deputy Prime Minister, (Başbakanlıkça hazırlanan yazarsız Kamulaştırma usulüne ilişkin kitapçık) London 2004, , ET. 25.7.2013, s. 6.
55
ZEVKLİLER, s. 939; SULLIVAN, s. 156. Kamulaştırmanın egemen gücün doğasında bulunan bir yetki olduğu İngiliz doktrini tarafından savunulmaktadır. CORFİELD- CARNWATH, s. 1.
56
21