1.2. KAMU MALİ KARAR ALMA SÜREÇLERİ
1.2.4. Kamu Mali Karar Alma Süreçlerinin Kısıtları ve Sonuçları
1.2.4.2. Kamu Mali Karar Alma Sür eçlerinin Kısıtlarının Yarattığı Sorunlar:
Ekonomide kamu payının giderek artması ve t ransfer harcamalarının bütçe içerisinde önemli bir pay oluşturmasıyla, bu tür harcamalar bütçe üzerinde bir yük oluşturmaya başlamış ve bu harcamaların finansmanı bütçe kaynaklarından karşılanamaz olmuştur. Sonuç olarak refah devleti harcamaları bütçe imka nlarını zorlayan bir büyüklüğe ulaşmış ve ortaya çıkardığı bütçe açıkları nedeniyle de tartışılır hale gelmiştir.
Bütçe açığına ve kamunun büyüklüğüne bağlı olarak kamuoyunda kamu kesiminin genel olarak pahalı ve verimsiz olduğu şeklinde oluşan kanı perfo rmans açığını ifade etmektedir. Güven açığının oluşmasında performans açığının yanında kamu yönetiminde kayırmacılık ve yolsuzluk türünden faaliyetlerin meydana gelmesi ve bürokrasinin toplumsal faydadan ziyade kendi çıkarlarını maksimize etmeye yönelik uygulamalar içindeymiş izlenimi vermesi de önemli rol oynamıştır.139
Dolayısıyla devletlerin artan mali sorunları, değişimin kamu örgütleri üzerinde yarattığı baskıyla birleşince, etkili ve verimli kamu hizmeti sunumu daha sorunlu hale gelirken özel teşebbüsün daha hızlı hareket edebilmesi ve dolayısıyla bu değişim dalgasını yakalayabilmesine karşın devletin bürokratik yapısı ve bürokratların vatandaşların hizmetle ilgili isteklerine ve performans ölçütlerine karşı duyarsızlığı, vatandaşların devlet mekanizmasın ın yapısına ve işleyişine olan güvenleri sarsmakta ve bir güven bunalımı yaratmaktadır.140 Öte yandan güven
139 Osman YILMAZ, Kamu Yönetimi Reformu: Genel Eğilimler ve Ülke Deneyimler i, DPT İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü Hukuki Tedbirler ve Kurumsal Düzenlemeler Dairesi Başkanlığı Şubat - 2001, ss: 3- 4
140 Demokaan DEMİREL; “Kamusal Retorikte Moda Trend : Yeni Kamu Yönetimi”, a.g.e., s: 106
eksikliği yönetimde anlam kaymalarına ve öncelik farklılaşmalarına yol açmakta ve kurum içinde gayri- resmi ilişkileri zorlaştırarak resmi prosedürler e, kurallara ve yönetmeliklere gereğinden fazla güvenilmesine, dolayısıyla da esneklik ve yetki kullanımında zaaflara neden olmaktadır. 141
OECD’ nin yaptığı bir araştırmada kamu kurumlarında güvenin tesis edilmesinde kamu hizmeti misyonunun açıkça ifade edi lmesi, değişime uyum sağlanırken değerlerin korunması, kamu görevlileri ve vatandaşların görevin kötüye kullanılması durumlarının rapor etmelerinin sağlanması, dürüstlüğün tesisi, olası sorunların tahmin edilip önlemler alınması ve yeni teknolojilerden fay dalanarak şeffaflığın sağlanması gibi dikkat edilmesi gereken temel unsurlar vurgulanmıştır.142
Öte yandan ekonomide oluşan bu sorunların strateji sahibi olmamaktan kaynaklandığına işaret eden bir çalışma ya göre stratejik bir bakış açısından ve uzun vadeli planlamadan yoksun bir çerçevede aşırı büyüyen ve merkezileşen kamu idaresi gelirlerini aşan harcamalara yönelmekte ve kaynakları verimli kullanamayarak bütçe açığı oluşturmakta, halkın beklentilerini karşılayamayarak performans açığı vermekte, bu verimsiz yönetim süreci halkın yönetime olan güvenini eritmektedir. Geleceğe dönük amaç ve hedefler belirleyerek, bütçelerin bu amaç ve hedefleri gerekleştirmeye dönük bir ş ekilde hazırlanmadığı görülmektedir.
Başlangıçta ölçülebilir performans göstergeleri oluştur ulmadan yapılan bir bütçenin performansa dayalı olarak denetlenme si de mümkün olmamaktadır.
Stratejik açık içinde yaşayan kurumlarda, değişimi yönetmek yerine değişime maruz kalma ile sonuçlanan bir süreç yaşanmaktadır. Stratejik açık, özellikle uzun vadeli bir perspektifi gerektiren yatırım kararlarının alınmasında belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Kısa vadeli değerlendirmeler, gündelik sorunlar içinde boğulma, birbirleriyle tutarsız çeşitli etkiler altında karar alma kamunun genel yapılanmasında ve kaynak tahsisi sürecinde önceliklendirmeyi ve odaklanmayı ortadan kaldırmıştır.
Stratejik yönetimin yerleşmesini, performansa dönük çalışma anlayışının
141 Hamza ATEŞ, “Kamu Yönetim inde Güven Problemi ve Halkın Devlete Güveni”, İçinde Çağdaş Kamu Yönetimi 2 Konular Kavramlar Kuramlar , (Ed. Muhittin ACAR- Hüseyin ÖZGÜR) Nobel Yayın, Ankara- 2004, s:357
142 Çev. Umut Evin ÖZDEMİR; “Kamuoyu Güveninin Tesisi: OECD Ülkelerinde Alınan Etik Önlemler <http://portal1.sgb.gov.tr/calismalar/yayinlar/md/md138/INTKAMUOYU.pdf> , (05.05.2007), ss: 6- 7
kökleşmesini, hesap verme sorumluluğunun bu kapsamda netleştirilmesini gerektiren stratejik açık sorunu, ilgili tüm tarafları sürece katarak planlama yapmalarını ve uygulamayı sürekli izlemelerini ve değerlendirmelerini gerektirmektedir.143
James M. Buchanan ise ekonomide demokrasi açığı bulunduğuna dair y aptığı bir çalışmayla mali karar alma sürecine ilişkin bazı sorunlara değinmiştir.
Çoğunlukçu demokrasinin gelişmesiyle ortaya çıkan bu soruna göre ekonomide bir temsil sorunu yaşanmakta; önemli bir kesim temsil edilememektedir. Bu sorunun ortaya çıkmasında siyasi seçimlerde uygulanan baraj uygulamasının, gün ümüz demokrasilerinin çoğunluk oylamasına dayanmasının önemli bir payı olduğu düşünülmektedir.
Öte yandan demokratik yollardan seçilen ve seçildikleri bölgeleri temsil eden politikacılar vergileme yerine harcama yolunu seçmişlerdir. Bu ise kronik bütçe açıklarına yol açmıştır. Tekrar seçilebilme isteği, bütçenin büyümesini gerektirir ken büyüyen bütçenin finansmanı ise, vergilerle değil, verg i dışı gelirlerle finanse edilmesine sebep olmaktadır. Çünkü verginin artması seçmeni memnun etmeyecektir. Seçmen dah a fazla kamu hizmeti beklerken, buna karşılık daha az vergi ödeme gibi paradoksal bir eğilime sahiptir. Emisyon ve borçlanma yoluyla finanse edilen kamu hizmetleri uzun vadede ekonomide ciddi sorunları ortaya çıkarırken seçmenler m ali aldanma ( fiscal illusion) ile kamu harcamalarının faydalarını olduğundan fazla algılamakta, buna karşın cari ve gelecekteki vergi yükünü tam ve doğru olarak algılayama maktadırlar.144 Bu sayede demokrasi açığı kavramıyla açıklama bulan söz konusu sorun bütçe açıklarının kronikle şmesine ve sonucunda halkın kamu kurumlarının performansı konusunda güven kaybına uğramasına sebep olmaktadır.
Neticede her biri birbiriyle bağlantı içinde bulunan ekonomide yaşanan söz konusu sorunların başlangıç olarak stratejik açık sorunundan kaynaklan dığı düşünülebilir. Aşağıda bir şekil yardımıyla bu ilişki ele alınmıştır.
143 T.C. Başbakanlık, Kamu Yönetiminde Yeniden Yapılanma: 1, Değişimin Yönetimi İçin Değişimde Yönetim, Ankara- 2003, ss: 29- 30
144 Coşkun Can AKTAN; “L ord Keynes, Keynezyenler ve Fonksiyonalistler”, Yeni Türkiye, Y.7, S.42, C.2, Kasım- Aralık, 2001, s: 1306- 1309
Şekil-4: Ekonomide Beş Açık Sorunu
Buna göre belirli bir stratejiye sahip olan ülkeler, belirli dönemler itibariyle seçimlerle değişim gösteren siyas i iktidarı belirli ölçüde bağlayıcı olacağından, demokrasi açığının bulunması durumunda bile bu sorundan kaynaklanan diğer sorunları minimize edebileceklerdir. Bu ilişki esasında politika - plan- bütçe ilişkisinin kurulmasının önemi açıklanırken ele alınmış , bu ilişkinin sağlıklı bir şekilde kurulmasının stratejilerle mümkün olacağı ileri sürülmüştür.
Söz konusu stratejilere bağlı kalınarak hazırlanan plan ve bütçelerin harcamacı kamu kurumlarını bağlayacı olacağı ve bu sayede beklenen bütçe performansına ulaşılacağı düşünülmektedir. Çünkü önceden belirlenmiş belirli bir stratejinin bulunması harcamacı kurumların söz konusu strateji belgelerinde öngörülen başarım sonuçlarının değerlendirilmesine imkan sağlamaktadır. Bu değerlendirme sonuçlarının yine önceki b ölümlerde yer verdiğimiz şeffaflığın ve hesap verebilirliğin etkin tesisi gibi mekanizmalarla harcamacı kurumlarının paydaşlarına bağlı bulundukları bakanlıklara, parlamentoya ve vatandaşlara -sunulmasının ekonomide yaşanan güven açığı sorununun da ortada n kaldırılmasına yardımcı olacağı düşünülmektedir.
Stratejik açık
Demokrasi açığı
Bütçe açığı
Performans açığı
Güven açığı