Kâbil

Charles Masson’ın eserinde verdiği en ilginç ve önemli bilgiler Kâbil Ģehri ile ilgili olanlardır. Kâbil Ģehrine girmeden birkaç gün önce Alexander Burnes, Doktor

283 C. Masson, a.g.e., s.470-471.

284 C. Masson, a.g.e., s.96.

285 C. Masson, a.g.e., s.98.

286 C. Masson, a.g.e., s.106.

88 Gerard ve Joseph Wolf gibi diğer Ġngiliz asker memurlarla bir araya geldiğini söyleyen Masson, burada Doktor Gerard’ın Kâbil Ģehrinde olan olaylarla ilgili bilgi verdiğini aktarmaktadır. Gerard’ın verdiği bilgiye göre bu dönemde Kâbil’de bir deprem meydana gelmiĢ ve depremden üç saat gibi kısa bir süre sonra Açakzay Afganları ile Hz. Ali’nin oğlunun ölüm yıldönümünü göğüslerine vurarak Muharrem ayını kutlayan KızılbaĢlar (Juanshirler) arasında bir çatıĢma meydana gelmiĢ ve birkaç kiĢi hayatını kaybetmiĢtir. Bu olaylar üzerine Ģehirdeki Sünni nüfus harekete geçmiĢ, ancak Dost Muhammed Han’ın müdahalesiyle olaylar yatıĢmıĢtır.²⁸⁷

Masson, Ģehrin konumunu Ģöyle tarif etmektedir: “Kâbil şehri geniş bir ovanın batı uzantısına kurulmuştur. İki tepe arasındadır. Güney kısmında Kûh-ı Taht-ı Şah ve Kûh-ı Hoca Safar bulunmaktadır. Aynı zamanda az da kullanılsa antik “Bender Deo”

ismi bulunmaktadır. Düşük rakımlı kuzey kısmı “Kûh-ı Assa Mahi” ismiyle bilinmektedir. Tepenin aşağısında bir tanrıçaya adanmış tapınak bulunmaktadır. Bu iki tepe arasındaki boşluk Çehar Deh vadisinden Kâbil Nehri yoluyla şehre girişe müsaade etmektedir. Kâbil Nehri tüm şehri sarmaktadır. Nehrin üzerinde taştan yapılmış bir köprü bulunmaktadır… Kâbil şehri surlarla çevrilmiştir. Surlar fırınlanmış tuğlalardan ve yer yer topraktan inşa edilmiştir. Etrafından pek çok bahçe bulunmaktadır.

5.000‟den fazla hane bulunmamaktadır. Eskiden daha az sayıda evin bulunduğu tahmin edilmektedir. Nüfusu 20.000 civarındadır. Eski şehrin yedi kapısı bulunmaktadır. Bu kapılar Derwaza Lahori, Sirdar, Pet, Deh Afghanan, Deh Mazzang, Guzar Gah ve Jabar kapılarıdır. Bu kapılardan Derwazas Lahori ve Sirdar kapıları tek ayakta kalan kapılardır. Koyu renkli fırınlanmış tuğlalardan inşa edilmişlerdir. Jabar kapısı 4 ya da 5 yıl önce yıkılmıştır.²⁸⁸

Masson’ın Kâbil’de ilgisini çeken ve istihbarat niteliğinde bilgi verdiği yer Bala Hisar olmuĢtur. Bu konuda; “Bala Hisar orijinalinde güçlü bir şekilde inşa edilmiştir ve surları bulunduğu yerin yükselen zemini olarak kabul edilmiştir. Surların alt bölümleri tuğladan yapılmış 15-20 adım derinliktedir. Surların üst bölümleri 6-7 adım yükseklikte olup fırınlanmış tuğladan inşa edilmiştir. Hafif ve ağır silahlar için yuvarlak delikleri mevcuttur. Etrafında hendek bulunmakta ve hendek değişken derinliktedir. Sular çekildiğinde içinde ot bitmekte ve hayvanlar otlamaktadır. Kâbil Bala Hisar‟ı iki

287 C. Masson, a.g.e., s.229-230.

288 C. Masson, a.g.e., s.249,259.

89 bölümden oluşmaktadır. Bunlar Bala Hisar-ı Payin (Aşağı Bala Hisar) ve Bala Hisar-ı Bala (Yukarı Bala Hisar)‟dır. Hisar kale anlamına gelmektedir. Bala Hisar ise daha büyük kale anlamına gelmektedir. Bundan dolayı Peşaver, Kâbil, Gazne, Kandahar ve Herat‟ın tüm Bala Hisar‟ları İran kalelerine eşdeğerdir. Herat, Gazne ve Kandahar gibi bazı yerlerde kale şehrin surları içerisinde bulunmaktadır. Diğerlerinde Kâbil ve Peşaver gibi sursuz ve bağımsız olabilmektedir… Yukarı kale içerisinde iki tane su kuyusu bulunmaktadır. Su kuyuları tuğla ile kaplanmıştır… Bala Hisar Bala‟ın dışında 3 kapı bulunmaktadır. Birincisi Bala Hisar Payin‟e giden ana kapıdır... İkinci kapı Derwaza Kaşi kapısıdır. Doğu yönüne bakmaktadır. Parlak çinilerle kaplanmıştır…

Üçüncü kapı diğerlerinde küçüktür. Hoca Safar tepesine çıkar. Kan kapısı olarak adlandırılmaktadır. Hayatını kaybeden hanedan üyeleri bu kapıdan çıkarılmaktadır…

Aşağı kalede hanedanın hizmetkârları, seçilmiş insanlar ve askerler ikamet etmektedir.

Hanedanın izni olmadan ev inşa edilememektedir. Bu bölgede yaklaşık olarak 1.000 hane bulunmaktadır. İyi bir pazarı vardır. Pek çok mahalleye bölünmüştür. Polis teşkilatı ve mahkemesi bulunmaktadır… Bütün ciddi vakalar Dost Muhammed Han‟a götürülmektedir. Bala Hisar Payin‟in iki tane kapısı bulunmaktadır. Ön doğu kapısına Derwaza Şah Şehid denilmektedir. Ön batı kapısı ise Derwaza Nakarahane‟dir. Günün belirli saatlerinde kapıda davullar çalınmaktadır.”²⁸⁹

Bala Hisar’ın içerisinde Timur ġah tarafından inĢa edilen saray hakkında da önemli bilgiler sunan Masson bu konuda; “Şahlık sarayı Timur Şah tarafından inşa edilmiştir. Aşağı kalenin kuzey yönünün çoğunu kaplamaktadır. İç karartıcı bir dış görünüşü bulunmakta olup tüm bölgeyi gözetleyen hâkim bir konumu bulunmaktadır.

Özellikle kuzey yönüne iyi hâkimdir. Kuzeyde Hindikuş Dağları görüşünü kesmektedir.

Dikkatli bir şekilde inşa edilmiştir ve iç kısımları geniş ve güzeldir. Odalar işleme ve oymalarla süslenmiştir.” ²⁹⁰ bilgisini paylaĢmaktadır.

289 C. Masson, a.g.e., s.252-256.

290 C. Masson, a.g.e., s.257-258.

90 Resim 1.1. Bala Hisar Sarayı²⁹¹

Masson’ın Kâbil’de dikkatini çeken yerlerden bir tanesi de Çandol mahallesidir.

Eski Ģehrin batısında bulunan ve bir zamanlar köy olan bu mahalleye Babür tarafından ismin verildiğini söyleyen Masson, kendi ziyareti esnasında yüksek surlarla çevrili mahallenin sakinlerinin Nadir ġah zamanında iskân edilen Ġran ve Türk kökenli kabileler olduğunu ifade etmektedir. 1.500–2.000 hanenin yer aldığı bu mahallede, bağımsız bir pazaryeri, mescit ve hamamın bulunduğu ayrıca kendine ait karakolu ve yargısının mevcut olduğunu ilave etmektedir. Çandol ve Bala Hisar’daki evler dâhil Kâbil’de yaklaĢık 9.000 hanenin ve yaklaĢık 50.000-60.000 nüfusun olduğunu söyleyen Masson, nüfusun yarısı ġii olduğu bilgisini de paylaĢmaktadır.²⁹²

ġehir içerisinde kamuya ait binanın bulunmadığını, sadece halkın gündelik ihtiyaçlarına cevap veren mescit, medrese ve kervansarayların bulunduğunu, kervansaraylarda yabancılar ve tüccarlar için barınmanın mümkün olduğunu söyleyen

291 C. Masson, a.g.e., s.257.

292 C. Masson, a.g.e., s.260.

91 Masson, Kâbil’de de diğer Müslüman ülkelerde olduğu gibi çok miktarda hamamın mevcut olduğunu, ısıtmak için odun kullanıldığını aktarmaktadır.²⁹³

Masson Kâbil’deki köprü ve çarĢılar hakkında ġehrin içinden akan Kâbil Nehri üzerinde “Pul Kishti” adında tuğladan inĢa edilmiĢ bir köprünün olduğunu aktaran Masson, buradan doğrudan pazaryeri olan Ģehrin merkezine ulaĢıldığını söylemektedir.

Masson ayrıca; “Bunun dışında Bagh All Mirdan Khan ve Morad Khani mahallelerini birbirine bağlayan ağaç kütüklerinin birbirine bağlanması ile inşa edilmiş bir tahta köprü ile batı yönünde iki tepenin arasındaki vadide nehrin şehre girdiği yerde Serdar Cihan Han köprüsü bulunmaktadır. Şehirde birkaç tane çarşı bulunmaktadır ve bu çarşılardan öeneli ve başlıca olan iki tanesi birbirine paralel olarak işlemektedir. Bu çarşılar Şor Bazar ve Derwaza Lahori çarşılarıdır. Şor Bazar çarşısı Bala Hisar-ı Payin‟den Ziyaret-i Baba Hodî‟ye güneye doğu ve batı yönüne doğru uzanır. Derwaza Lahori çarşısı ise Şor Bazar‟ın batı bitimine doğru güneydeki odun pazarında sona erer.” ²⁹⁴ bilgisini paylaĢmaktadır.

Kâbil’in ticari önemine de vurgu yapan Masson, Ģehrin mevcut konumunun buna müsait olduğunu söylemektedir. Sürekli olarak Hindistan ve Türkistan ile bir ticari iletiĢimi olan Kâbil, her iki bölgenin arasında bulunan çok güzel bir vadi içerisinde kurulmuĢtur. O sebeple gelen ve giden malların pazarlandığı ya da ihraç edildiği bir bölgedir.²⁹⁵

Kâbil’in su bakımından oldukça zengin olduğunu söyleyen Masson, Kâbil ve Loghar nehirleri ile çevre tepelerden gelen dereler ve kuyularla su ihtiyacının karĢılandığı bilgisini vermektedir. Kâbil’de oldukça geniĢ meralar sayesinde hayvancılık geliĢmiĢtir.²⁹⁶ Masson’a göre; “Kâbil‟de yılın ilk meyvesi kirazdır. Bir ya da birkaç gün sonra kayısı çıkmakta ve dört beş gün geçtikten sonra yerini duta bırakmaktadır. Kâbil‟de üç çeşit kiraz bulunmaktadır. Dut çeşitleri gibi kayısılar da çok çeşitte bulunmaktadır. Mevsimde ilk çıkan nar, Kandahar‟da çıkmaktadır. Narlar Kandahar‟dan getirilmekte olup siyah renktedir. Narlar Haziran ayının sonunda çıkmakta ve Temmuz ayının sonuna kadar olmaktadır. Haziran ayında elma ve armut

293 C. Masson, a.g.e., s.262 vd.

294 C. Masson, a.g.e., s.264-267.

295 C. Masson, a.g.e., s.288-289.

296 C. Masson, a.g.e., s.285-286.

92 aynı anda çıkıp pazara getirilmektedir. Ağustos ayının başlangıcında Daman Dağında armut çıkmaktadır. Armutların boyutları oldukça büyük, fakat tatsızdır.”²⁹⁷

Kâbil ile ilgili verilen ilginç bilgilerden bir tanesi de günlük esen ve fırtınaya dönüĢen rüzgârlardır. Masson bu konuda; “Özelikle yaz ve sonbahar aylarında şehre her akşam “khak-bad” adı verilen kasırga gelmektedir. Bu kasırga olayı kendini düzenli olarak saat 3 ve 4 arasında göstermektedir. Bu kasırgalar komşu ova ve tepelerde de görülmektedir. Kasırga kuzey doğu yönünde Paghman ve Chahar Deh‟de bulunan çorak arazilerde başlamakta ve büyük bir şiddetle şehrin üzerine yönelmektedir. Pencereleri kapatmak ve toz toprağın evlerin içerisine girmesini engellemek için önlem almak gereklidir. Fırtına kısa süreli olmaktadır ve nadiren yağmur ile beraber vuku bulmaktadır.” ²⁹⁸ demektedir.

Masson, Kâbil’in Taht-ı ġah (Takht Shah) bölgesinde eski insanların izlerini barındıran bir yer bulunduğunu kendisi tarafından yapılan kazılarda birkaç tane heykel ve yapraklar üzerine yazılmıĢ Nagari kitabelerinin çıkarıldığını aynı zamanda Doktor Gerard’ın da Kâbil’de Budha figürleri bulduğunu söylemektedir.²⁹⁹