Ġngilizlerin Ġntikam Seferi

Kâbil ayaklanması ve Ġngiliz ordusunun Celalabad yolunda imha edildiği haberi Hindistan’da duyulduğunda büyük panik yaĢandı. Hindistan Hükümeti derhal Albay Wild idaresindeki bir askerî birliği PeĢaver’den Kâbil’e gönderdi. Ancak bu kubbetler Hayber geçidine ulaĢamadan Ali Mescid’de Afgan aĢiretleri tarafından püskürtüldü.

Wild, yaralı halde PeĢaver’e ulaĢabildi. Afganistan’daki bozgun Ġngiltere’de hükümetin düĢmesiyle sonuçlandı. Robert Peel baĢkanlığında kurulan yeni hükümetin ilk icraatı Lord Auckland’ı geri çağırıp, Hindistan genel valiliğine Lord Ellenbrough’u tayin etmek ve ondan Afganistan’daki savaĢa hemen son vermesini istemek olmuĢtu.

Ellenbrough, 28 Ocak 1842’de Kalküta’daki görevine baĢlar baĢlamaz, gerekli askerî hazırlıklara giriĢti.⁵⁷⁰ PeĢaver’den hareket eden General George Pollock idaresindeki Ġngiliz ordusu Nisan ayının ilk günlerinde burayı koruyan Afridîlere para vererek sorunsuz bir Ģekilde geçti. Ali Mescid’de 800 süvariyle mevzilenmiĢ bulunan Muhammed Ekber Han bu durum karĢısında mukavemet gösteremeyip çekildi. General Pollock, 18 Nisan 1842’de Celalabad’a ulaĢıp Sale’in kuvvetleriyle birleĢti.⁵⁷¹

569 M. Ewans, a.g.e, s.43.

570 M. Ewans, a.g.e, s.43.

571 A. Fletcher, a.g.e., s.113.

183 Bu sırada Kâbil’de Bala Hisar’da ikamet eden ġah ġücâ, ortamın karıĢıklığından istifadeyle hükümdarlığını devam ettirmeye çalıĢıyordu. Muhammed Ekber Han, eğer hükümdarlığını devam ettirmek istiyorsa derhal kuvvetleriyle Celalabad’a gelip Ġngilizlerle savaĢmasını istedi. Bunun üzerine çaresiz kalan ġah ġücâ kuvvetleriyle birlikte Bala Hisar’ı terk etmek zorunda kaldı. ġah ġücâ’nın Kâbil’den ayrıldığını duyan Zaman ġah’ın oğlu Devlet Han’ın adamları derhal harekete geçerek, 5 Nisan 1842’de onu Bala Hisar yakınlarında öldürdü.⁵⁷² Bu haber üzerine Vezir eminullah Han, ġah ġücâ’nın oğlu Feth Ceng’i Bala Hisar’da Meir ilan ederek tahta çıkardı. Bu haber Muhammedzayları daha da öfkelendirdi ve Ġngilizlerle mücadele terk edilip Bala Hisar kuĢatma altına alındı. Top atıĢlarıyla kalenin surları indirilirken Muhammed Ekber Han, Celalabad’dan Kâbil’e dönüp liderliği ele aldı. Kendisine Feth Ceng’in vezirliği teklif edildiği halde kabul etmeyip, onu zindana atarak iktidarı tamamen eline geçirdi.⁵⁷³

Kâbil’de bu geliĢmeler yaĢanırken General Pollock komutasındaki bir kuvvet Temmuz ayında Kâbil üzerine harekete geçti. Ağustos ayının baĢında Nott idaresindeki Ġnglizler de Kandahar’dan yola çıktı.⁵⁷⁴ Muhammed Ekber Han iki koldan Kâbil üzerine yürüyen Ġngiliz kuvvetlerini durdurmak için büyük bir mücadeleye giriĢti. Kendisi Tizin’de Pollock idaresindeki Ġngilizleri epey uğraĢtırmasına rağmen Kâbil’e geri çekilmek zorunda kaldı. Eylül ayının ortasında Genaral Pollock, iki gün sonra da Nott, Kâbil önlerinde birleĢtiler. 16 Eylül 1842 tarihinde Kâbil’e giren Pollock, Bala Hisar’a gidip Feth Ceng’i Afganistan tahtına oturttu. Ardından güçlü bir birliği Bamiyan’da tutulan Ġngiliz rehineleri kurtarmak üzere buraya sevk etti. Bu birlik rehineleri Kâbil’e emniyetli bir Ģekilde getirdi. Bu olaydan sonra Afganistan’da Ġngilizlerin yaĢadığı büyük hezimetin intikamını almak üzere harekete geçildi. ġehirde on binlerce insan katledildi. Kâbil’in abidevî eserleri top atıĢlarıyla yerle bir edildi. Bununla yetinilmeyip çevre köy ve kasabalara asker sevk edilerek binlerce insan öldürüldü. Ekber Han’ın çekildiği Ġstafil ve Çarikar kasabaları da bundan fazlasıyla nasibini aldı.⁵⁷⁵

572 S. Tanner, Afghanistan; A Military History From Alexander the Great to the Fall of the Taliban, 2003, s.194.

573 M.S. Ferheng, a.g.e.I, s.285.

574 M. Ewans, a.g.e, s.43 vd.

575 M. Ewans, a.g.e, s.44.

184 3.4. Ġngiliz-Afgan SavaĢı’nın Sonuçları

Ġntikam hırsıyla yapılan bu saldırılardan sonra Ġngiliz yönetimi, Afganistan’da yaptığı büyük tahribattan sonra bir bildiri yayımladı. Bu bildiride;bir ulusun baĢında onun istemediği bir hükümdarı zorla tutmak Ġngiliz Hükümeti’nin siyasetine ve prensiplerine uygun değildir… Genelvali Lord Ellenbrough Afganlarca istenen ve komĢu devletlerle dostluk münasebetleri kurmak isteyen ve buna gücü yeten herhangi bir Afgan ġahı’nı tanımaya hazırdır deniliyordu.⁵⁷⁶

Ġngiliz kuvvetleri bu tahribattan sonra 12 Ekim 1842’de Celalabad üzerinden Hindistan’a çekilmeye baĢladı. Yol üzerindeki tahkimatları birer birer yıktıktan sonra Hayber geçidine ulaĢıldı. Burada Afridilerin saldırılarına maruz kalan Ġngiliz ordusu, Firuzpur’a ulaĢtığında Lord Ellenborough tarafından büyük bir tören ile karĢılandı.

Ancak bu büyük karĢılama töreni Ġngiliz yenilgisini maskelemeye yetmedi.

Ġngilizler, Hindistan’da yayınladıkları bir bildiri ile Sadozayları himaye etmekten vazgeçtiklerini, Dost Muhammed Han’ın isterse ülkesine dönebileceğini ilan ettiler.

Bunun üzerine Dost Muhammed Han ve ailesi önce ġikârpur’a oradan da Lahor’a getirildi. Birkaç gün burada dinlenen Dost Muhammed Han PeĢaver üzerinden Kâbil’e giderek ikinci kez Afganistan tahtına oturdu.⁵⁷⁷

Ġngiliz-Afgan savaĢı her iki taraf için de maddî ve manevî büyük kayıplara sebep olmuĢtu. 15.000 Ġngiliz subay ve asker ile sayısı hakkında kesin bilgi bulunmayan binlerce geri hizmet görevlisi hayatını kaybetti.Hindistan gelirlerinden sağlanan toplam 20 milyon pound bu savaĢta harcanmıĢtı. Kuzey Hindistan ekonomisi de büyük zarar görmüĢ, yaklaĢık 50.000 deve ve yük hayvanı bu savaĢta telef olmuĢtu. Psikolojik zarar ise daha fazlaydı. Her Ģeyden evvel Ġngiliz yenilmezliği miti çökmüĢ ve onlara karĢı baĢkaldırı kültürü her yerde ivme kazanmıĢtı.⁵⁷⁸

Afganların uğradığı maddi ve manevî zararlar ise daha büyüktü. Ancak birlik olunduğu takdirde en büyük emperyalist devletin bile mağlup edilebileceği fikri Afganlara büyük gurur kaynağı olmuĢtu. Bununla birlikte onbinlerce Afgan’ın ölümü ile neticelenen bu savaĢın getirdiği en büyük yıkım, Afganistan ahalisinde Ġngilizler özelinde Avrupalılara karĢı muazzam bir kin ve nefretin oluĢmasına zemin hazırladı. Bu

576 Y.H. Bayur, a.g.e.III, s.269.

577 M.S. Ferheng, a.g.e.I, s.104.

578 M. Ewans, a.g.e, s.44.

185 durum asırlardır sulh içinde yaĢayan ve dıĢarıdan gelenlere karĢı oldukça misafirperver ve hoĢgörülü olan Afgan ahalisinde yabancı düĢmanlığını körükleyerek millî devlet olgusunun zaafa uğramasına sebep oldu.⁵⁷⁹

579 O. Yazıcı, Birinci Ġngiliz-Afgan SavaĢı, s.80.

186 SONUÇ

Afganistan, XIX. yüzyılın baĢlarından itibaren Ġngiltere’nin en büyük sömürgesi olan Hindistan’ı koruma ve savunma konusunda çok önemli hale gelmiĢtir. XVIII.

yüzyıl boyunca Hindistan’daki yayılmasını kuzeye doğru geniĢleten Ġngilizler, kuzeyden Hindistan’a inmek isteyen Ruslara karĢı tampon bölge oluĢturmak ve onları Hindistan’ın kuzeyinde tutmak için Afganistan’ı faaliyet alanı seçmiĢlerdi. 1807 Tilsit anlaĢması ile Fransa ve Rusya’nın Ġran ve Afganistan üzerinden Hindistan’a inme çabaları Ġngilizleri telaĢlandırmıĢ, bir an evvel tahkim sınırlarını Ceyhun Nehri boylarına kadar uzatmak için tedbir alma yoluna gitmiĢlerdir.

Ġngiliz Hükümeti’nin Afganistan’da uygulamak istediği politika Ġndus Nehri vasıtasıyla yapılacak ticaret ile Rusya’nın egemen olduğu Afganistan pazarını ele geçirmek ve bölgede sözünün geçmesidir. Bu amaçla bölgeye Doğu Hindistan ġirketi bünyesinde görev yapan aralarında Alexander Burnes’ün de bulunduğu oryantalist asker-memurlarını göndermiĢtir. Bu kapsamda bölgeye gönderilen memurlar Afganistan’ı coğrafi, siyasi, askeri, ticari, sosyo-kültürel ve demografik konularda tahlil etmiĢ ve tahlillerini Ġngiliz Hükümeti’ne sunmuĢlardır. Sunulan raporlar Afganistan ticari hayatında önemli rolü bulunan Buhara ve Kabul ticaret yolunu elinde bulunduran Rusya’nın Afganistan ticaretini önlemek, Ġndus Nehri’ni bu amaç için kullanmak ve gelecekte Afganistan’da oluĢturulacak Ġngiliz nüfuzuna temel hazırlamak için kullanılacaktır.

Doğu Hindistan ġirketi (East India Company) bünyesinde görev yapan Mountstuart Elphinstone, Charles Masson, Alexander Burnes, John Wood, Percival Barton Lord ve Robert Leech gibi asker-memurlarını XIX. yüzyılın baĢlarında Afganistan’a gönderen Ġngilizler, onların topladığı bilgiler ıĢığında 1838 yılında bu ülkeyi iĢgal etmiĢlerdir. Birinci Ġngiliz iĢgali olarak anılan bu dönemde bölgeye gönderilen oryantalistlerin faaliyetleri sonucunda hazırladıkları eserler ve sundukları raporlar Afganistan tarihi açısından oldukça kıymetli bilgileri ihtiva etmesi bakımından önemli olmakla beraber kuzeyden gelecek tehditlere karĢı bir tahkim bölgesi oluĢturmak amacıyla bölgenin iĢgaline yönelik altyapıyı hazırlayacak raporlar hazırlamıĢlardı.

Onların hazırladıkları istihbarat raporları doğrultusunda Birinci Ġngiliz iĢgalinin altyapısı oluĢturulmuĢtur.

187 Bölgeye gönderilen oryantalistler Ġngiliz Doğu Hindistan ġirketi bünyesinde görev yapmakta ve her birinin belirli uzmanlık alanları bulunmaktadır. Tamamı neredeyse Ģarkiyat meraklısı ve iyi gözlem yapabilen Ģahsiyetlerdir. Bu oryantalistler seyahatlerinde yerel yöneticilerle yakın temas kurup yerel halkla ahbap olarak bölge de bulunan aĢiret reisleri ve emirleri ziyaret etmektedirler. Kurdukları yakın iliĢkiler sayesinde bölge ahalisinden ve yöneticilerinden yardım görmektedirler. Ġngiliz oryantalistlerden Alexander Burnes Afganistan Emiri Dost Muhammed Han ile yakın dostluklar tesis etmiĢ ve Ġngiliz Hükümeti ile Afgan ġahlığı arasındaki resmi görüĢmelerde önemli görevler üstlenmiĢtir.

Afganistan’a gönderilen oryantalistler bölgenin coğrafyası, demografisi, sosyo-kültürel durumlarını, ekonomik ve ticari konumlarını, iç ve dıĢ siyasi iliĢkileri ve askeri varlıklar temelinde derinlemesine gözlemler yapmıĢlar ve bu gözlemlerini raporlamıĢlardır. Bölgenin coğrafyasına yönelik olarak hedef bölgelerin coğrafi konumları, yüzey Ģekilleri, toprak yapıları, dağ, tepe ve ovaları, nehir ve su kaynakları, yol güzergâhları, coğrafi bölgelere göre iklimsel özellikleri, bitki örtüleri ve bölgede bulunan evcil ve yabani hayvanlar gözlemlenmiĢ ve raporlanmıĢtır. Afganistan’ın demografik durumu ile ilgili olarak ülke, Ģehir, kasaba, köy ve mezra bazında nüfus sayıları ve oranları, nüfusu oluĢturan bireylerin tabi oldukları ırk, din, mezhepler, bölgede bulunan kabileler, boylar ve kollar, kabilelerin coğrafi olarak yaĢadıkları bölgeler, kadın ve erkeklerin durumları raporlanmıĢtır. Afganistan’ın sosyo-kültürel yapısına yönelik olarak coğrafi bölgelerde yaĢayan insanların kabile mensubiyetine göre karakter özellikleri, bölge insanlarının giyim kuĢam ve beslenme özellikleri, yaĢam tarzları, düğün ve cenaze törenleri, dini yaĢamları, birbirleri ile olan iliĢkileri, Ģehirler, Ģehirlerin yapısı evler, kamu binaları ve sosyal donatılar gözlemlenmiĢ ve raporlanmıĢtır. Ayrıca ekonomik ve ticari durumları ile alakalı olarak hedef bölgelerin ekonomik ve ticari durumu, üretim Ģekilleri, tarım ve hayvancılık faaliyetleri, çarĢı ve pazarları, ithalat ve ihracatı ile hacimleri, yeraltı ve yer üstü kaynakları olmak üzere doğal kaynakları, ticari faaliyet kolları ve hacimleri, vergi ve gümrükleri, bölge yöneticilerinin gelirleri ele alınmıĢtır.

Oryantalist memurlar Afganistan’ın iç ve dıĢ siyasi iliĢkilerine yönelik olarak;

bölgede bulunan Ģah, han, kabile reisi ve serdarlar olmak üzere bölgelerin yöneticileri ve yöneticilerin karakteristik özellikleri, bölgelerin idari ve adli yönetim Ģekilleri,