Alexander Burnes’ün Hayatı

Alexander Burnes, Doğu Hindistan Ticaret ġirketi (East Indian Company) bünyesinde görev yapmıĢ Ġskoç kökenli Ġngiliz sömürge subayı, kâĢif ve gezgindir.

1805 yılında Ġskoçya’nın Montrose Ģehrinde bir okul müdürünün oğlu olarak dünyaya gelen Burnes, henüz on altı yaĢındayken Joseph Hume’un teĢvikiyle 31 Aralık 1821

94 tarihinde abisiyle birlikte Bombay’a giderek Doğu Hindistan ġirketi’ne bağlı Bombay Piyade Birliği’ne katılmıĢtır. Burada kendisini Hindistan’ın yerel dillerini öğrenmeye adamıĢ ve kısa süre içerisinde Urduca’yı ve diğer bölge dillerini öğrenerek ġirket’in önemli simalarından biri olmuĢtur. 25 Aralık 1822 tarihinde Gücerat eyaletinin güneydoğusunda bulunan Surat Ģehrine Urduca tercüman olarak görevlendirilmiĢtir.³⁰¹

Doğu Hindistan ġirketi’nde terfi basamaklarını hızla tırmanan Alexander Burnes, 1825 yılında Levazım subaylığına terfi etmiĢ, 1826 yılında Vagar (Kuç Körfezi) istatistiklerini hazırlamıĢtır. Bu baĢarılı görevin ardından 1827 yılında Ġndus Nehri’nin menbaını ve Hindistan’ın kuzey batısında yer alan ve Büyük Hint Çölü olarak da bilinen Tar çölünü keĢfetmek üzere görevlendirilmiĢtir. Bölgede dört yıl görev yaptıktan sonra ordunun siyasi Ģubesine tayin edilen Burnes, 1830 yılında Ġngiliz Kralı tarafından Ranjit Singh’e hediye olarak gönderilen Ġngiliz atlarını Lahor’a götürmekle görevlendirilen heyette yer almıĢtır.³⁰² Bu görevi esnasında AĢağı Ġndus bölgesinde keĢif amaçlı bir seyahate çıkan Burnes, Ġndus Nehri’nin seyir rotasını haritalandırmıĢ ve bölge idarecileriyle iyi iliĢkiler tesis etmiĢtir. Pencab’taki faaliyetlerini bitirdikten sonra Simla üzerinden Delhi’ye dönen Alexander Burnes, bu ilk seyahatine yönelik gözlemlerini birkaç makalede kaleme almıĢtır.³⁰³

Alexander Burnes’ün seyahati esnasında yapmıĢ olduğu gözlemler sonucunda sunmuĢ olduğu raporlar, dönemin Hindistan Genel Valisi Lord William Bentinck’in dikkatini çekmiĢti. O sebeple Burnes’ü tekrar Hindistan’ın kuzeyindeki memleketlerde araĢtırmalar yapmak üzere görevlendirdi. 2 Ocak 1832 tarihinde Himalaya kâĢifi James Gerard (1795-1835) ve dört Hintli refakatçiyle beraber Delhi’den ayrılan Burnes’ün yeni rotası Delhi, Lahor, Attok üzerinden Kâbil, Bamiyan, Hulm, Belh ve Buhara oldu.

Alexander Burnes ve beraberindekiler Buhara’dan sonra Ġran sınırında bulunan MeĢhed’e döndüler. James Gerard, MeĢhed’de Alexander Burnes ve ekibinden ayrılarak Hindistan’a döndü. Alexander Burnes Ġran’da kaldı ve Mazandaran, Esterabad, Ġsfahan

301 K. Karttunen, “A. Burnes”, Literature of Travel and Exploration An Encyclopedia I, New York 2013, s.147.

302 K.Karttunen a.g.m., s.147.

303 K.Karttunen a.g.m., s.147.

95 ve ġiraz üzerinden 18 Aralık 1832 tarihinde Ġran körfezinden gemiyle Bombay’a gitmek üzere ayrıldı.³⁰⁴

18 Ocak 1833 tarihinde Bombay’a ulaĢan Alexander Burnes daha sonra memleketi Ġngiltere’ye döndü. Burada büyük bir ilgiyle karĢılandı ve 1833 yılının Ekim ayında Londra’da yayımlanmıĢ eseri “Travels into Bokhara”³⁰⁵ ile BirleĢik Krallık Bilimler Akademisi’ne kabul edildi. Artık bir seyyah ve maceracı olarak tanınmaktaydı.

Ġngiliz Coğrafya Cemiyeti’nden bir altın madalya aldı. Fen Kulübü ise onu oylama yapmadan üye olarak kabul etti. Ġngiltere’de siyasi ve akademik çevre tarafından büyük ilgiyle karĢılanan Burnes, 1834 yılının Aralık ayında Paris’i ziyaret etti ve Paris Coğrafya Cemiyeti tarafından gümüĢ madalya ile ödüllendirildi.³⁰⁶

3 Nisan 1835 yılında bir kez daha Mısır üzerinden Hindistan’a giden Alexander Burnes, Doğu Hindistan ġirketi adına bu defa Ġndus ve Afganistan’ın ticari imkânlarının araĢtırılması ve bölgenin siyasi durumunun incelenmesi için görevlendirildi.³⁰⁷ Bu sırada ona Afganistan ile Ranjit Singh arasında süregelen husumetin sona erdirilmesi için Dost Muhammed Han nezdinde elçilik görevi verildi. Alexander Burnes’in bu resmi görevdeki refakatçileri Teğmen Robert Leech, Amu Derya’nın kâĢifi John Wood ile Doktor Percival Burton Lord idi. Burnes ve beraberindekiler 18 Ocak 1836 tarihinde Sind’e ulaĢtılar.³⁰⁸ Daha sonra kuzeye doğru ilerleyerek geçtikleri yerlerde bulunan yerel aĢiret reisleriyle görüĢmeler yaptılar.³⁰⁹ Dere-i Gazi Han’dan 5 Haziran 1836’da ayrılan Burnes, 20 Eylül tarihinde Kâbil’e ulaĢtı. Burada Afgan Emiri Dost Muhammed Han tarafından kabul edildi. Daha önce 1832 yılında Kâbil’e gönderildiğinde Dost Muhammed Han ile tanıĢıklığı bulunmaktaydı. Alexander Burnes’in ticari görevi aniden

304 1832 yılında Amuderya ve Hazar bölgesini keĢfetmek için tekrar görevlendirilen A. Burnes, Pencab, Afganistan, Buhara, Türkmen bölgesi, Hazar ve Ġran’da yaptığı gözlemleri içeren eserini 1834 yılında yayımlamıĢtır. Bkz. L. Stephen, “A. Burnes”, Dictionary of National Biography, Vol. VII, London 1886, s.389-390.

305 A. Burnes, Travels into Bokhara, London 1833.

306 K.Karttunen a.g.m., s.147.

307 A. Forbes, Afghan Wars 1839-1842 and 1878-80, London 1892, s.8.

308 A. Burnes, Doğu Hindistan ġirketi emrinde görevli olduğu dönemde Afganistan’a yönelik olarak görev emrini 1836 yılının Kasım ayı sonlarında Hindistan Genelvalisi George Eden Aucland’dan aldığını daha sonra bu görevi bitirmeyi müteakiben kendisi kaleme aldığı “Cabool A personal Narrative of A Journey to and Residence in that City” adlı eserinde belirtmektedir. Seyahatinde ona Bombay’lı mühendis Robert Leech, Hindistan Deniz Kuvvetlerinden John Wood ve Percival B. Lord eĢlik etmiĢtir. A. Burnes seyahatin amacını Hükümetin Ġndus Nehri’ni nehrin geçtiği ve uzandığı ülkelere ile ticari faaliyete açma politikası olarak belirtmektedir. Bkz. A. Burnes, Cabool A Personal Narrative of a Journey to, and Residence in that City in The Years 1836,7, and 8 ”, London, 1843, s.3.

309 K.Karttunen a.g.m., s.147.

96 elçiliğe dönüĢmüĢtü. Kâbil’de bulunduğu esnada Ruslar Dost Muhammed Han ile görüĢmek üzere Kâbil’e gelmiĢ ve onula anlaĢma yapmak istediklerini bildirmiĢlerdi.

Ancak Dost Muhammed Han Ġngiltere ile ittifak yapma isteğindeydi ve Ġngiltere’den Sihler tarafından iĢgal edilen PeĢaver’in tekrar Kâbil’e bırakılmasını talep etmekteydi.

Burnes bu istek konusunda Hindistan Hükümeti’yle temas kurdu. Ancak Dost Muhammed Han’ın bu isteği konusunda Lord Auckland ve danıĢmanlarını ikna edemedi. Onlar Dost Muhammed Han’ı tahttan indirmeye ve yerine devrik Afganistan hükümdarı ġah ġücâ’yı getirmeye karar vermiĢlerdi. Alexander Burnes, Kâbil’de yaptığı görüĢmeler baĢarısız geçince, 1838 yılının baharında PeĢaver’e döndü. Bu seyahatte tuttuğu raporlarını 1839 yılında Kalküta’da Ġngiliz Hükümeti’nin emriyle;

“Political, Geographical, Commercial Reports and Papers Submitted to Government by Alexander Burnes, Leutenant Leech, Doctor Percival Lord, Leutenant Wood Employed on Missions in the Years 1835-1836-1837 in Shinde, Afghanistan and Adjecent Countries.” adıyla yayımladı. Buradan da anlaĢılacağı üzere Alexander Burnes ve arkadaĢlarının ticari faaliyetlere ilaveten siyasî ve coğrafi konularda istihbarat topladıkları görülmektedir.

Kâbil’deki siyasî elçiliğinde baĢarısız olan Burnes, kısa bir süre sonra Simla’ya döndü. Daha sonra Ġngiliz ordusunun Afganistan’a geçiĢi konusunda Kalat Hanı ve diğer yerel idarecileri ikna etmek üzere Kalat’a gönderildi. Bu görevinin yanı sıra Yarbay rütbesine yükseltilerek Kâbil yolunda yürüyen Ġngiliz ordu komutanı Sir Macnaghten’in yardımcılığı görevi verildi. Ġngilizlerin Afganistan’ı iĢgal etmesi sonucunda 1839 yılından 1841 yılının Kasım ayında ölümüne dek Kâbil’de kaldı. 1841 yılında Birinci Ġngiliz Afgan savaĢında Kâbil ayaklanmasında kardeĢi ve Teğmen William Broadfood ile beraber sıkıĢtırıldığı evinde öldürüldü.³¹⁰

Alexander Burnes’ün kariyeri kısa olduğu kadar dikkat çekicidir. Hindistan’da bile Burnes’in öldüğü anda sahip olduğu pozisyona sahip olacak genç bir subay için çok rastlanır bir durum değildir. Enerjisi ve yetenekleri Ģüphe götürmez bir insandır.

Rusya’nın Afganistan konusundaki düĢünce ve hareketlerini öngörmüĢ ve Dost Muhammed Han’ın düĢüncesini iletmiĢ ve onu ikna edebilmiĢ fakat Hindistan

310 Ayaklanma tehlikesi daha önce kendisine bildirilmiĢ ve kendisinden bölgeyi terk etmesi istenmiĢ olmasına rağmen bu kargaĢayı bastırabileceğini düĢünmüĢ ve bu uyarıları dikkate almamıĢtı.Bkz. A.

Forbes, a.g.e., s.82; Leslie Stephen, a.g.m., s.390.

97 Hükümeti’ni bu konuda uyarmasına rağmen bu uyarısı dikkate alınmamıĢtır. Dost Muhammed Han ile ittifak düĢüncesini desteklemiĢtir.³¹¹ Siyasî çalıĢmalarına ilaveten topladığı etnografik bilgiler “Kâbil” adlı eseri ölümünden sonra 1842 yılında yayımlanmıĢtır.³¹²