Herat Hakkındaki Rapor

Alexander Burnes, Kâbil’den 7 ġubat 1838 tarihinde Hindistan Hükümeti Sekreteri Macnaghten’e yazmıĢ olduğu raporunu Herat konusuna ayırmıĢtır. Burnes bu konuda; “Herat doğudaki en zengin topraklardan birisidir. Surlarla çevrili içerisinde bir kale bulunan ve kalenin etrafı hendeklerle çevrili ve hendekleri kaynak suyu ya da nehir ile doldurulan bir şehirdir. Hendekler iyi durumda ve surlar dayanıklıdır.

Herat‟ın büyüklüğü büyük oranda abartılmıştır. Sınırlı büyüklüğü yüksek oranda nüfusa sahip olmasını engellemektedir. Kâbil‟in yarısı kadar bir büyüklüğe sahiptir. Konum olarak önemli bir konuma sahiptir ve her daim Orta Asya‟dakilerle temasa sahip olmuştur.”³³⁶

335 G.H. Huttmann, a.g.e., s.28-31.

336 G.H. Huttmann, a.g.e., s.38.

113 Burnes’ün Herat hakkında verdiği bilgilerden en önemlisi Ģehrin idari yapısı ile ilgili kısmıdır. Bu konuda: “Mevcut hükümdarı Kâmuran‟dır. Kâmuran Afganistan‟daki Sadozay (Sudozye) şehzadelerinin hayatta kalan son üyesidir. Kötü huylu, acımasız ve ayyaş bir adamdır. Alikozay (Alokazoy) kabilesinden olan Yar Muhammed Han, Herat‟ın veziridir. Hazara Reisi Şir Muhammed Han Herat‟ın kuzeyinde ikamet etmekte ve Kamuran‟ın iyi bir destekçisidir. Nadir tarafından Afganistan‟ın doğusundan Herat‟a sürülen BerDürranîler Herat‟ta neredeyse yok olmuşlardır. 3.000 ailenin dörtte biri kalmıştır. Reisleri Mir Sıdık Han İran ve Kandahar ile ilişkileri sebebiyle öldürülmüştür… Şu an Herat doğuya doğru Kandahar‟ın yarı yolunda bulunan Khauahrood Nehri‟ne kadar uzanmaktadır. Kuzey yönünde Şir Muhammed Han‟ın reisi olduğu Hazara bölgesine, batıda bir İran kantonu olan Kaf‟ta etkisi olan Ghorian bölgesine, güneyde Helmund ve Sistan ile çevrilen bölgeye kadar uzanmaktadır. Herat

“Vilayet” adı verilen dört bölgeye ve dokuz Bölük (Belook)‟e ayrılmıştır. Vilayetler doğuda ve batıda Obe ve Ghorian, kuzeyde Kurookh ya da Kalai, güneyde ise Sabzewar vilayetidir. Bölükler pek çok kanal ile sulanan ve kendi adını taşıyan arazilerdir. Ülkede yetiştirilen ürünlerin üçte ikisi genellikle hükümet tarafından alınmaktadır. Kâmuran‟ın çok miktarda mücevheri vardır ve büyük bir hazine istiflemiştir.”³³⁷

Burnes, Herat’ın askerî yapısı ile ilgili olarak; “Herat‟taki garnizonda yaklaşık olarak 10.000 asker bulunmaktadır. Vezir ve ailesi 1.500 asker toplamakta, Kâmuran‟ın 200‟den fazla askeri bulunmaktadır. Ferah şehrinden 6.000 Dürrani ailesi bu şehre getirilmiştir. Bunlara ilaveten 3.000 “Dou tulub” adı verilen kuvvetler bulunmaktadır.

Bunlar Afgan olup Ahmed Şah Dürrani tarafından oluşturulmuşlardır. Herat‟ta kalibresi belli olmayan 10 tane top bulunmaktadır.”³³⁸ bilgisini paylaĢmaktadır.

Burnes, Herat hâkimi Kâmuran ile bölgede ciddi bir rekabete giriĢen ġah Pesend Han arasındaki düĢmanlığa da dikkat çekmiĢtir. Onun verdiği bilgiye göre; “Sistan‟ın kuzeyinde ve Ferah‟ın güneyinde Herat Hükümeti‟nin yönetiminde küçük bir şehir bulunmaktadır. Bu şehir Laş (Lash) şehridir. Dürranîlerden Şah Pesend Han tarafından tutulmaktadır. Lash‟in bu bölgede ciddi bir gücü bulunmaktadır. Dik sarp bir kaya üzerinde bir kale gibidir ve Kâmuran‟ın ele geçirmesine karşı direnç göstermektedir.

Ferah yolu üzerinde kurulmuş ve 7–8 kalesi bulunmaktadır. Kâmuran burayı ele

337 G.H. Huttmann, a.g.e., s.38 vd.

338 G.H. Huttmann, a.g.e., s.39.

114 geçirememektedir. Tüm suyollarını tahrip etmiştir. Kamuran‟ın bu düşmanca davranışından dolayı Şah Pesend Han yönünü Afganlardan İranlılara çevirmiştir.”³³⁹

Herat sınırındaki Ġran Ģehirleri ile ilgili olarak da bilgiler sunan Burnes, Ferah’ın batısında Ġran’ın ilk vilayeti olarak Kayn kasabasını iĢaret etmektedir. Tamamen ġii nüfustan oluĢan bu kasabada sayıları çok fazla küçük kalelerin mevcut olduğunu ve bölgede yaklaĢık 3-4.000 piyade askerinin mevcut olduğunu söylemektedir.³⁴⁰ Kayn’a bitiĢik batı yönünde nüfusunun tamamının ġii olan Tabbas (Tubbus), Ton (Toon) ve Günabad (Goonabad) Ģehirlerinden bahseden Burnes, bölgeden çok sayıda piyade askerinin toplandığını belirtmektedir.³⁴¹ Tabbas’ın kuzeyinde bulunan TürkiĢ (Toorskish) kasabasının oldukça verimli olduğunu ve ġah’a 3.000 asker verdiğini belirtmektedir.³⁴²

Burnes, Herat’ın doğusunda Ceyhun Nehri’nin güneyinde yer alan ve Afgan Türkistanı tabir edilen bölgedeki Ģehirler hakkında ise “Şibirgan (Şibirgam) Rüstem adı verilen bir Özbek reise aittir. İyi bir karaktere sahiptir. 500–600 atlı toplayabilir.

Şibirgan çok eski bir şehir olarak düşünülmektedir. Bölgedeki en güçlü kaledir…

Andkho ya da Andhoy bir Afşar (Ufshur) Türkü olan Şah Veli Han tarafından yönetilmektedir. Nadir Şah zamanında bölgeye yerleşmişlerdir. Nadir Şah zamanında Şii olan halk daha sonra Sünni mezhebine geçmiştir. 500 at sağlamaktadırlar.

Buhara‟ya giden önemli bir yol üzerindedir. Bu kantonda su kıtlığı bulunmaktadır. Üç yılda bir buğday yetişmektedir.” ³⁴³ bilgisini paylaĢmaktadır.

Herat ve Kâbil arasındaki bölgenin güneyinde Hazaraların yaĢadığı dağlık bölgenin bulunduğuna iĢaret eden Burnes, “Şah Zaman zamanında bu topraklar at üzerinde 12 günde ve küçük kalibreli silahlar ile geçilebiliyordu. Kervanlarda yaz mevsiminde bu bölgede seyahat ediyorlardı. Devamlı surette olan iniş ve çıkışlı tepelerde yolculuk hayvanlar için çok yorucu olmaktadır. Kâbil‟deki Hazara kabileleri Şii olmasına karşın Herat‟a doğru olan kabileler Sünni mezhebine tabidirler. Doğu Hazaralar koyu Şiidirler ve Afganistan‟daki İran taraftarlarına bağlıdırlar. Hazara topraklarının güneyinde Kandahar bulunmaktadır. Kandahar konusunda şu konu

339 G.H. Huttmann, a.g.e., s.39.

340 G.H. Huttmann, a.g.e., s.40 vd.

341 G.H. Huttmann, a.g.e., s.41.

342 G.H. Huttmann, a.g.e., s.41.

343 G.H. Huttmann, a.g.e., s.41.

115 dikkate değerdir. Eğer Herat İran tarafından zayıflatılmazsa Kandahar Kâbil‟in yardımı olmadan oradan gelecek bir saldırıya direnemez. Kandahar‟ın pozisyonu tecrid edilmiştir. Kâbil ile olan dostane birlikteliği varlığı ve korunması için gereklidir.”³⁴⁴ değerlendirmesinde bulunmaktadır.

Burnes, bu raporunun sonunda Ġran’ın Herat üzerindeki çabasına dikkat çekmektedir. Ona göre; “Eğer İran mevcut saldırıda başarısız olursa sonuçları kendisi için felaket olacaktır. Eğer Herat‟ta itibar ve üstünlük tesis edebilirse zaman içerisinde kuzeydeki küçük devletleri itaat ettirebilir. Onları felce uğratmadan doğuya bir adım dahi atamaz. Afganlar ise umutsuzluk içerisinde böyle bir saldırıyı endişe ile karşılamaktadırlar. Bu saldırının diğerlerinden daha farklı olacağını düşünüyorlar.

Eğer başarılı olursa Herat‟tan Afganların sürüleceğini bekliyorlar.”³⁴⁵