4. PERCIVAL BURTON LORD
1.1. Ġngilizlerin Afganistan’ı Nüfûz Altına Alma Çabaları
Rusya’nın Ġran karĢısındaki bu büyük baĢarısı, Ġngilizlerin dikkatini bir kez daha Ġran’a çevirmesine sebep oldu. Ġngilizler daha önceki imzaladıkları anlaĢmalara binaen oluĢan politik ve ticari nüfuzlarını korumak ve dengeyi sağlamak amacıyla harekete geçtiler ve Ġran Hükümeti’yle 14 Kasım 1814 tarihinde bir dostluk ve ticaret antlaĢması imzaladılar.471 Bu antlaĢmanın hemen akabinde Ġngiliz Hükümeti bölgeyi daha iyi tanıma ve bilgi toplama amacıyla bölgeye sivil ve asker memurlarını gönderdi. Ġlk giden memur ise Mounstuart Elphinstone olmuĢtu. Daha sonra Charles Masson ve Alexander Burnes ile beraber John Wood, Percival Burton Lord ve Robert Leech bölgeye gitmiĢtir.
Ġngilizlerin Ġran ile bir antlaĢma yapmıĢ olması Rusları bir süreliğine de olsa bölgeden uzak tuttu. Ancak Rus Çarı I. Alexander’ın ölümünden istifade etmek isteyen Ġran ġahı Feth Ali ġah, Rusları iĢgal etmiĢ oldukları Ġran topraklarından çıkarmak üzere 1826 tarihinde harekete geçti. Ancak Rusya’ya savaĢ ilan eden Ġran, Ġngilizlerden ümit ettiği yardımı alamadı. Ruslar karĢısında bir kez daha mağlup oldu ve Ģartları oldukça ağır olan Türkmençay AntlaĢması’nı 1828 tarihinde imzalamak zorunda kaldı.472 Böylece Ġran’ı tam anlamıyla nüfuzu altına alan Rusya, bütün ilgisini Balkanlar ve Kafkaslar’daki Türk topraklarına çevirdi. Diğer taraftan Ġngilizler, Rusların bu kazanımlarından endiĢeye düĢerek onların muhtemel bir Hindistan seferine karĢı yeni tedbirler almak üzere harekete geçtiler. 1829 yılında Yarbay George de Lacy Ewans tarafından kaleme alınan “On the Practicability of an Invasion of British India” adlı bir kitap ile Sir John McNeil’in yazmıĢ olduğu “Rusya'nın Doğudaki İlerleme ve Mevcut Durumu” adlı bir makalesi yayımladı. Her iki eserde de Rusya’nın Herat’ı etki sahasına alma ve oradan Hindistan’a ilerleme görüĢüne hâkim olduğunu belirtilmiĢ olması Ġngiliz
470 A. Fletcher, Afghanistan, New York 1966, s.75 vd.
471 O. Yazıcı, Rusların Sıcak Denizlere İnme Çabaları, s.109.
472 A.N. Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1993, s.323.
158 kamuoyunda büyük ilgi uyandırdı. Her iki eser de Afganistan’a yapılacak bir Rus saldırısının kaçınılmaz olduğunu ve Rusların bu saldırıyı iki koldan yapılacak bir askeri harekâtla gerçekleĢtireceklerini öne sürmekteydi. Bu askeri harekâtlardan birincisi HindikuĢ Dağları üzerinden Kâbil ve Hayber Geçidi yoluyla, diğeri ise Herat üzerinden Kandahar yoluyla olacağı yönündeydi.473
Dönemin BaĢbakanı Lord Ellenborough, Ġngiliz kamuoyunda tartıĢılan bu meseleyle ilgili olarak 1830 yılı baĢında Hindistan Genel Valisi Lord Bentinck’e bir mesaj göndererek Rusların neden Orta Asya’da olmak istediklerini ve alınabilecek karĢı önlemleri tespit etmesi emrini verdi.474 Bu geliĢmeler üzerine Hindistan Genel Valiliği yaptıkları tahkikatlarda Hindistan’a yönelik muhtemel bir Rus harekâtının birinci yol olarak Hazar’dan Astrabad’a ve oradan MeĢhed ve Herat yoluyla Kandahar’a yapılacağını Hindistan’a ise Bolan Geçidi yoluyla girileceğini öngörmüĢtü. Ġkinci yol olarak da Kâbil üzerinden Hayber Geçidi yoluyla Pencâb bölgesine girileceği varsayılmıĢtı. Ancak özellikle kıĢ mevsiminde HindikuĢ Dağlarının aman vermez yollarının tercih edilmesinin Ruslar açısında verimli olmayacağını, geriye daha ılıman bir iklime sahip olan Herat-Kandahar yolundan yapılacağı kanaati hâkim olmuĢtu. Doğu Hindistan ġirketi görevlilerinden John Hobhouse, Herat kentinin önemini Ġngiliz Avam Kamarasında Ģu cümlelerle belirtmekteydi: “Bu şehir, Orta Asya'daki tüm şehirler ve devletlerin en önemlisidir. Bu şehre hâkim olan güç hem İran, hem Türkistan hem de Hindistan‟ı tehdit eder vaziyettedir”.475 Gerçekten verimli bir vaha üzerinde bulunan ve askeri bir harekâtta gerekli olabilecek malzemeleri sağlayabilecek durumda olan Herat, Kâbil’e ve Kandahar’a yapılacak olan askeri harekâtın baĢlangıç noktası olmaya oldukça elveriĢli bir konumdaydı.476 Bu sebeple Herat bölgesine giden Alexander Burnes Ġngiliz Hükümetine sunduğu Herat Raporunda Herat ile ilgili tafsilatlı bilgiler
473 George de Lacy Ewans, a.g.e.,s.25.
474 Ellenborough konuyla ilgili olarak yaptığı değerlendirmede “Rusya‟nın ılımlı yaklaşımı ve güvenine ne güvenebiliriz ne de İndus‟a yaklaşmasına izin verebiliriz. Yaklaşması halinde bir karşı koyma ile yüzleşmek zorunda kalacaktır. Bu durumda Rus saldırısından korkmuyor fakat Hindistan ve bölge prensleri arasında geliştirdiğimiz ittifakların moral olarak etkilenmesinden çekiniyoruz. Sürekli askeri hazırlık gerekliliği ile katlanacağımız mali sıkıntılara dehşetle bakıyoruz, sadece bu alanda bir Avrupa ordusuyla tanışmak değil, aynı zamanda kendi İllerimizde ve Eyaletlerimizdeki huzurumuzu korumak için de. Bu, yalnızca Hindistan'daki mali kaynaklarımıza zarar verecek kadar büyük bir harcama yapmakla kalmıyor, aynı zamanda Avrupa Politikamızın serbest seyrini kontrol etmek için önemli bir olaydır…”.
demekteydi. Bkz. M. Ewans, a.g.e., s.14.
475 M. Ewans, a.g.e., s.14.
476 M. Ewans, a.g.e., s.14.
159 vermiĢ ve Ģehrin idari, askeri, coğrafi, sosyo-kültürel ve demografik yapısına dair önemli saptamalarda bulunmuĢtur.477
Herat’ın stratejik önemini iyi anlayan Ġngiliz Hükümeti her ne pahasına olursa olsun bu kenti kontrol etme kararlılığını gösterme kararı alarak Ruslar ile aralarında yeni bir çekiĢme sahası ortaya çıkardılar. Bunun için Ġngilizler tehditlere yönelik olarak Rusya ve Ġran arasındaki bölge ile Hindistan ve Afganistan arasında kalan bölge hakkında güvenilir ve daha fazla bilgi toplamak amacıyla keĢif yapma imkânlarını araĢtırmaya baĢladı. Bu keĢif Ġndus Nehri vasıtasıyla yapılacaktı. Ellenborough’a göre ticaret bir ülkenin bayrağını değil ticaretini takip ederdi. Bölgede ticaret yaparken etki ve güven sağlanabilirdi.478
Kısa bir süre sonra Ġndus Nehri’nin haritasını çıkaracak, keĢfini yapacak ve nehrin Kuzeybatı Hindistan rotasındaki ticari potansiyelini ortaya koyacak bir seyahat planı hazırlandı. Bu tarzda bir seyahatin planlanması Ģüphesiz Sind Emirleri arasında hoĢnutsuzluk yaratacaktı. Buna mani olmak için Ġngilizler tarafından Ranjit Singh’e altı tane hediye at ve beraberinde farklı hediyeler gönderildi. Görev için genç ve zeki bir subay olan Alexander Burnes seçilmiĢti. Bu seyahatte Burnes, Ġndus Nehri üzerinden seyahat ederek hediyeleri Ranjit Singh’e teslim edecek böylece aynı zamanda nehir hakkında istihbarî bilgiler toplayacaktı. Alexander Burnes zorlu ve fırtınalı bir yolculuktan sonra hedefe ulaĢmıĢ ve nehir hakkında keĢifler yapabilmiĢti. Alexander Burnes Ellenborough’un ümit ettiğinin aksine Ġndus Nehri’nin sığ ve değiĢken doğasının ticari faaliyetlere engel olabileceğini rapor etmiĢti. Burnes 1832 yılında tekrar bölgeye gönderilmiĢ ve bu defa Kâbil, Belh ve Buhara’da gözlemlerde bulunmuĢ buradan Ġran’a ve BuĢehr’e geçmiĢ ve oradan deniz yoluyla Hindistan’a dönmüĢtü.
Daha sonra Londra’ya gönderilmiĢ ve raporlarını Ġngiliz Hükümeti’ne sunmuĢtu. Bölge hakkındaki raporları çok ilgi çekmiĢ ve “Buhara‟lı Burnes” olarak anılmaya baĢlamıĢtı.479
Ġngilizler, Rusya ile aralarına birer tampon devlet inĢa etmeye çalıĢırlarken Ġran’ın kaybettiği topraklardan vazgeçmediğini gören Ruslar, onları Tahran’daki büyükelçileri Kont Simoniç aracılığıya Türkistan ve Afganistan istikametlerinde ilerlemeye teĢvik
477 Bkz. G.H. Huttmann, a.g.e., s.45.
478 M. Ewans, a.g.e., s.14.
479A. Burnes, Travels into Bokhara. Being the account of a journey from India to Cabool, Tartary and Persia. Also, narrative of a voyage on the Indus from the sea to Lahore, London, 1834.
160 etmeye baĢlamıĢtı.480 Kont Simoniç, Ġran Hükümeti’ne eğer Merv ve Herat istikametine bir harekât yapacak olurlarsa Rusya’nın kendilerine destek olacağını ve Ġran’dan almakta oldukları savaĢ tazminatından vazgeçeceklerini bildirdi. Bunun üzerine Ġran Hükümeti Abbas Mirza’nın komutası altında büyük bir orduyu 1833 yılında Herat üzerine sevk etti. Herat’ı kuĢatma altına alan Ġran ordusunda beklenmedik bir geliĢme yaĢandı. Abbas Mirza’nın ani ölümü Ġran’ın bu askerî harekâtını akim kıldı ve Ġran ordusu geri çekilmek zorunda kaldı.481
Bu olay bir kez daha Ġngilizlerin, Afganistan ve Ġran politikalarını gözden geçirmesine sebep oldu. Rusya’nın Ġran üzerindeki etkisini kullanarak Afganistan içlerine yayılma göstereceği ihtimali Ġngiltere’yi iyice rahatsız etmiĢ ve korkularını arttırmıĢtı. Mevcut durumu Hindistan Genel Valisi Ġngiliz Hükümeti’ne Ģu sözlerle bildirmekteydi; “Rusya‟nın amacı doğu ve batı yönündeki yolların hâkimi olan ve merkezi konumda bulunan İran‟ın genişlemesi ve güçlenmesini sağlamaktır. İran Rusya‟nın rakibi olamaz ve gücünün artması yalnızca Rusya‟nın saldırgan emellerini arttırır. Rusya‟nın politikasının ne olacağı Herat‟ı ele geçirdikten sonra ortaya çıkacaktır, bunu şu an için düşünmek gereksizdir fakat bunu müttefiki İran Şahı‟nın desteğini aldıktan sonra bu noktaya ulaşmasını inkâr etmek imkânsızdır. Bu düzeye ulaştıktan sonra İngiliz Hindistan‟ı aleyhinde bir askeri harekât ilan etmesini görmezden gelmek zordur. Bu durumda Afgan kabileleri de bu harekâta katılacaktır.”
482 Ġngiliz Genel Valisinin bu sözleri yaklaĢmakta olan Rus tehlikesinin ipuçlarını vermekteydi.