John Wood’un Ġndus Nehri ve Havzasıyla Ġlgili Gözlemleri

John Wood, Bombay’dan baĢlayarak Ġndus Nehri’nin güzergâhı hakkında oldukça önemli bilgileri ve gözlemleri rapor halinde Hindistan Hükümeti’ne göndermek suretiyle bu nehrin ticari ve askeri imkânları hakkında büyük bir istihbarat çalıĢması yapmıĢtır. Onun raporunda; “İndus Nehri‟nin seyir edilebilir güzergâhı deniz ve Attock arasında bulunmaktadır. Bu mesafenin tamamı boyunca İndus Nehri “Sind” olarak bilinir. Ara sıra ismi Attock Nehri olarak bahislerde geçer fakat bu isim yerli halk tarafından kullanılmaktadır. Her iki isim de kullanılmakta olup “Aşağı Sind” denizden başlayıp Bukkur‟a kadar uzanmakta, “Yukarı Sind” Bukkur‟dan Kala Bagh‟a kadar uzanmaktadır. Nehrin kaynağı halen bilinmemektedir…Attock vadisi üzerinde İndus Nehri pek çok kola ayrılmaktadır. Bir tarafında Süleyman Dağları, diğer bir tarafında Hint Çölü bulunmaktadır. Nehrin uzunluğu denizden Attock‟a düz bir hat olarak 648 mil, nehir hattı olarak 942 mildir. Yüzey suyunun kurak mevsimlerdeki genişliği 480 ile 1600 yarda arasında değişmektedir. Normal genişliği yaklaşık olarak 680 yardadır.

Nehrin derinliği tam dolu olduğunda 24 feet derinlikte olup kurak mevsimlerde 9–15 feet derinliktedir. İndus Nehri‟ndeki en derin yeri Kalabagh ve Attock arasında bulunmakta olup buradaki derinlik 186 fit‟tir… Nehrin akış hızı suyun bol olduğu zamanlarda saatte 7 knot (12,96 km), nehrin alçak olduğu dönemlerde 3 Knot‟tır (5,56 km). Nehrin debisi Ağustos ayında saniyede 446.080ft³ (12.63158m³), Aralık ayında 40.857ft³ (1.156941m³)‟dir. Yıllık ortalama debi miktarı saniyede 5,383,600.934,400 ile 150.212.09,642 ton arasındadır. İndus Nehri yatağında çakıl taşları bulunmamaktadır.

378 C.E.Buckland, a.g.e., s.460.

379 Dictionary of National Biography, John Wood, Vol 62, London 1900, s.364.

127 Nehrin kumlarında altın madeni aranmakta olup değerli mineraller Dere-i İsmail Han‟da bulunur... Nehrin rengi Dere-i İsmail Han‟a kadar olan bölümde kurşun rengindedir. Kentin aşağısında nehrin su rengi kirli beyazımsı sarı renge dönmekte ve kırmızı rengi almaktadır. Berrak yerlerde kırmızıya dönme artış göstermektedir. Genel renk bu renkle devam etmektedir. Attock ve Mittun arasında nehrin rengi parlak kırmızıya dönüşür.³⁸⁰ bilgileri yer almaktadır.

John Wood, Ġndus Nehri üzerinde kurak ve muson mevsiminde seyahat yapılacak günleri, limanlar arasındaki seyahat süresini, hava durumunu, hâkim rüzgârları tek tek istatistiki olarak vermiĢtir.³⁸¹ Ayrıca nehirde kullanılan tekneler ve askerî faaliyetlere uygun olup olmadığı ile ilgili Ģu bilgileri paylaĢmaktadır: “İndus Nehri‟nde bulunan gemi ve tekneler basit bir şekilde ve kolayca inşa edilmişlerdir. İnşaları çok pahalıya mal olmamaktadır. Nehirde kullanılan tekneler ürün hasadı, taşımacılık ve şehirlere yakıt taşımak amaçlı kullanılmaktadır. Deniz ve Attock arasında iki çeşit tekne kullanılmaktadır. Yukarı İndus‟ta Zohruk ve Aşağı İndus‟ta Doondah adı verilen tekneler kullanımdadır. Tekne halatları olarak Yukarı İndus‟ta kendirden yapılan halatlar ve Aşağı İndus‟ta sazlıklardan yapılan halatlar kullanılmaktadır. Tekneler askeri mühimmat ve silah taşımaya dayanacak şekilde hesaplanmamıştır. Bu amaçla kullanım için demir ilaveler ile tekneler güçlendirilmelidir.”^”382

Wood’un dikkat çektiği diğer bir husus Ġndus Nehri üzerinde seyahat edecek buharlı gemilerin yakıt olarak kullanılabileceği ağaç türleriyle ilgli olanıdır. Ġndus Nehri kıyılarında yetiĢen Mangrov, Kundi, Baun, Jall ya da Pello, Tamarisk, Kurreel, Loohera, Talle, Babool ya da Bubber ağaçlarının yakıt olarak kullanılıp kullanılmayacağı kömür ile kıyaslamak suretiyle rapor etmiĢtir.³⁸³

2.2.1. Mittun Kote

John Wood, Bombay limanı ile Ġndus Nehri üzerindeki önemli yerleĢim yerleriyle ilgili oldukça önemli bilgiler de vermiĢtir. Bu yerleĢim yerlerinden Mittun Kote, Ġndus'un batı kıyısına yakın olan bir kasabadır. Mittun Kote ile ilgili olarak; “Alexander

380 A. Burnes, Cabool: Being a Personal Narrative of a Journey to and Residence in That City in The Years 1836, 7 and 8, London 1842, s. 304-307.

381 A. Burnes, a.g.e., s.318 vd.

382 A. Burnes, a.g.e., s.328.

383 A. Burnes, a.g.e., s.335-338.

128 Burnes İndus nehri‟ni burada keşfetmiştir. İndus ticaretine hâkim olacak mükemmel bir konumda bulunmaktadır. Bu yüzden bazı insanlar tarafından ticaret fuarı kurulması için tavsiye edilmektedir. Afganistan ve Orta Asya tüccarlarının Hint ve İngiliz malları ile teçhiz edebilecekleri bir yerdir. Şehir büyük gelir elde edilen hurma ağaçları ile doludur. Denizden yüksekliği 220 ft. olmakla beraber nüfusu 4.000‟dir. Denizden uzaklığı 460 mildir.³⁸⁴ Dherajat Kâbil‟in bir vilayeti olduğu zamanlarda Mittun Kote Dere-i Gazi Han bölgesine bağlıydı. Kâbil krallığı dağılınca egemen Han‟ın babası Sadık Muhammed tarafından Dautputra‟ya bağlanmış ve kasabanın dini lideri olan Hafız Muhammed Khoreishi‟ye vermiştir. Mittun-Kote ve Dere-i Gazi Han arası İndus Nehri‟nin her iki kıyısından iç kısımlara doğru uzanan alüvyonlu bir toprağa sahip bölgedir. Etrafı çevrili evler bulunmasına karşın hiç köy bulunmamaktadır. Nehrin sağ tarafından Süleyman Dağları görülmekte fakat doğu yönünden bir şey görünmemektedir. Bölge iyi sulanmaktadır. Sulama kanallar ve nehrin taşmasıyla sağlanmaktadır. Tahmin edildiği gibi toprak zengin ve verimlidir. Nehrin doğu kıyısında Müslümanlar, Hindular ve Seikler yaşamaktadır. Batı kesiminde Beluşların Urchani, Dizuk, Sagri, Dushti, Gopang, Koza ve Kalora kabilelerinin oluşturduğu Müslüman mezhepler yaşamaktadır. Kaloralar Talpurlardan önce Sindler tarafından yönetilmiş bir kabiledir. Abdul Nubbe bölgede yetki sahibi son ırktır. Kaloralar şu an Kâbil monarşisine bağlı bir kabiledir. Daha önce yönetime karşı isyan etmişlerdir.

Askerleri bulunmamaktadır. Bölgede Müslümanların ezan okumalarına müsaade edilmektedir.”³⁸⁵

2.2.2. Dere-i Gazi Han – Dere-i Ġsmail Han

John Wood, Mittun Kote’den sonra Dere-i Gazi Han hakkında Ģu bilgileri paylaĢmaktadır; “Dere-i Gazi Han İndus Nehri‟nin alüvyonlu tabanında 4 mil iç kısımları bulunan nehrin batı kıyısındaki bir kasabadır. Bölgenin büyük bölümü nehrin sularından dolayı sel altındadır. Kasaba nehrin periyodik olarak gerçekleşen sellerden muzdariptir. Kasaba hurma ağaçlarından oluşan koruluklarla çevrilidir. Bol miktarda hurma üretimi yapılmakta ve Sih Hükümeti bu üründen çok gelir elde etmektedir.

Kasaba dağ yollarından gelen ve geçen kabile trafiği ile meşhurdur. Burada nehir

384 Edward Thornton, A Gazetteer or The Countrıes Adjacent to India On The North-West:

Including Sinde, Afghanıstan, Beloochistan, The Punjab And The Neighbourıig States, Vol II, London 1844, s.54.

385 John Wood, A Journay to the Sources of Oxus River, London 1872, s. 45-48.

129 yoluyla Hint ve İngiliz malları ticareti yapılabilir. Ayrıca Dere-i Gazi Han‟da dağ geçidinde yıllık olarak düzenlenen bir ticaret festivali düzenlenmektedir. Festivalin adı Sukki Surwar‟dır. Eğlence beş gün süreyle devam etmektedir. Binlerce insan burada bir araya gelmektedir. Dere-i Gazi Han‟ın sokakları tüccarlar ve meraklılarla dolmaktadır.

Müslümanlar Cuma gününü İndus Nehri kıyılarında geçirmektedir. Müzik eşliğinde oyunlar oynamakta ve askerler geçit töreni yapmaktadırlar.”³⁸⁶

Dere-i Ġsmail Han’ın eski kasabası 1809 yılında Ġndus Nehri’nin taĢmasıyla yıkılmıĢtır. Mr. Elphinstone bu bölgeyi ziyaret etmiĢtir. Yeni kasaba iyi bir Ģekilde kurulmuĢtur. Evlerin bazılar dağınık ve güçsüz olmasına rağmen sokakları düz ve geniĢtir. Evler güneĢte kurutulmuĢ tuğlalardan inĢa edilmiĢtir. Evler tek katlı ve altında bir adım yüksekliğinde bodrum katı bulunmaktadır. Kasabanın pazaryeri geniĢ ve tedariki iyi durumdadır. ġehirde sağlıklı ve iyi bir görünüm bulunmaktadır. Sakinleri rahat ve sağlıklıdır. Bölgenin refah seviyesi yüksektir. Her türlü lüks ve gereklilik bulunmaktadır. Fakat köylüler fakir ve düzensiz konutlarda yaĢamaktadır.³⁸⁷

2.2.3. Kalabağ

Joh Wood, Dere-i Gazi Han’dan sonra geldiği Kalabağ hakkında Ģu gözlemleri yapmıĢtır; “Kalabağ, Afganistan'dan Pencap'a uzanan Tuz bölgesinde bir geçit bulduğu Indus'un sağ veya batı kıyısında bir kasabadır. Bölgede tuz minerali bulunmaktadır.

Bölgeden büyük miktarda tuz çıkarılıp Batı Hindistan ve Afganistan‟ın tuz ihtiyacı bu bölgeden karşılanmaktadır. Yazları hava aşırı sıcaktır. Bölgede aynı zamanda kömür de bulunmaktadır. Fakat kalitesi düşüktür. Nüfusu 2.000 civarındadır.³⁸⁸ Kalabagh‟a 1809 yılında gelen Mr. Elphinstone hayran kalmıştır. Kalabağ‟ın konumu akıllıca bir yere kurulmasından ziyade resmedilmeye değer bir yerde bulunmaktadır. Attock ve deniz arasındaki en sıcak bölgedir. İndus Nehri‟nin suyu burada bölgede bulunan şap fabrikalarının atıklarından dolayı sağlıksız olmasıyla meşhurdur. Bölgede bulunan insanların büyük çoğunluğunda guatr rahatsızlığı bulunmaktadır. Yabancılar için şap fabrikalarından çıkan dumanların kokusu oldukça rahatsız edicidir. Bölgenin sıcak havası çok rahatsız edicidir. O sebeple yaz mevsiminde nehrin kıyısında bulunan

386 John Wood, a.g.e., s. 48-50.

387 John Wood, a.g.e., s. 54-55.

388 E. Thornton, A Gazetteer or The Countries Adjacent to India On The North-West: Including Sinde, Afghanistan, Beloochistan, The Punjab And The Neighbourıig States, Vol I, London 1844, s.

330.

130 ağaçların altında günlerini geçirirler. Gerçeği söylemek gerekirse Kalabagh‟ın nüfusu neredeyse tamamı denizcidir. Örneğin Aşağı Sind‟teki gemiciler Çin‟de olduğu gibi gemilerinde yaşamaktadırlar. Aşağı İndus‟un bir sakini karşı tarafa geçmek isterse

“Pulla-jar” adı verilen tekne ile karşıya geçmektedir. Çok sayıda Hindu bulunmaktadır.

Şap fabrikası 300 işçi istihdam etmektedir. İndus Henrinin genişliği bu bölgede 481 yardadır.³⁸⁹

2.2.4. Mukkud

Wood Ġndus Nehri’nin batı kıyısında bulunan Mukkund ile ilgili olarak; “Mukkud, Pencap‟ta İndus Nehri‟nin batı kıyısında tuz menzili yakınlarında bulunan bir kasabadır. Kalabagh‟dan 20 mil uzaklıktadır. Sagri Patan bölgesinin ana kasabalarından birisidir. Kabile özgür olmasına karşın kasaba Sihlerin hâkimiyetindedir. Kasaba Bundewan deresi ve İndus Nehri kavşağı ile oluşmuş bir tepe üzerinde inşa edilmiştir. Bölgede İndus Nehrinin yatağı o kadar geniştirki yağmur mevsiminde yağan yağmurlar nehrin görünüşünü değiştirmemektedir. Yağmurlu mevsimlerde dağdan gelen yağmur suları ile birlikte nehir 9 feet yükselmektedir.

Kalabağ ve Attock arasında gemi seferleri düzenlenmektedir.”³⁹⁰ demektedir.

2.2.5. Shukur Darah Köyü ve Geçidi

Wood, Doğu Afganistan’da Kalabağ’ın biraz kuzeyinde bulunan Shukur eçidi ile ilgili olarak; “Shukur Darah geçidi Doğu Afganistan‟da Kalabagh‟ın biraz kuzeyinde İndus Nehri‟nin batı kıyısında bulunan önemli bir geçittir. Bu geçit ile Tuz bölgesi üzerinden Dere-ijat‟tan Peşaver‟e giden büyük yol bulunmaktadır. Geçit üzerinde aynı isimle bir köy bulunmaktadır.³⁹¹ Geçidin iki mil kuzeyi zorlu bir yoldur. Tuz menzilini geçtikten sonra yol zik zaklaşmakta ve ilerledikçe daralmaktadır. Bölgede “Bungi Kyl”

kabilesi yaşamaktadır. Kabile Afgan kökenlidir. Kalabagh‟ın kuzeyinde İndus Nehri‟nin her iki yakasında Sagri Patan kabilesi ile beraber bulunurlar. Sagri Patan kabilesi ne çalışkan ne de saygındır. Hayvan sürüleri küçüktür. Arazi vahşi ve toprağı verimsizdir.

En kaba tahıl ürünleri yetişmektedir. Verim yağmura bağlıdır. Kırsal kesimde insanlar genelde konuksever olurlar. Bungi Kyl kabilesi de konukseverdir. Köyde İran asıllı Ağa

389 John Wood, a.g.e., s. 63-66.

390 John Wood, a.g.e., s. 67 vd.

391 Edward Thornton, a.g.e., s.198.

131 Mehdi tarafından karşılandık. Mehdi, Alexander Burnes‟e nehrin kıyısını gösterdi.

Bölgenin doğu ve batısı engebeli ve dağlıktır.³⁹² bilgisini paylaĢmaktadır.

2.2.6. Kohat

Wood’un Ġndus Nehri üzerinde yer alan meskûn mahaller hakkında bilgi verdiği son yerleĢim yeri Kohat’tır. Ona göre;”Kohat, Tuz Menzili dağlarının kuzeyinde dağlık ve tepelik Kohat Vadisi içerisinde kalabalık, verimli Teo Nehri ve çok sayıda kaynak suyu ile iyi bir şekilde sulanan bir kasabadır. Kasaba surlarla çevrili ve iyi bir pazarı ve camisi bulunmaktadır. Kohat ve Kalabağ arasındaki jeolojik biçimlenme kumtaşı ve kireçtaşından oluşmaktadır.”³⁹³