II Dünya Savaşı Sonrasında Türkiye ve Kütahya

20. yüzyılın en büyük mücadelesi olan II. Dünya Savaşı sona erdiğinde, dünyada barış ve güvenliğin kurulacağı sanıldı. Keza, Birleşmiş Milletler Örgütü’nün kurulması, bu görüşü desteklemekteydi. Fakat dönemin koşulları, dünyayı soğuk savaş denilen yeni bir mücadelenin içine sürükledi.143

Türkiye’nin savaş yıllarında izlemiş olduğu bazen Mihver Devletleri’nden yana bazen de Müttefik Devletlerden yana olan siyaseti, savaşı kazanan Müttefik Devletlerce hoş karşılanmadı. Bu nedenle Türkiye, kendisi için güvenlik kaygısı yaratan Sovyetler Birliği karşısında yalnızlığa itildi. Türkiye bu yalnızlıktan kurtulmak için Batılı demokrat devletlerin siyasetine uygun davrandı.144

II Dünya Savaşı’nın hemen ertesinde 7 Haziran 1945’de Türk Büyükelçisi Selim Sarper’i kabul eden Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov, bir takım önerilerde bulundu. Bu öneriler, boğazlar ve 1921 yılında imzalanan Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması’nda Gürcistan aleyhine arazi değişiklikleri ile ilgilidir.145

Gürcistan aleyhine arazi değişikliği konusunda 20 Aralık 1945 tarihli bir Tiflis gazetesinde iki Gürcü profesörün ortak mektubu yayınlandı. Bu mektupta Giresun’a kadar bütün Karadeniz sahillerinin Gürcistan’a ait olduğu ve iade edilmesi gerektiği ileri sürüldü.146

Bu hususta Meclis’te söz alan Kazım Karabekir, şu ifadelerde bulundu; “Kuzey komşu- muzun bizden bazı istekleri varmış. Bütün dünya bilmelidir ki Boğazlar Türk milletinin boğazı ve Kars yaylası da belkemiğidir.”147

Winston Churchill, Sovyet Rusya’nın yayılma tehlikesini fark etti. 1946 yılında, Avrupa’nın yanı sıra İran ve Türkiye üzerinde artan Sovyet baskısı, İngiltere’nin endişelerini arttırdı. Özellikle, Sovyet Rusya’nın Türkiye’den resmen ve açıkça

141

Uçarol, a.g.e., ss.802-850. 142 _{Turan, (2000), a.g.e., ss.260.} 143 _{Uçarol, a.g.e., ss.855.}

144 _{Necdet Ekinci, II. Dünya Savaşından Sonra Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler,} Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul: ss.286.

145 _{Şerafettin Turan, (2000), a.g.e., ss.258–259.} 146

Gürün, a.g.e., ss.661.

Boğazlardan üs, Doğu Anadolu’dan toprak istemesi, Sovyet Rusya tehdidinin niteliği bakımından önem taşımaktaydı. İngiltere’nin Doğu Akdeniz ve Ortadoğu’da büyük çıkarları vardı. Ancak, II. Dünya Savaşı’ndan hemen sonra bölgede ortaya çıkan Sovyet Rusya tehdidine karşı çıkacak ve Türkiye’yi destekleyecek gücü kendisinde bulamadı. İngiltere bu hususta bölgede birinci devlet olma niteliğinden vazgeçti. Yerini ise, Amerika Birleşik Devletleri aldı. Sovyet Rusya yayılmasını önlemek amacıyla, Amerika Birleşik Devleri harekete geçti ve Truman Doktrini bunun ilk örneğini teşkil etti.148

Türkiye’nin savunma masrafları bütçenin %40 - %60’ına denk geliyordu. Bu da Türk ekonomisi için çok ağır bir yük demekti. Bu nedenle Truman Doktrini’nin Türkiye’ye uygulanması kararlaştırıldı.149

Cumhuriyet Halk Partisi içerisinde ilk muhalefet, 1945 yılı bütçe tartışmaları esnasında ortaya çıktı. Başta Celal Bayar olmak üzere, Feridun Fikri Düşünsel, Adnan Menderes, Hikmet Bayur, Emin Sazak bu görüşmelerde hükümetin ekonomi politikası ve diğer kararlarını eleştirdiler. Özellikle Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun maddeleri tartışılırken Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Emin Sazak’tan oluşan muhalefet teklif edilen yasayı faşist bir uygulama olarak değerlendirecek kadar sert eleştirilerde bulundular. Cumhuriyet Halk Partisi’nde Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun çıktığı günlerde “Dörtlü Takrir” olarak bilinen önergeyi Cumhuriyet Halk Partisi grubuna verdiler. Bu önergede demokratik kurumların serbestçe doğup yaşamasına engel olan bazı kanunlarda değişiklik yapılmasını istemekteydiler. Fakat bu önerge diğer milletvekilleri tarafından reddedildi.150

18 Temmuz 1945 günü Milli Kalkınma Partisi adıyla yeni bir siyasi parti kuruldu.151 Nuri Demirağ ve arkadaşları tarafından kurulan bu partiyle birlikte, tek partili düzenden iki partili siyasal yaşama geçildi.152

7 Ocak 1946’da Demokrat Parti kuruldu. Parti programını simgeleyen iki ilke, liberalizm ve demokrasidir. Partinin kurucuları arasında Celal Bayar ve Adnan Menderes bulunmaktaydı.153

148 _{Uçarol, a.g.e., ss.865–866.}

149 _{Feroz Ahmad ve Turgay Bedia, (1976), Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi} 1945–1971, Bilgi Yayınevi, İstanbul: s.30.

150 _{Çavdar, a.g.e., ss.401–402.} 151

Ekinci, a.g.e., ss.299. 152 _{Turan, (2000), a.g.e., ss.276.}

1947 yılında yapılması gerekirken 26 Mayıs 1946’da belediye seçimleri yapıldı. Demokrat Parti, kuruluş aşamasında olduğu için belediye seçimlerinin erken yapılmasına karşı çıkarak seçimleri boykot etti. Seçimlere Cumhuriyet Halk Partisi ile Milli Kalkınma Partisi katıldı. Seçim günü, Milli Kalkınma Partisi baskı ve yolsuzluklar yapıldığını öne sürerek seçimlerden çekildi. Böylece çok partili sistemin ilk seçiminde partiler arasında bir güvensizlik bunalımı yaşandı.154

Çok partili sisteme geçildiği zaman, 5 Haziran 1946 günü Milletvekilleri Seçimi Kanunu kabul edildi. Bu kanunla birlikte, tek dereceli seçim sistemine geçildi. Tek dereceli seçim sistemiyle birlikte, çoğunluk sistemi kabul edildi. Bu sistemde birinci sırayı alan parti büyük avantaj sağlamaktaydı. 155

Belediye seçimlerinden sonra 1947 yılında yapılacak olan genel seçimlerinde 21 Temmuz 1946’da yapılması kararlaştırıldı. Bu da büyük tartışmalara yol açtı.156

Seçimlerin yenilenmesine Demokrat Parti’den Emin Sazak itirazlarda bulundu. Buna karşılık, önerge 2 oya karşı 383 oyla kabul edildi.157

Kütahya’da II. Dünya Savaşı sonrası yaşanan bazı gelişmeler şu şekildedir. 4704 sayılı olağanüstü sıtma savaşı kanunu gereğince Kütahya “Sıtma savaş bölgesi” ilan edildi.158 Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Dr. Sadi Konuk, Kütahya’yı ziyaret ederek incelemelerde bulundu ve olağanüstü sıtma savaşı üzerine vali ve yetkililerden bilgi aldı.159

Kütahya Gediz ilçesi ile Aslanapa Bucağı’nda sel felaketi yaşandı. Yaşanan sel felaketinde birçok ev yıkılarak bazı köyler tamamen harap oldu. Sel baskınına Kızılay Genel Merkezi tarafından yardımlarda bulunuldu.160

Başbakan Recep Peker, Milli Savunma Bakanı Cemil Cahit Toydemir ve Maliye Bakanı Halit Nazmi Keşmir ile birlikte Ankara’dan Balıkesir’e inceleme

153 _{Çavdar, a.g.e., ss.402–403.}

154

Turan, (2000), a.g.e., ss.281.

155 _{Erol Tuncer ve Necati Danacı, (2003), Çok Partili Dönemde Seçimler ve Seçim Sistemleri, TESAV} Yayınları, Ankara: s.6–7.

156 _{Turan, (2000), a.g.e., ss.285.} 157 _{Kütahya Gazetesi, 14 Haziran 1946.} 158 _{Kütahya Gazetesi, 6 Nisan 1945.} 159

Kütahya Gazetesi, 20 Temmuz 1945. 160 _{Kütahya Gazetesi, 7 Eylül 1945.}

gezisine giderken, Kütahya İstasyonu’nda halk ile sohbet ederek çeşitli konular hakkında bilgi aldı.161

Uşak Belediye Meclis’i seçimi Danıştay tarafından bozulduktan sonra, 26 Ocak 1947 tarihinde tekrar seçim yapıldı.162

Kütahya’da ev başına pamuklu manifatura eşyası dağıtıldı. Bu dağıtımda şehirli ve köylü arasında hiçbir fark gözetilmedi.163

İzmir’den Ankara’ya dönerken Kütahya’dan geçeceği haber alınan Başbakan Recep Peker’i selamlamak üzere civar köy ve kasabalardan gelen halk büyük bir coşku ve sevinç içindeydi. Başbakan Recep Peker, Uşak İstasyonu’nda trenden inerek halkı selamladı ve onlarla konuştu. Kütahya’nın diğer bütün İstasyonları’nda da durum aynıydı, halk sevinç ve coşku içinde Recep Peker’i selamladı.164

Kütahya merkeze bağlı Alayunt, Aslanapa, Yoncalı ile Altıntaş ilçe merkezinde sıtma savaş ekipleri, muntazam bir çalışma programıyla bölgelerindeki köyleri dolaşarak su birikintilerini imece yoluyla köylüye akıttı. İzbelerde DDT tatbikatı yaptı, hastalara Atebirin dağıttı. Ayrıca gerekli diğer tedbirleri aldı.165 Marchall Yardım Planı gereğince, Türkiye Şeker Fabrikaları tarafından Kütahya’ya 17 traktör ve makine takımı tahsis edildi. Böylece çiftçiliğin gelişmesi ve verimin arttırılması yolunda önemli bir adım atıldı.166

Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Nihat Erim ile Milli Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu Kütahya’ya geldi. Tahsin Banguoğlu, Öğretmenler Birliği’nde öğretmenlerin ihtiyaç ve dileklerini dinledi, bütün okulları birer birer gezdi, özellikle Erkek Sanat Enstitüsü’nün durumunu inceledi. Başbakan Yardımcısı ve Devlet Bakanı Nihat Erim, Kütahya’nın genel dilekleri üzerinde ilgi ile durdu ve yardımlarını esirgemeyeceği sözünü verdi.167

Daha sonra iki bakan Uşak ilçesine geçti. Burada Milli Eğitim Bakanı, devletin ilk, orta, teknik ve mesleki öğretim programını açıkladı. Mesleki ve teknik öğretime devletçe verilen önemden bahsetti.168

161 _{Kütahya Gazetesi, 11 Ekim 1946.} 162 _{Kütahya Gazetesi, 31 Ocak 1947.} 163

Kütahya Gazetesi, 14 Mart 1947. 164 _{Kütahya Gazetesi, 5 Nisan 1947.} 165 _{Kütahya Gazetesi, 9 Haziran 1948.} 166 _{Kütahya Gazetesi, 18 Haziran 1949.} 167

Kütahya Gazetesi, 10 Temmuz 1949. 168 _{Kütahya Gazetesi, 13 Temmuz 1949.}

İzmir Deprem Bölgesi’nde incelemelerde bulunmak üzere İzmir’e giden Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Kütahya İstasyonları’nda sevgiyle karşılandı. Uşak ilçesinde söyleşilerde bulundu.169

169 _{Kütahya Gazetesi, 3 Ağustos 1949.}

İKİNCİ BÖLÜM

1939-1943 YILLARI ARASI KÜTAHYA MİLLETVEKİLLERİ VE ÇALIŞMALARI

2.1. 1939 SEÇİMLERİ VE TÜRKİYE

26 Mart 1939’da başlayan Milletvekili seçimi, tüm Türkiye’de aynı günün akşamına kadar bitti. Her yerde ittifakla Cumhuriyet Halk Partisi adayları seçildi. Cumhuriyet Halk Partisi’nce aday gösterilmeyerek, müstakil milletvekillikleri için boş bırakılan dört vilayette ikinci seçmenler, 5. Devrede müstakil milletvekili olan ve bu devrede de adaylıklarını koyan Berç Türker (Afyon Karahisar), Dr. Taptas (Ankara), İstamat Özdamar (Eskişehir), Dr. Abravaya Marmaralı (Niğde)’yı seçtiler.

1939 seçiminde seçilen 424 milletvekilinden 290’ı, Cumhuriyet Halk Partisi üyelerinden 5. Devrede de milletvekili olanlardandır. Bunlardan 23’ünün seçim yeri değiştirildi. 4 müstakil milletvekilin dördü de 5. Devrede de müstakil milletvekili olarak bulunmaktaydı. 5. Devre milletvekillerinden 103 tanesi 6. Devrede seçilemedi. 6. Devrede ilk defa milletvekili seçilenlerin sayısı 115’tir. Ayrıca bu devrede milletvekili seçilen 15 kişi İstanbul Meclisi’nde veya Büyük Millet Meclisi eski devrelerinde milletvekilliği yapan kişilerdir.170

1 Haziran 1939 tarihinde, Cumhuriyet Halk Partisi Büyük Kurultayınca kabul edilen Cumhuriyet Halk Partisi Seçim Bildirgesi’ne göre, Cumhuriyet Halk Partisi’nin ana vasıfları şu şekilde sıralanmaktadır: Cumhuriyetçi, Milliyetçi, Halkçı, Devletçi, Laik ve İnkılâpçı olmaktır. Ayıca partiye esas olan bütün prensipler, Kemalizm yolu olarak görülmektedir.

Çiftçinin araziye sahip kılınması ve bu hususta topraksız çiftçiye toprak dağıtmak için kanunlar çıkarmak, yurttaşları ev sahibi yapmaya önem vermek programları kabul edildi. Ayrıca tefecilikle mücadele etmek, kurulması planlanan sanayi işletmelerinin belli bir bölge yerine yurda yayılması, turizm faaliyetlerinden Türk ekonomisini faydalandırmaya çalışmak, ziraat sanayisinin ilerlemesi hususunda çalışmak da kabul edilen diğer programlardandır. Hayvancılığın teşviki ve ıslahına çalışmak, Türk Tarihi’nin bilinmesi ve öğrenilmesini sağlamak, milli varlığa zarar veren her türlü hadiseye karşı koymak gibi çeşitli programlar da kabul edildi.171

170

İsmet Binark, Türk Parlamento Tarihi TBMM-VI. Dönem, C.1, TBMM Vakfı Yayınları, s. 61. 171 _{CHP Programı, (1939) Ulus Basımevi Ankara: s. 4-28.}

2.2. 1939 SEÇİMLERİNDE KÜTAHYA’DAN MİLLETVEKİLİ SEÇİLENLER

İki dereceli seçim sistemi gereği halk tarafından milletvekillerini seçecek olanlar belirlendikten sonra 26 Mart 1939 Pazar günü saat 09.00’da bütün Türkiye’de olduğu gibi Kütahya Merkez ve ilçelerinde de başlayan Milletvekili seçimi aynı gün öğleden önce sona erdi ve CHP adaylarının tamamı kazandı. Kütahya’da 26 Mart sabahı oy sandığı Belediye’den alındı ve törenle Parti durağına götürüldü. Burada ikinci seçmenler toptan oylarını kullandılar. Bu dönem için Parti adayları olarak Kütahya milletvekilliğine şu kişiler seçildi:

Muhlis Erkmen (Eski Kütahya Milletvekili – Ziraat Bakanı). Vedit Uzgören (Eski Kütahya Milletvekili).

Besim Atalay (Eski Kütahya Milletvekili). Recep Peker (Eski Kütahya Milletvekili).

Hüseyin Rahmi Gürpınar (Eski Kütahya Milletvekili) Alâeddin Tiritoğlu (Eski Maraş Milletvekili)

Sadri Ertem (Basın Genel Müdürlüğü Danışmanı) Mustafa Bacak (Kütahya Genel Meclisi Üyesi)

Ali Süha Delilbaşı (İçişleri Bakanlığı Doktoru, Adalet Bakanlığı Çevirmeni)172