Adnan Menderes

Adnan Menderes, 1899 yılında İzmir’de doğdu. Babasının ismi İbrahim Etem, annesinin ismi Tevhide’dir.569

İzmir'de Kızılçullu Amerikan Koleji'nde öğrenim gördü. Kurtuluş Savaşı'na yedek subay olarak katıldı. Siyasal yaşamına 1930 yılında Serbest Cumhuriyet Fırkası'nda başladı. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasından sonra Cumhuriyet Halk Partisi'ne katıldı.570 IV., V., VI., VII. Dönem Aydın milletvekili seçildi ve Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görev yaptı.571

Adnan Menderes 1935- 1940 yılları arasında özellikle ülkenin batı kesimlerinde parti müfettişliği görevi yapmıştır. 1940 yılında ise Kütahya ili parti müfettişliği görevinde bulunmuştur.572

Adnan Menderes 10 Ocak 1940 tarihinde Aydın milletvekiliyken, CHP bölge müfettişi olarak Kütahya’ya geldi.573

Eylül 1940’da ise Kütahya, Eskişehir ve Afyon’dan oluşan bölge müfettişliği kaldırıldı. Böylece Adnan Menderes’in Kütahya bölge müfettişliği görevi sona erdi.574

1945 yılında Cumhuriyet Halk Partisi'nin rejim anlayışına karşı çıkınca partiden çıkarıldı. Bunun üzerine 1946 yılında kurulan Demokrat Parti'nin kurucuları arasında yer aldı.575

VIII. Dönem Milletvekili seçimlerinde, Demokrat Parti Kütahya Milletvekili adayı oldu.576

Yapılan oylama neticesinde aldığı oylar şu şekildedir;

568 _{Kütahya Gazetesi, 19 Eylül 1947.} 569 _{TBMM Albümü 1920-2010, s. 487.} 570

(1992), Adnan Menderes, Temel Britannica, İstanbul, C. 12, Ana Yayıncılık A.Ş., s. 146. 571 _{TBMM Albümü 1920-2010, s. 487.}

572 _{Süleyman İnan, (2002), Muhalefette Adnan Menderes (1945-1950), Doktora Tezi, Süleyman Demirel} Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, s.42.

573 _{Kütahya Gazetesi, 12 Ocak 1940.} 574 _{Kütahya Gazetesi, 13 Eylül 1940.} 575

Temel Britannica, C. 12. ss. 146. 576 _{TBMM Albümü 1920-2010, s. 487.}

Kütahya Merkez: 18994, Uşak: 12525, Simav: 4989, Gediz: 7935, Tavşanlı: 11641, Emet: 9299.

Bu sonuçlar neticesinde toplamda 65383 oy aldı. 24.07.1946 tarihinde mazbatasını alarak VIII. Dönem Kütahya Milletvekili seçildi.577

1950 yılında yapılan seçimlerde Başbakan oldu. 1954 ve 1957 seçimlerinden sonra da seçilerek başbakanlık görevinde bulundu. Bu görevi 27 Mayıs 1960'da ordunun yönetime el koymasına kadar sürdü. Yüksek Adalet Divanı'nda anayasayı ihlal başta olmak üzere çeşitli suçlardan yargılandı. Ölüm cezasına çarptırıldı.578

17.09.1960'da cezası infaz edildi.

Yabancı dil olarak İngilizce bilen Adnan Menderes evli ve üç çocuk babasıdır.579

4.3.1.2. Milletvekili Seçilmesi ve Çalışmaları 4.3.1.2.1. Meclisteki Faaliyetleri

Adnan Menderes'in söz almaları şu şekildedir;

14.08.1946 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Recep Peker Hükümeti’nin programı" sebebiyle söz aldı. Hükümet Programını Meclis’te açıklandıktan sonra hemen eleştirmenin doğru olmadığını, görüş bildirmek için zamana ihtiyaçları olduğundan bahsetti. Hükümet Programı’nın müzakeresine katılmaktan mahrum bırakıldıklarından bahisle bu konuyu eleştirdi. Aynı gün Hükümet Programı 53 red oyuna karşılık 378 oy ile kabul edildi.580

26.08.1946 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Ankara milletvekillerinin seçim tutanakları hakkında Tutanakları İnceleme Komisyonu raporu" sebebiyle söz aldı. Ankara’da yaşanan bir takım usulsüzlükler Meclis’te tartışılırken, Demokrat Parti için söylenen bir takım eleştirilere cevapla, Demokrat Parti’nin, Milli Mücadele anlayışına aykırı davranmadığını, din propagandası yapmadığını, dinin siyasete alet edilmesine karşı olduklarını aktardı. Aynı gün Ankara milletvekillerinin hepsinin seçim tutanakları kabul edildi.581

577 _{TBMM Arşivi, 776 Numaralı Sicil, Tercüme-i Hal Kâğıdı.} 578 _{Temel Britannica, C.12. ss. 146-147.}

579 _{TBMM Albümü 1920-2010, s. 487.} 580

T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 1, Birleşim 6, s. 59-70. 581 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 1, Birleşim 8, s. 124-140.}

26.08.1946 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Aydın milletvekillerinin seçim tutanakları hakkında Tutanakları İnceleme Komisyonu raporu" sebebiyle söz aldı ve bu konudaki düşüncelerini aktardı. 21 Temmuz 1946 tarihinde yapılan seçimlerde birçok usulsüzlüklerin olduğunu, tehdit ve zor kullanmanın açıktan açığa yapıldığını aktardı. Aydın Milletvekili seçimlerinin de Aydın’daki muhtardan en yüksek amire kadar jandarma tehdidi altında gerçekleştiğini bildirdi. Aynı gün Aydın milletvekillerinin seçim tutanaklarının tümü kabul edildi.582

26.08.1946 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Trabzon milletvekillerinin seçim tutanakları hakkında Tutanakları İnceleme Komisyonu raporu" görüşmeleri sırasında Konya Milletvekili Ali Rıza Türel söz aldı. Demokrat Partiyi, memleket meseleleri için olumlu tenkitler yapması gerekirken aksi şekilde davranmaya devam etmesi durumunda demokrasiyi ölüme terk eder minvalindeki sözlerine karşılık olarak Adnan Menderes bu sözleri izaha davet etti. Ancak Ali Rıza Türel sözlerinin açık olduğundan bahisle tekrar bir izahta bulunmadı. Aynı gün Trabzon milletvekillerinin seçim tutanaklarının tümü kabul edildi.583

13.09.1946 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Matbuat Kanunu’nun bazı maddelerinin değiştirilmesine dair kanun" münasebetiyle söz aldı. Kanunun aleyhinde konuşarak, vatandaşın hak ve hürriyetlerinin korunması maksadı ile buna aykırı olarak vatandaşın hak ve hürriyetlerinin kaldırıldığını aktardı.584

Aynı konu hakkında 16.09.1946585

ve 17.09.1946 tarihinde de söz aldı, düşüncelerini aktardı.586

Bu kanun 4955 numarasıyla, 20.09.1946 tarihinde kabul edildi ve 24.09.1946 tarihinde resmi gazetede yayımlandı.587

06.12.1946 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "İstanbul milletvekilliğine seçilen Zeki Rıza Sporel'in seçim tutanağı hakkında" mecliste görüşmeler devam ederken, kimlerin milletvekili seçilip seçilemeyeceği hakkındaki

582

T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 1, Birleşim 8, s. 202-208. 583 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 1, Birleşim 8, s. 114-118.} 584 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 1, Birleşim 14, s. 291-309.} 585 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 1, Birleşim 15, s. 331.} 586

T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 1, Birleşim 16, s. 393-401. 587 _{T.B.M.M. Kanunlar Dergisi, Cilt 29, s. 15.}

Anayasa tartışmalarına “bravo” diyerek eleştiri getirdi. Zeki Rıza Sporel'in seçim tutanağı aynı gün reddedildi.588

09.12.1946 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Muğla milletvekillerinin seçim tutanakları hakkında" söz aldı ve seçmen sayısını gösteren listenin kaybolup kaybolmadığıyla alakalı olarak tahkikat yapılıp yapılmadığını sordu. Daha sonrasında ise söz almaktan vazgeçerek konuşmayı Muğla Milletvekili Necati Erdem’e bıraktı. Aynı gün Muğla milletvekillerinin seçim tutanaklarının raporu, tahkikatın derinleştirilmesi için komisyona geri gönderildi.589

18.12.1946 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "1947 bütçesinin tümü" hakkında söz aldı.590

Bu bütçe hakkında 30.12.1946 tarihinde de söz aldı ve düşüncelerini aktardı. Bütçeye karşı çıkarak, denk diye sunulan bütçelerin yıllardır açık verdiğinden bahsetti. Cumhuriyet Halk Partisi ve hükümetin politikalarına eleştiri getirdi. Demokrat Parti’nin memleketin en uzak köşelerine kadar yayılmasında Türk Milleti’nin partiye inanması ve güvenmesi olduğunu aktardı.591

Bu bütçe kanunlaştı ve 4997 numarasıyla, 30.12.1946 tarihinde kabul edildi. 02.01.1947 tarihinde resmi gazetede yayımlandı.592

28.05.1947 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Altı ilde ilan edilmiş olan sıkıyönetimin altı ay daha uzatılmasına dair Başbakanlık Tezkeresi" görüşülürken C.H.P İçel Milletvekili Şefik Tugay’ın, sıkıyönetimin gerekliliğini aktarırken ona eleştiri olarak “cezalandırılır” ifadesi ile laf attı. Bu tezkere aynı gün kabul edildi.593

13.10.1947 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Hasan Saka'nın kurduğu hükümetin programı" sebebiyle söz aldı ve hükümet hakkındaki görüşlerini söyledi. Hükümet programının görüşmelerden sadece 2 gün önce kendilerine verilmesini eleştirdikten sonra hükümet programına ayrı ayrı eleştiriler getirdi. Hükümet programını okuduktan sonra yapılacak işler hakkında kendilerinde

588

T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 3, Birleşim 13, s. 45-46. 589 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 3, Birleşim 18, s. 87-90.} 590 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 3, Birleşim 18, s. 235-243.} 591 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 3, Birleşim 27, s. 836-843.} 592

T.B.M.M. Kanunlar Dergisi, Cilt 29, s. 276.

bir fikir uyanmadığını belirtti. Aynı gün 49 oya karşılık 362 oyla hükümet programı kabul edildi.594

24.11.1947 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Ticaret eski Bakanı Atıf İnan hakkında meclis soruşturması yapılmasına dair Afyon Karahisar milletvekili Ahmed Veziroğlu'nun önergesi" münasebetiyle söz aldı. Atıf İnan’ın kendisini savunurken söylediği sözleri eleştirerek, soruşturma açılmasını destekledi. Bu önerge aynı gün 106 oya karşılık 162 oy ile reddedildi.595

26.11.1947 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Afyon Karahisar milletvekili Ahmed Veziroğlu'nun yabancı memleketlere gönderilmiş olan heyetlerin memuriyet, vazife ve salahiyetleri ile bunlara verilen masraf ve yolluklar hakkında Başbakanlıktan sözlü sorusu" sebebiyle konuşma yapan Maliye Bakanı Halid Nazmi Keşmir’in cevapları esnasında, Adnan Menderes, Teftiş Heyeti Başkanı’nın da yurt dışına gönderilmesini eleştirdi. Ayrıca Başbakan Hasan Saka aynı gün bu soruyu cevapladı.596

17.12.1947 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "1947 yılı Bütçe Kanunu’na bağlı (A) işaretli cetvelde değişiklik yapılması hakkında kanun" sebebiyle söz aldı. Tasarının 48 saat önceden milletvekillerine dağıtılıp dağıtılmadığının tespit edilmesini istedi. Görüşmenin bu sonuca göre devam edip etmeyeceğinin oylamaya sunulmasını istedi. Tasarı görüşmesinin devamı için yapılan oylama sonucuna göre tasarı görüşülmeye devam etti.597

Bu kanun 5133 numarasıyla, 17.12.1947 tarihinde kabul edildi ve 19.12.1947 tarihinde resmi gazetede yayımlandı.598

26.12.1947 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "1948 yılı Bütçe Kanunu’nun tümü" hakkında söz aldı. 1947 yılı bütçesinin sonuçlarını eleştirdikten sonra 1948 yılı bütçesinin bu açıdan değerlendirilmesini istedi. 1947 yılı bütçesi gibi 1948 yılı bütçesinin de başarısız olacağını aktardı.599

Bu kanun 5161

594

T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 6, Birleşim 85, s. 676-734. 595 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 7, Birleşim 10, s. 152-186.} 596 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 7, Birleşim 11, s. 203-204.} 597 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 8, Birleşim 18, s. 45-48.} 598

T.B.M.M. Kanunlar Dergisi, Cilt 30, s. 8.

numarasıyla, 31.12.1947 tarihinde kabul edildi ve 02.01.1948 tarihinde resmi gazetede yayımlandı.600

02.07.1948 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Milletvekilleri Seçimi Kanunu’nun bazı maddelerinin değiştirilmesine ve bu kanuna bazı maddeler eklenmesine dair olan kanun" münasebetiyle söz aldı. 05.06.1946 yılında yapılan seçim kanununun aksaklıklarını o dönemde de hatırlattıklarından bahsetti. Açık oy gizli sayımın sakıncalarını bildirdi ve 1946 yılı seçimlerinde yaşanan usulsüzlükleri aktardı. Aynı hatalara düşmemek için bunun önüne geçilmesi gerektiğinden bahsetti.601

Aynı konu hakkında 03.07.1948 tarihinde de söz aldı ve düşüncelerini aktardı.602

Bu kanun 5258 numarasıyla, 09.07.1948 tarihinde kabul edildi ve 14.07.1948 tarihinde resmi gazetede yayımlandı.603

15.11.1948 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "İstanbul milletvekili Fuad Köprülü ve 15 arkadaşının şeker fiyatına yapılan zam dolayısıyla Başbakan hakkında gensoru açılmasına dair önerge" sebebiyle söz aldı. Konuşmasının daha başında usul hakkında konuşmadığı için Meclis’teki milletvekillerinden itirazlar geldi. Adnan Menderes daha konuşmasının başında bunun nereden anlaşıldığını sorguladı. Ancak Meclis’te itirazlar devam etti ve konuşması yarım kaldı. Bu önerge üzerine gensoru açılmadı ancak şeker fiyatına yapılan zam görüşüldü.604

24.12.1948 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Kütahya milletvekili Ahmet Tahtakılıç'ın şekere yapılan zam dolayısıyla Bakanlar Kurulu hakkında meclis soruşturması yapılmasına dair olan önergesi" sebebiyle Meclis’te yapılan görüşmelerde laf atmalarda bulundu. Ayrıca şekere yapılan zamdan sonra tahassür eden fiyat farklarının hazine hesabına kaydedilip kaydedilmediğini sorguladı. Aynı gün bu önerge kabul edilmedi.605

13.01.1949 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Kazanç Vergisi Kanunu’na ek kanun tasarısı" görüşmeleri yapılırken Adnan Menderes, Hükümet’ten kimsenin olmadığını, Meclis’te 102 milletvekilinin bulunduğunu Meclis

600

T.B.M.M. Kanunlar Dergisi, Cilt 30, s. 210.

601 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 12, Birleşim 80, s. 597-615.} 602 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 12, Birleşim 81, s. 635-704.} 603 _{T.B.M.M. Kanunlar Dergisi, Cilt 30, s. 787.}

604

T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 13, Birleşim 6, s. 115-161. 605 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 14, Birleşim 23, s. 271-279.}

Başkanı’na bildirdi. Meclis Başkanı da müzakerenin devam ettiğini ve karar alınacağı zaman zili çalıp dışarıda olan milletvekillerini içeriye davet edeceğini bildirdi. Bu kanun tasarısını hazırlayan komisyon tasarıyı geri istedi.606

Daha sonra bu kanun 5376 numarasıyla, 27.04.1949 tarihinde kabul edildi ve 03.05.1949 tarihinde resmi gazetede yayımlandı.607

19.01.1949 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "33 vatandaşın İran hududunda kanun hilafı öldürüldükleri iddiası münasebetiyle meclis soruşturması açılmasına dair önerge" hakkında söz aldı. Hükümetin olay aydınlatıldıktan sonra bu hususta cevap vermesi için konunun gelecek celseye bırakılmasını istedi. Bu hususta da bir takrir verdi. Ancak bu takriri yapılan oylama neticesinde reddedildi. Meclis soruşturma önergesi aynı gün reddedildi.608

24.01.1949 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Başbakan Şemsettin Günaltay'ın kurduğu hükümetin programı" sebebiyle söz aldı. Demokrasi hareketinin bir süredir duraksadığı ve iktidar tarafından baskıya uğradıklarını aktardı. Hasan Saka hükümetinin başarısızlıklarını aktardı. İktisadi ve mali zorluklardan bahisle başarısızlığın sebeplerini bildirdi. Şemsettin Günaltay’ın kuracağı hükümet programında yer vereceğini bahsettiği antidemokratik uygulamaların kaldırılacağı ve gelecek seçimlerde hile için kuşkuya yer bırakılmayacak tedbirlerin alınacağının söylenmesini olumlu karşıladı. Hükümet Programı’nın her ne kadar bir takım iyileştirmeleri içinde barındırsa bile Cumhuriyet Halk Partisi’nin teşkil ettiği hata zincirinin bir parçası olarak gördü. Aynı gün hükümet programı 42 oya karşılık 349 oy ile kabul edildi.609

21.02.1949 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "1949 yılı Bütçe Kanunu’nun tümü hakkında" söz aldı. Önceki yılların bütçelerini eleştirdi. Her ne kadar Şemsettin Günaltay Hükümeti’nin 1949 yılındaki bütçede yaptığı bir takım iyileştirmeleri olumlu karşılasa da genel itibariyle 1949 yılı bütçesinin de önceki bütçeler gibi başarısız olacağını aktardı.610

Aynı konu hakkında 27.02.1949 tarihinde

606 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 15, Birleşim 31, s. 104-112.} 607 _{T.B.M.M. Kanunlar Dergisi, Cilt 31, s. 622.}

608 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 15, Birleşim 34, s. 153-154.} 609

T.B.M.M.Z.C., Devre 8, Cilt 15, Birleşim 36, s. 165-202. 610 _{T.B.M.M.Z.C., Devre 8 Cilt 16, Birleşim 48, s. 298-306.}

de söz alarak düşüncelerini söyledi.611

Bu kanun 5350 numarasıyla, 28.02.1949 tarihinde kabul edildi ve 01.03.1949 tarihinde resmi gazete de yayımlandı.612

13.02.1950 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "1950 yılı Bütçe Kanunu’nun tümü" hakkında söz aldı ve bu bütçe üzerine konuşma yaptı. 1949 yılı bütçesinde vaat edilen ümitlerin gerçekleşmediğinde bahisle, 1950 yılındaki bütçenin de gerçeklerden uzak olduğundan bahisle eleştiriler yöneltti.613

Bu kanun 5561 numarasıyla, 25.02.1950 tarihinde kabul edildi ve 01.03.1950 tarihinde resmi gazetede yayımlandı.614

16.02.1950 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde görüşülen, "Milletvekilleri Seçimi Kanunu" münasebetiyle söz aldı ve düşüncelerini aktardı. 1950 seçimlerinin bir dönüm noktası olduğundan bahisle bu kanunun demokratik rejimlerde olması gereken bir kanun olduğundan bahisle kanuna, Demokrat Parti olarak destek vereceklerini açıkladı.615

Bu kanun 5545 numarasıyla, 16.02.1950 tarihinde kabul edildi ve 21.02.1950 tarihinde resmi gazetede yayımlandı.616

Adnan Menderes, VIII. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi Demokrat Parti Kütahya Milletvekilliği sırasında, 23 konu hakkında söz aldı ve bu yönden faal bir şekilde meclis çalışmalarına katıldı.

Adnan Menderes'in hazırladığı rapor şu şekildedir;

13.02.1948 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne sunulan, milletvekili dokunulmazlığının kaldırılması hakkında Başbakanlık Tezkeresi ile Anayasa ve Adalet Komisyonları'ndan kurulan karma komisyondaki raporu aynı gün kabul edildi.617

Adnan Menderes'in başka bir raporu bulunmamaktadır.

4.3.2. Ahmet Bozbay