İTTİHATÇILARIN MİLLÎ ŞİRKET GİRİŞİMLERİ

Osmanlı Devleti’nin siyasî varlığı ve siyasetindeki değişimler devletin iktisadî siyase-tine de yansımaktadır. Bu sebeple İkinci Meşrutiyet sonrasını, ama özellikle Birinci Dünya Savaşı’ndan sonraki zamanı ayrı bir dönem olarak ele almakta fayda var. Bu dönem bir taraftan devletin Tanzimat’tan beri devam ettire geldiği sanayileşme ve şirketleşme siyasetini devam ettirmiş diğer taraftan da Cumhuriyet Dönemindeki siyasetlere zemin hazırlayacak şekilde millî sermayenin oluşumu fikrini meydana çı-karmıştır.

İttihatçıların gündeminde olan millî sermayenin oluşturulması fikri²⁴ Birinci Dünya Savaşı sırasında fiiliyata dökülmüştür. Bu dönemde İstanbul’da Müslümanları tica-rete sevk ve teşvik eden bir İslâm Ticaret Cemiyeti de kurdurulmuştur. Çeşitli boy-kot çağrılarına ve halkı Müslüman tüccarlardan alışverişe yönelten yazılara dönemin mecmualarında sıkça rastlamak mümkündür.

1914 yılında tek taraflı da olsa kapitülasyonların kaldırılması daha bağımsız bir iktisadî siyaset izlenmesine olanak sağlamıştır. Kapitülasyonlarla birlikte yabancı tüccarlara verilen ayrıcalıkları kaldıran kanunla başlaması dönemin zihni arka planını görmek açısından önemlidir. Bunun yanı sıra yabancı şirketlerin denetlenmeye açılması, dış ticaret politikası olarak gümrük vergilerini devletin kendisinin belirleye başlaması, devlet bakancılığı ile millî kredi kurumlarının oluşturulması, sanayinin özendirilmesi, üreticinin ve tüketicinin örgütlenmesi millî iktisat alanında gerçekleştirilen işlerdir.

Bu dönemde millî iktisat alanındaki girişimlerinin başında şirketleşmeyi geliştirecek bankaların kurulması gelmektedir. Evvela Osmanlı Bankasından para basma yetki-si alınmıştır. Millî iktisadın gelişimi için millî bankaların kurulması önemsenmiş ve özendirilmiştir. Böylece gömülü ve yastık altında bulunduğu düşünülen paraların kurulacak şirketlere bir sermaye olacağı düşünülmekteydi. Bu bağlamda 1917 yılı başında Osmanlı İtibar-ı Millî Bankası kurulmuştur.²⁵ Bu bankanın her biri 10 liralık 400.000 pay senedi kayda açılmış²⁶ ve başta Sultan Mehmet Reşat olmak üzere İtti-hat ve Terakki Fırkası mebus grubu ve önde gelen kişiler bu senetlerden almışlardır.

Kasasındaki parayı da pay senetlerine yatıran fırka halkı banka sermayesine katkıda

24 Millî iktisat diğer görüşler arasından sıyrılarak 1908 sonrasında uygulamaya konulmak istenen birinci görüş olmuştur. “Bu dönemde ‘Milli İktisada doğru’ ilkesiyle yayınlanan İktisadiyat Mecmuası İttihatçıların da desteğiyle ‘Milli İktisat’ görüşünün resmi yayın organını oluşturmuştu. Dönemin sözcüleri arasında İt-tihat Terakki’nin ideologu sayılan Ziya Gökalp ve Tekin Alp, İktisadiyat Mecmuası, Türklerin iktisat alanında Almanların kırk elli yıldır geçirdikleri deneylerden ders almalarını söylüyordu. Meşrutiyetin ikinci yarısında Alman devlet modeli İttihatçıların imrenip özenerek baktıkları bir örnekti. Onlara göre Alman modeli benimsenir, Alman örneği izlenirse Türkler ulusal bir devlet oluşturabileceklerdi. Derginin temel eğilimi buydu.” (Özer, 2010). Öte yandan İttihatçıların güdümündeki İslâm Mecmuası da millî iktisadı savunan önemli yayınlardandır. Ancak sadece bu ikisinde değil dönemin tüm yayınlarında millî iktisadın destek-lendiğini söylemek gerekir.

25 Bu bankayla ilgili detaylı bilgi için bk. Oktar ve Varlı, 2009.

26 Osmanlı uyruklarının alabileceği bu senetler Osmanlı Devleti’ndeki ilk Türkçe senettir. Ayrıca bankanın her türlü işlemlerinde ve kayıtlarında da Türkçe kullanılmaktadır.

bulunmaya sevk etmek için büyük çaba harcamıştır. Devletin her türlü kıy-metli evrakını saklama yetkisine sahip olan bankanın her türlü bayındırlık işini görmesi ve tarım, ticaret ve sanayi alanındaki millî şirketlere kredi ver-mesi veya ortak olması hedeflenmekteydi. Bu bankaya ek olarak bankacılık alanındaki yabancı nüfuzunu kırmak için banka kuruluşu teşvik edilmiş ve 1910-1923 tarihleri arasında İstanbul’da²⁷ altı Anadolu’da²⁸ sermayeleri 20 bin ile 150 bin Osmanlı lirası arasında değişen on üç tane millî sermayeye dayalı banka kurulmuştur. Bu bankaların kısmen de olsa şirketleşmeyi ge-liştirdiği söylenebilir.

Gümrük vergilerinde esaslı değişiklikler yapılmış ve yerli sanayi ve üreti-ciyi korumak üzere tedbirler geliştirilmiştir. Bu dönede sanayiyi teşvik için 1913’te Teşvik-i Sanayi Kanun-u Muvakkati adlı bir kanun çıkarılmış, altya-pıyı sağlamak için de sanayi okulları açılmıştır.²⁹ Yine bu dönemde sanayi-nin gelişimi için müttefik Almanya’ya staj için işçi ve öğrenci yollanmıştır.

Tarımı yabancı ürünlerden koruyucu kanun çıkarılmış ve köylünün tarım bilgisini geliştirmek üzere çeşitli çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Bu çerçe-vede Ziraat Bankasının görev ve yetkileri arttırılmıştır. Yine bu çerçeçerçe-vede çeşitli alanlarda devlet tarafından desteklenen şirketlerin kurulması des-teklenmiştir. Bütün bu çalışmalar İttihat Terakkinin örgütlenmesinin gö-nüllü destekleri ve katılımı ile gerçekleştirilmiştir. Dolayısıyla fırkanın millî burjuvazisi aynı zamanda bir anlamda kendi teşkilatının omurgasıdır.³⁰ Bu şirketlerden biri olan Osmanlı Anonim Aydın İncir ve Himaye-i Zürra Şir-ketinin kuruluşu ve gelişimi süreci özetler mahiyettedir. İttihatçıların özen-dirmesiyle 1912’de dokuz bin lira sermayeyle Aydın’da kurulan şirketin amacı incir üreticisini tefecilerden, yabancıların ve gayrimüslimlerin elinde bulunan Yemiş Çarşısı tüccarlarının tröstünden korumaktır. Şirket evvela yerel yöneticilerin ve merkezî yönetimin desteği ile tröstün kaldırılmasını

27 Bu bankaların adları, kuruldukları yerler ve kuruluş yılları şöyledir: İstanbul Bankası (1911);

Emlak ve İkrazat Bankası Osmanlı A.Ş. (1914); Asya Bankası (1914); Millî İktisat Bankası (1918);

İktisat A.Ş. (1918); İtibar ve Ticaret Osmanlı A.Ş. (1918).

28 Bu bankaların adları, kuruldukları yerler ve kuruluş yılları şöyledir: İktisad-ı Millî A.Ş. (Kon-ya,1911); Millî Aydın Bankası (Aydın, 1914) [Daha sonra Tarişbank olarak faaliyetlerine devam etmiştir.]; Karaman Millî Bankası (Karaman, 1915); Akşehir Osmanlı İktisat A.Ş. (Akşehir,1916);

Millî İktisat A.Ş. (Kayseri,1916); Köy İktisat Bankası (Kayseri, 1916); Bağcılar Bankası (Manisa, 1917); Ahali Bankası (Konya, 1918); Çiftçi Bank Osmanlı A.Ş. (Eskişehir, 1918); Emniyet Bankası (Adapazarı, 1919); İslâm ve Tic. Osmanlı A.Ş. (Adapazarı, 1919) [Daha sonra Türk Ticaret Ban-kası olarak faaliyetlerine devam etmiştir.]; Türk Ticaret BanBan-kası (Konya, 1920); Zürra ve Tüccar Bankası (Bor, 1922).

29 Dönemin sanayi verileri hakkında Ökçün’ün yaptığı kıymetli çalışmalar mevcuttur (Ökçün,

1975: 25). 1917’de toplam 407 sanayi kuruluşunda 13.727 kişi çalışmaktaydı (Ökçün, 1971:

11-23).

30 İttihatçıların millî iktisat siyasetinin geniş kapsamlı bir değerlendirmesi şurada bulunabilir.

Toprak, 1995; ayrıca bk. Akyıldız, 2005.

sağlamıştır. 1915’te ise bu sefer on bin lira sermaye ile daha büyük bir kooperatif kurulmuştur. Ardından finans sorununu çözmek için 1916’da elli bin lira sermaye ile daha sonra Tarişbank olarak faaliyetlerine devam eden “Millî Aydın Bankası” kurul-muştur.

Meşrutiyet’le birlikte Müslüman-Türk unsur ticarete girmek üzere çeşitli ortaklıklar kurmak için teşvik edilmişse de gelişme beklenenden yavaş olmuştur. Beklenen fır-sat savaş ile doğmuştur denebilir. Zira ordu alımları ve savaş sırasında devlet deneti-mine alınmış iktisadî faaliyetlerin çok büyük katkısı olmuştur. Toprak’ın aktardığı gibi Tanin gazetesinin 7 Mayıs 1917 tarihli sayısında bu husus çok çarpıcı bir biçimde dile getirilmektedir: “Birkaç sene evveline gelinceye kadar memleketin bütün iktisadî fa-aliyeti gayr-i millî eller içinde olduğu haldeşu bir iki seneden beri doğrudan doğruya millî olan teşebbüsat büyük bir vus’at kesbetmiş bulunuyor… Harbin millî ticaret ve millî tüccarlar nokta-i nazarından icra ettiği bu faideli tesirlerinden dolayı ne kadar memnun olsak azdır” (Toprak, 1982: 36).

Savaş öncesinde kurulan anonim şirket adedi ile savaş sırasında kurulanları karşılaş-tırdığımızda harbin etkisini daha iyi görebiliriz. 1908-1913 yılları arasında kurulan 113 anonim şirkette daha çok yabancılar ve gayrimüslimlerle ortaklık dikkat çek-mektedir. Toplam 10.596.562 Osmanlı Lirası sermaye ile kurulan bu şirketlerde ya-bancı sermaye ağırlıktadır. Ancak savaş yıllarında (1914-1918) 18.545.000 Osmanlı Lirası sermaye ile kurulan 123 şirketin büyük bir kısmı Müslüman-Türkler tarafından kurulmuştur (Toprak, 1982: 58, 358-365). Keyder’in verdiği rakamlara göre 1908 yı-lında şirketlerin içindeki millî sermayenin payı % 3 iken 1918’e gelindiğinde % 38’e çıkmıştır³¹ (Keyder, 1980: 326). Bu genişlemede ekonominin küçülmesinin ve bazı yabancı şirketlerin faaliyetlerini durdurmalarının etkisi çıkıldığında en büyük pay İt-tihatçıların millî iktisat uygulamalarındadır.

İstanbul’da ve diğer önemli merkezlerde cemiyete yakın isimler teşvik edilerek çeşitli alanlarda şirketler kurmaları özendirilmiştir. Savaş sırasında baş gösteren İstanbul’un iaşesinin temini için “Cemiyet’in İstanbul merkez heyeti üyesi ve Ekmekçiler Cemiyeti katibi olan İzzet Bey’in başkanlığında Heyet-i Mahsusa-i Ticariyye isimli bir ticarî ku-ruluş” (Akyıldız, 2005: 149) oluşturulmuştur. Daha sonra İstanbul’da sıkıntısı çekilen şeker, gaz, bulgur, yağ, sabun gibi diğer ihtiyaç maddelerinin temini yönünde faali-yet alanını genişleten bu teşkilatın denetimini cemifaali-yetin İstanbul murahhası Kemal Bey yürütmekteydi. Bu heyet bir sene süresince elinde tuttuğu İstanbul’un iaşesin-den büyük kârlar etmesi yeni fikirlerin gündeme gelmesini sağlamıştır. Bu noktada ilginç bir kurumlaşmaya da şahit olmaktayız. Teşkilatın tekel olarak yürütülen iş ne-ticesinde kazanılan toplam 700.516 liralık sermaye ile çeşitli girişimlerde bulunacak ve ortaklıklar gerçekleştirecek bir vakıf kurulmuştur.

“Cemiyetin İstanbul merkezi olan Arifi Paşa Konağı’nda birisi 400.516, diğeri ise

31 Taşdelen’in verdiği rakamlara göre 1908-1919 yılları arasında yılda ortalama yirmi olmak üzere 208

şirket faaliyete geçmiştir. Bu şirketlerin toplam sermayesi 14.250.000.Osmanlı Lirası ve 1.000.000 İngiliz sterlini tutmaktadır. Rakamlar farklı olsa da diğerleriyle yaklaşıktır. (Taşdelen, 2005: 169)

300.000 lira tutarında iki kısım para vakfedilir ve bunların vakfiyeleri ha-zırlanır. 400.516 kısmın vakfiyesi 22 Şubat 1918 (11 Cemazşyelevvel 1336) tarihlidir. Bu parayı vakfedenler Memduh Şevket, Hüseyin Hüsnü, Ferit, Se-lahattin, Vehbi, Edhem, Hüseyin, Basri, Tevfik, Sabri, Muhtar, Ali, İzzat, Said, Celal, Rıza, Bekir, Midhat, Sadettin, Cemil, ve Kemal Beylerdi. Vakfın amacı mudarebe şirketi (bir taraf sermaye, diğer taraf emek koyarak oluşturulan şirket) oluşturma, ödünç verme, alışveriş gibi ticarî işlerle uğraşmak; millet ve ülkenin iktisadî açıdan yükselmesine yönelik girişimlere iştirak etmekti.”

(Akyıldız, 2005: 150-1).

Kemal Bey elindeki sermaye ile esnafların yer aldığı ortaklıklar yaparak çe-şitli girişimlerde bulunmuştur. Anadolu esnafı ile ortaklıkla kurulan Anado-lu Millî Mahsulât Anonim Şirketi demiryoAnado-lu ile nakledilebilen tahıl, koyun, yün, yapağı, deri gibi ürünlerin ticaretini yapmıştır. İstanbul bakkalları ile ortak olarak kurulan Millî İthalat Kantariye Anonim Şirketi ise ülke içinden ve dışından şeker, yağ, pirinç, kahve gibi bakkaliye malzemelerinin tica-retini yapmaktaydı. Millî Ekmekçiler Anonim Şirketi ise adından da anla-şılacağı üzere un ve buğday ticareti yapmak üzere İstanbul’un ekmekçi esnafı ile birlikte kurulmuştur. Bütün bu girişimlerin başarılı olması, halkın da katılımı ile yine vakıf şeklinde esnafa kredi verecek büyük bir bankanın (Osmanlı İtibar-ı Millî Bankası) kurulması fikrini gündeme getirmiştir.

Bu iştirakler şüphesiz hükûmet tarafından korunmuş ve tercih edilmiştir.

Dolayısıyla vakıf tarafından girişilen ortaklıkların kısa bir sürede başarılı ol-duklarını görmekteyiz. Vakıflardan biri, mudarebe ile giriştiği işlerden elde ettiği yıllık kârın % 10’unu ana sermayeye eklemekte ve geri kalan % 90’lık kısmı da “çocukların himayesi, eğitim ve öğretimleri, mesleğe yöneltilme-leri; hasta, malul ve yaşlıların korunması ve tedavisi; aciz ve kimsesizlerin geçimlerinin sağlanması; muhtaçların yer ve giyimlerinin tedariki ve bu maksatların yerine getirilmesi için gerekli bina ve ticarethanelerin açılması”

amacıyla harcamaktadır (Akyıldız, 2005: 151-2). Dönemin savaş şartlarının getirdiği sosyal sorunlar düşünüldüğünde İttihatçıların hükûmet himaye-sinde tekeller vasıtasıyla yürüttükleri ticaretle sosyal hizmetleri de görmeyi amaçladıkları anlaşılabilir.

İlk başta çok masum ve zekice görünen bu çözüm aslında beraberinde pek çok problemi de getirmiştir. Zira bu vakıfların iş ortaklığı kurdukları tüccar-ların da diğer tüccarlar karşısında çok ciddi bir avantaja sahip olmaları söz konusudur. Böylece İttihat ve Terakkiye, hatta bu işlerin başındaki kişile-re, yakın olan tüccarlar nispetsiz kazançlar elde etmişler ve bununla ilgili

“bulgur palas” söylentileri dillerden dillere yayılmıştır. Ama aslında bu da İttihatçılara millî sermaye teşkilinin bir yolu olarak gözükmektedir.

Dönem boyunca süren savaş şartlarına rağmen böyle bir gelişmenin var-lığından hiç şüphesiz İttihatçıların konuya verdikleri özel önemin payı da

mevcuttur. Ancak büyük pay devletin savaş sebebiyle kendisini bağlayan birtakım sosyal ve hukukî bağlardan kurtulmasındadır.

3.5

CUMHURİYET’İN İLK YILLARINDA

GİRİŞİMCİLİK VE ORTAKLIKLAR

Yeni kurulan Cumhuriyet kendisine yeni bir iktisat siyaseti belirlemeyi arzu etmek-teydi. Bu bağlamda Lozan’da on dokuzuncu yüzyıl boyunca devletin bütün iktisadî ve siyasî politikalarını derinden etkileyen kapitülasyonların kaldırılması, devletin borçlarının yeniden yapılandırılması önemli bir noktadır. Bu tür engelleri kaldıran devletin önemli önceliklerinden biri, imar ve altyapı işlerinin gerçekleştirilmesiydi.

Bunun nasıl gerçekleştirileceği 1923’teki İzmir İktisat Kongresi’nde etraflıca tartışıl-mış ve çok büyük ve stratejik yatırımlar hariç diğer yatırımların özel sektörün eliyle gerçekleştirilmesi benimsenmişti.³² Her ne kadar İttihatçılara ve onların harp zengini yaratan iktisat siyasetlerine bir tepki söz konusu olsa da Cumhuriyet’in iktisadî siya-seti de büyük oranda geçmiş dönedeki millî iktisat siyasiya-setine dayanmaktadır. “Tür-kiye Cumhuriyeti iktisat tarihi 1923 İzmir İktisat Kongresi’yle başlar. Burada önemli bir kavram olan «millî iktisat» kavramı, Cumhuriyet Türkiye’sinin ilk on yıllarında, en azından 40’lı yılların ikinci yarısına kadar hâkimdir. Millî iktisadın temellerinin de yine II. Meşrutiyet’te atıldığı söylenebilir. Hatta bu daha da ileri götürülerek, «II. Meşru-tiyet yıllarındaki millî iktisat icraatının sonucunda Anadolu’daki eşraf bir birikime gitmeseydi, Millî Mücadele’nin ekonomik tabanı olmayacaktı» denilebilir.” (Toprak, 2008: 7).

Bu dönemde gerçekleşen en önemli yenilik 1926’da Ticaret Kanunu’nun kabul edil-mesi olmuştur. Bu değişiklik aslında daha önce gündeme gelmiştir. Ticaret Kanunu daha önce 1916’da İstanbul’da hazırlanan bir yasa taslağından yararlanılarak ve Al-man ve İtalyan ticaret hukuklarına dayandırılarak hazırlanmıştır. Daha önceki tar-tışmalara baktığımızda da adaptasyon için Alman ve İtalyan kanunlarının seçilmiş olması, bu devletlerdeki ticarî hayatın ve toplumsal yapının bize daha uygun oldu-ğu yönünde bir düşüncenin var olduoldu-ğunu göstermektedir. Diğer taraftan 1. Dünya Savaşı’na denk gelen bu dönemde diğer yasa değişikliği tekliflerinde olduğu gibi bunda da müttefik Almanlardan etkilenmenin önemli bir yeri olduğu düşünülebilir.

Cumhuriyet’in ilk yıllarında her ne kadar özel sektör odaklı bir siyaset takip edilse de ticaretin ve sermayenin gayrimüslimlerin elinde olması ciddi bir sorun teşkil etmiştir.

Ayrıca büyük çaplı proje ve taahhüt işlerini gerçekleştirmek için de gerek sermaye gerekse teknik bakımdan hâlen yabancı şirketlere muhtaçlık söz konusudur. İnan Kıraç Koç topluluğunun çekirdeğindeki girişimleri ve dönemin Ankara’sını şu şekilde anlatmaktadır: “İmparatorluk döneminde ticarî faaliyetler ve özellikle dış ticaret iliş-kileri ‘gayri Müslim’ unsurların kontrolündeydi. İç ticaret ise ‘esnaf’ karakterli, küçük

32 Dönemin iktisadî siyasetine ve özel girişimciliğe yönelik siyasete dair bk. Bülbül, 2010.

sermayeli Müslüman müteşebbislerin ilgi gösterdikleri bir alandı... Nitekim Koçzade Hacı Mustafa Efendi ticaret yapmaya karar verince, dini bütün ve inançları aynı olan arkadaşları; Aktarbaşı Mehmet, Kütükçüzade Fevzi ve İsmet Nazif Beylerle bir ortaklık kurmuş ve Ankara Atpazarı’nda beraberce buğday işine girmişlerdi.” (Kıraç, 1995: 45).

Dolayısıyla devletin bir taraftan büyük imar faaliyetlerine girişirken diğer taraftan da Türk girişimcileri özendirip desteklediğini görmekteyiz. Türki-ye’deki büyük grupların hatıratlarını okuduğumuzda devletin teşviklerinin ve desteklerinin onların gelişiminde önemli bir yere sahip olduğunu görü-rüz. Örneğin STFA’nın kurucularından Feyzi Akkaya hatıratında (1989) dev-let kurumlarının yerli müteahhitlerin belirli düzeydeki işleri yapabilecek konuma gelmeleri için ciddi destekler verdiklerini anlatmaktadır.

1929’daki büyük buhran dünyada olduğu gibi Türkiye’de de iktisadî hayatı derinden etkilemiştir.³³ 1923’ten beri uygulanan iktisadî siyasetin çok fazla başarılı olamaması ve özel sektörün kendisinden beklenen girişimleri yeri-ne getirememesi yeri-nedeniyle bu tarihten sonra devletçilik olarak adlandırı-lan, devletin yatırım ve girişimde daha fazla ön planda olduğu bir iktisadî politika benimsenmiştir. Böylece şimdilerde birer birer özelleştirilen kamu iktisadî teşekküllerinin kurulması süreci başlamıştır. Girişimcilik ve sermaye eksikliği nedeniyle devletin daha fazla işin içinde yer alması Tanzimat’tan beri konuşulan burjuvazi yaratma projelerini de tekrar gündeme getirmiş-tir. Bu tarihten sonra 1950’lerde hız artırarak devletin bir girişimci kesim ya-ratma arzusu Türkiye’de iktisadî ortamı ve dolayısıyla ticarî hayatı derinden etkilemiştir. Uzunca bir dönem Türkiye’de özel sektör rekabet şartlarından yoksun, kapalı bir tahsis ekonomisinde siyasî ilişkilerle iş görmeye alışmış-tır. Serbest piyasa sistemine geçilip bu sistem kısmen kırılınca girişimciliğin gerçek anlamı ortaya çıkmaya başlamıştır.