İMAM-HATİP MODELİNİN UYGULANABİLİRLİĞİ: DEĞERLENDİRME

İslam ülkelerinin kendi içlerinde ve Avrupa ülkelerinde din eğitiminde terminoloji konusun- da bir birliktelik bulunduğunu söylemek mümkün değildir. Din eğitimi denilince bazılarında okuldaki öğretim, bazılarında medrese, ibadet yeri vb. yerlerdeki eğitim anlaşılmaktadır. Bu da İslam eğitimi olmaktadır. Müslüman dünyası şeklinde bir genelleme yapmak yanıltı olmakla birlikte genel anlamda eğilimlerden bahsetmek mümkündür. Çoğunlukla din eği- timi meselesinin geleneksel yaklaşımlarla yapılmaya çalışıldığı ve modern eğitim bilimleri anlayışının etkin olmadığı görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında Türkiye bir istisnadır. Din eğitiminin fi nansmanı önemli bir meseledir. Müslüman ülkelerin çoğunda din eğitimi kurumları eğitim programları ve fi nansmanıyla dini cemaat ve gruplara bırakılmış durum- dadır. Bu ise din eğitimi fi nansmanını sağlayanların din anlayışına, hizmet etmek durumun- dadır. Bu açıdan diğer Müslüman ülke örnekleri incelendiğinde Türkiye’de din eğitiminin fi nansmanının devlet tarafından karşılanmasının ne derecede önemli olduğu anlaşılacaktır. Her ülke için geçerli bir din eğitimi yöntemi (modeli) yoktur. Belirli bir dönem için ma- kul olan ve işleyen yöntemler vardır. Önemli olan değişen şartlara göre din eğitimini yeni

162

sürece uyarlayabilmektir. Her ülke kendi tarihsel deneyimleri, din-devlet ilişkileri, halkın beklentileri vb. değişkenleri dikkate alarak çözüm üretmelidir. Ancak bu noktada tarihsel deneyimin iyi olması ve yalnızca geçmişe mahkûm olmamak da önemlidir. Hangi din eği- timi yaklaşımı uygulanırsa uygulansın açık veya örtük olarak din ve din eğitimi ile kimlik oluşturma arasında bir irtibat söz konusudur. Din eğitimi ve öğretiminin bilimsel temellere dayanması, herkese yönelik bir din eğitiminin olması, din eğitimi fi nansmanının devlet ta- rafından karşılanması Türkiye’nin güçlü yönlerindendir.

Burada Tevhid-i Tedrisat çerçevesinde devletin denetim ve gözetiminde din eğitiminin ve öğretiminin verilmesi ve bu konuda fazlaca belirleyici olması din özgürlüğü açısından sor- gulanabilir. Ancak dini cemaat ve gruplara bırakıldığı Müslüman ülkelerdeki durum da or- tadadır. Birçok yönden karışıklık ve sıkıntı içinde oldukları görülmektedir.

İmam-Hatip modeli İslam eğitim geleneğinin devlet himayesindeki Nizamiye Medresele- riyle başlayan Selçuklu-Osmanlı-Türkiye tecrübesi çizgisinde gelinen noktayı temsil et- mektedir. Bu modelin oluşmasında söz konusu tarihsel çizgide Türkiye’nin benimsediği din-devlet ilişkisi, İslam anlayışı, sosyo-kültürel yapısı gibi kendine özgü şartları etkili olmuştur. Bu model, devletin denetim ve gözetimi altında bulunması; paralel bir eğitim sistemi olmayıp, genel eğitim sistemi içerisinde yer alması; müfredatında dini ve seküler derslerin birlikte, modern eğitim tarzında sunulması; sosyo-kültürel çevresiyle bütünleş- mesi ve bu okullarda sunulan devlet kontrollü İslam anlayışı gibi özelliklere sahiptir ve bu özellikler bakımından diğer İslam eğitim geleneklerinden ayrılmaktadır.

Bu okulların kurumsal yapıları ve yetiştirdiği insan modeli dünyanın pek çok yerindeki Müslüman toplumlar tarafından model olarak görülmektedir. Ayrıca 11 Eylül sonrası sü- reçte Türkiye’nin bu tecrübesi Pakistan, Afganistan, Hindistan, Endonezya gibi ülkelerdeki din eğitimi reform çalışmalarına model olarak gösterilmektedir. Ancak bu okulların mo- del oluşunu sağlayan temel özellikleri göz önünde bulundurulduğunda, bu modelin bütün özellikleriyle bir blok olarak alınıp söz konusu ülkelere taşınmasının kolay olmayacağı açıktır. Çünkü eğitim ve din eğitimi politikaları belirlenirken her ülkenin din-devlet iliş- kisi, din eğitiminin hukuki durumu, İslam anlayışı, toplumsal yapısı, tarihsel gelişim gibi kendine özgü şartları temel belirleyici konumundadır. Bunun için bu okulların herhangi bir ülke ya da Müslüman toplum için modellenirken ihtiyaç analizlerinin yapılması, hangi yönlerden uygulanabilir olduğunun tespit edilmesi ve bu yönlerden tecrübe aktarımının öncelenmesi yararlı olacaktır. Bir ülkedeki din eğitiminin hukuki durumu, tarihsel gelişimi, din-devlet ilişkilerine göre İmam-Hatip Modeli değerlendirilmelidir. Daha sonra ülkelere özgü modeller, problemler ve fırsatlara bakmak gerekir. Dolayısıyla İslam Ülkeleri, Laikli- ği benimsemiş ülkeler, Müslümanların azınlık olarak veya göçmen olarak yaşadığı ülkeler için farklı çalışmalar ve modeller geliştirilmesi gerekmektedir. İmam-Hatip Okulu Modeli model olma noktasında Müslümanların çoğunluk veya azınlıkta bulunduğu ülkelere göre farklı düzenlenmelidir.

Bu çerçevede İmam-Hatip Modelinin uygulanabilirliğine ilişkin şu değerlendirmelerde bu- lunmak mümkündür.

a. İmam-Hatip modelinin temel özelliklerinden birisi, devletin denetim ve gözetimi altında

ve kamu sektöründe yer almasıdır. Cumhuriyetin benimsediği kendine özgü laiklik anlayışı- na, din ve din eğitimi politikasına uygun olarak din hizmetleri gibi din eğitim ve öğretimi de özel alana bırakılmamış, bağımsız sivil kurum olarak oluşmalarına müsaade edilmemiştir. Bunun yerine din hizmetleri ve din eğitiminin devletin belirlediği bir çerçevede, oluşturulan devlet kurumlarıyla vatandaşlara sunulması tercih edilmiştir.

Bu çerçevede bu modeli uygulamak isteyen ülkelerin kendi iç durumlarına uygularken bunu dikkate alması gerekir. Dolayısıyla bu durum laik sistemi benimsemiş, Avrupa ülkeleri için bir sorun oluşturmazken, geleneksel yöntemlerin uygulandığı İslam ülkeleri için kolay ol- mayacaktır. Örneğin 1947 de kuruluşundan itibaren din hizmetleri ve din eğitimi sunumun- da bu alanda sorumluluk üstlenmeyen, bu alanları sömürge döneminde olduğu gibi İslami grup ve ekollere bırakmış olan Pakistan’ın mevcut din-devlet ilişkisi içerisinde devletin denetim gözetimi altında kamu okullarında yer alması şeklindeki özelliği, uygulanabilir gö- zükmemektedir. Bunu sağlamak için din hizmetleri ve din eğitimi politikalarına ilişkin kök- lü yasal ve sosyal düzenlemelere ihtiyaç vardır(Aşlamacı, 2014a:326-327). Bu da zaman alacak bir süreçtir. Ancak laik sistemi benimsemiş Avrupa, Rusya, Türk Cumhuriyetleri ve bazı Afrika ülkelerinde bu yönüyle model alınabilir.

b. İmam-Hatip modelinin ikinci önemli özelliği paralel bir sistem olmayıp genel eğitim

içinde yer almasıdır. Aynı şekilde bu yönüyle de bu model yapılarında çoklu sistemlerin bulunduğu ülkelerde uygulanamayabilir. Bunun içinde ciddi bir merkezi yönetim yapısı ve ona yönelik devlet mekanizması ve iradesi gerekir.

c. İmam-Hatip modelinin üçüncü özelliği dini ve seküler derslerin zorunlu olarak modern

tarzda birlikte sunulmasıdır. İmam-Hatip modelinde bu okullar için hazırlanan müfredatlar- da genel olarak % 60 seküler dersler (Kültür Dersleri: Fen ve Sosyal), % 40 ise dini dersler oluşturmaktadır. Müfredatlarda yer alan seküler dersler kendi formasyonlarına bağlı bir an- layışla dini bakış açısından bağımsız bir şekilde yer almaktadır.

Bu yönüyle bu model pek çok İslam ve Avrupa ülkesi için uygun olabilir. Ancak bazı İslam ülkelerinde genel eğitim böyle olduğu için bu ülkelere model olamaz.

d. İmam-Hatip modelinin son özelliği, okullarda devlet kontrollü bir İslam sunulmasıdır.

Bu okullarda eklektik bir yaklaşımla resmi ideolojinin süzgecinden geçmiş Ortodoks Sünni İslam’a ait inanç, ibadet ve ahlak esaslarına odaklanan, İslam’ın muamelata ilişkin hüküm- lerine yeterince yer vermeyen bir İslam anlayışı öğretilmektedir. Bu okullarda dinin birleş- tirici, huzur verici ve barışı sağlayıcı gücünün öne çıkartıldığı, şekilcilik ve sloganlardan uzak, akla ve bilime dayalı bir İslam anlayışının sunulması hedefl enmektedir.

Bu yönüyle model Avrupa ve Türk Cumhuriyetleri için uygulanabilir bir model olabilir. Ancak Pakistan gibi her ekolün medreselerinde, kendi İslam anlayışlarına uygun bir İslam öğretimi yapılan İslam ülkelerinde bu modelin uyarlanması ve mevcut yapıda kısa vadede mümkün olmayabilir.

İmam-Hatip modelinin özelliklerinin ayrı ayrı modeli alacak ülkenin özelliklerine göre de- ğerlendirilmesi gerekir. İmam-Hatip modelinin bütün özelliklerinin bir blok olarak alınıp bir

164

ülkeye taşınması uygulanabilir gözükmemektedir. Buna karşılık modelin bazı unsurlarının ya da özelliklerinin bir ülkenin sistemine uyarlanabilir olduğunu söylemek mümkündür. Modeli almak isteyen ülkenin eğitim sisteminde bu model, öncelikli olarak eğitim sürecine ilişkin konularda katkı sağlayabilir. Özellikle müfredat, eğitim anlayışı, yaklaşımı, mater- yali, yöntem ve teknikleri gibi konularda tecrübe aktarımı yararlı olacaktır. Dolayısıyla her ülke ve bölgeye ayrı ayrı değerlendirme yapmak ve özelliklerine uygun uyarlama yapmak gerekir. Modelin en temel iki özelliği olan devletin denetim ve kontrolünde olması ve müfredatında seküler ve dini derslere birlikte yer verilmesi öncelikle dikkate alınmalıdır.

KAYNAKÇA

AKAM, Simon, (2010) “A ‘model’ Islamic education from Turkey?” (erişim adre-

si: http://www.reuters.com/article/2010/02/24/us-turkey-islam-education-idUSTRE-

61N00O20100224), (erişim tarihi: 01 Temmuz 2015).

AKDENİZ, Sabri (1971) Milli Eğitimimizde İmam-Hatip Okullarının Yeri ve Köy Ensti- tüleri, Tohum Yayınları, İstanbul.

AKGÜNDÜZ, Ahmet, (1999) Bilinmeyen Osmanlı, OSAV Yayınları, İstanbul.

AŞLAMACI, İbrahim, (2014) Pakistan Medreselerine Bir Model Olarak İmam-Hatip Okulları, DEM Yayınları, İstanbul.

- (2014) Türkiye’nin İslam Eğitim Modeli: İmam-Hatip Okulları ve Temel Özellikleri, Turkish Studies - International Periodical For The Languages,

Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/5 Spring 2014, p. 265-278, ANKA- RA-TURKEY

ATAY, Hüseyin, (1983) Osmanlı’larda Yüksek Din Eğitimi, Dergâh Yayınları, İstanbul. ATEŞ, M. (1995) Bir Dirilişin Serencamı, Kuruluşunun 43. Yılında İmam-Hatip Liseleri içinde (141-152), Ensar Neşriyat, İstanbul.

AYDIN, M. Zeki, (2007) “Okulda Din Dersi Tartışmaları (Türkiye’de Din Dersinin Tarihi, Teorik Yapısı, Bazı Ülkelerle Karşılaştırılması)”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 11, S. 2.

AYDIN, Mehmet (1995) “Kültür Davamızda İmam-Hatip Liselerinin Yeri”, Kuruluşunun 43. Yılında İmam-Hatip Liseleri, içinde (135-140), Ensar Neşriyat, İstanbul.

AYHAN, Halis, (1999) Türkiye’de Din Eğitimi, MÜİFV Yayınları, İstanbul.

BAHÇEKAPILI, Mehmet, (2012) Türkiye’de Din Eğitiminin Dönüşümü (1997-2012), İstanbul.

BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ, (2009) “Ben ve Öteki”, Ötekileştirmenin Kaynakları Ve İşleyiş Süreci Sempozyumu, İstanbul.

BİLGİN, Beyza, (2001) Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Gün Yayınları, Ankara,

BOLAY, S. Hayri-Türköne, M. (1995). Din Eğitimi Raporu, Ankara Merkez İmam-Hatip Lisesi Öğrencileri ve Mezunları Vakfı Yayınları, Ankara.

BULUT, Zübeyir, (2014) “Dinsel Çoğulculuk ve Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programında Diğer Dinlerin Öğretimi”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştır- maları Dergisi II, s. 359-381.

CEBECİ, S. (2005) Din Eğitimi Bilimi ve Türkiye’de Din Eğitimi, 2. Baskı, Akçağ Yayın- ları, Ankara.

ÇELEBİ, Kâtip, (1990) Mizânu’l-Hak fî İhtiyâri’l-Ehak (İslâmda Tenkid ve Araştırma Usûlü), Sadeleştirme: Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, Marifet Yayınları, İstanbul. CIRIK, İlker, (2008) “Çok Kültürlü Eğitim ve Yansımaları”, Hacettepe Üniversitesi Eği- tim Fakültesi Dergisi, (H. U. Journal of Education) 34: 27-40.

COŞKUN, Ahmet Hakan, (2004) 04. 05. 2004 tarihli Sabah gazetesindeki “Saç kontrolü, “Hair” fi lmi vs.” başlıklı yazısı.

DARYAL, A. Murat, (1971) “İmam Hatip Okullarının Eğitimimize Getirdikleri”, Milli Eğitimimizde İmam-Hatip Okullarının Yeri ve Köy Enstitüleri, içinde (48-53 Tohum ya- yınları, İstanbul.

DAVUDOĞLU, Ahmet, (2001) “Modernleşme Sürecinde Entelektüel Dönüşüm ve Zih- niyet Parametreleri”, Sabri Orman (ed), Modernleşme, İslam Dünyası ve Türkiye içinde (361- 400), Ensar Neşriyat, İstanbul. DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI, (2011), “2. Af- rika Müslüman Dini Liderler Zirvesi” (erişim adresi: http://www.diyanet.gov.tr/tr/icerik/ zirvenin-sonuc-bildirgesi-aciklandi/7200), (erişim tarihi: 01 Temmuz 2015).

DOĞAN, İsmail, (2012) Türk Eğitim Tarihinin Ana Evreleri, Nobel, Ankara.

Eğitim Reformu Girişimi, (2011) Türkiye’de Din Ve Eğitim: Son Dönemdeki Gelişmeler ve Değişim Süreci, Araştırma Raporu, İstanbul.

EL, Kıvanç, (2009) “Putin’in imam hatip ilgisi”, Akşam (erişim adresi:

http://aksam.medyator.com/2009/12/24/haber/3130/dunya/haber.html), (erişim tarihi: 01 Temmuz 2015).

ERGİN, Osman, (1977) Türk Maarif Tarihi, 1-5 cilt, Eser Matbaası, İstanbul.

GÖKAÇTI, M. Ali, (2005) Türkiye’de Din Eğitimi ve İmam-Hatipler, İletişim Yayınları, İstanbul.

GÖLE, Nilüfer, (2000) İslam ve Modernlik Üzerine Melez Desenler, Metis Yayınları, İstanbul.

HULL, John M., (2004) “Demokratik Çoğulcu Toplumlarda Din Eğitimi Üzerine Genel Değerlendirmeler”, Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışları Uluslararası Sempozyumu, MEB Yayınları, Ankara.

JONES, Dorian, (2010) “Turkey’s Religious Schools Being Used as Model to Fi- ght Islamic Extremism”, Voice of America, (erşim adresi: http://www.voanews.com/ content/turkeys-religious-schools-being-used-as-model-to-fight-islamic-extremism- 90856834/169468.html), (erişim tarihi: 01 Temmuz 2015)

KARA, İsmail, (2001) “Türkiye’de Din ve Modernleşme”, (Ed) Sabri Orman, Modern- leşme, İslam Dünyası ve Türkiye içinde (184-210), Ensar Neşriyat, İstanbul.

- (2008) Cumhuriyet Türkiye’sinde Bir Mesele Olarak İslam, Dergâh Yayınları, İstanbul. KARPAT, Kemal ve Yıldırım, Yüksel, (2012) Osmanlı Hoşgörüsü, Timaş Yayınları, İs- tanbul.

KAYMAKCAN, Recep, Aşlamacı, İbrahim, (2011). “İmam-Hatip Liseleri Literatürü Üzerine Bibliyografi k Bir İnceleme”, Değerler Eğitim Dergisi, 9/22, 71-101.

KAYMAKCAN, Recep, (2007) “Çağdaş Dünyada Din Eğitimi ve Gençlerin Din Eğitimi Modellerine Bakışı”, Uluslararası Globalleşme Sürecinde Kırgızistan’da Din Bilimleri ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Meseleleri Sempozyumu, 21-23 Mayıs 2007.

KEAST, John, (editor), (2008) Religious diversity and intercultural education: a referen- ce book for schools, Strasbourg Council of Europe Publishing.

166

KILIÇ, Recep, (1999) “Din Öğretimini Temellendirme Problemi”, Cumhuriyetin 75. Yılında Türkiye’de Din Eğitimi Ve Öğretimi İlmi Toplantısı, Türk Yurdu Yayınları, Ankara.

KOÇKUZU, Osman, (1995) “İmam-Hatip’linin Kimliği”, Kuruluşunun 43. Yılında İmam-Ha- tip Liseleri içinde (s. 127-134), Ensar Neşriyat, İstanbul.

MEB, (1978) İmam Hatip Liseleri Müfredat Programı, Milli Eğitim Basımevi, Ankara. MEB, (1999) İmam Hatip, Anadolu İmam Hatip, Yabancı Dil Ağırlıklı İmam Hatip Liseleri Meslek Dersleri Öğretim Programları, Tebliğler Dergisi, 2501.

MEB, (2008) İmam-Hatip Lisesi ve Anadolu İmam-Hatip Lisesi Meslek Dersleri Öğretim Programları, MEB. Yayınları, Ankara.

MEB, (2010) (erişim adresi: http://www.meb.gov.tr/haberler/haberayrinti.asp?ID=7510), (eri- şim tarihi: 26 Ağustos 2010).

OCAK, Ahmet, (1993) Nizamiye Medreseleri, (İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Malatya.

- (2002) Selçukluların Dinî Siyaseti, Tarih ve Tabiat Vakfı Tatav Yayınları, İstanbul.

OCAK, A. Yaşar, (1996) “Değişen Dünyada İslam’ın Batıya Dönük Yüzü: Günümüz Türkiye Müslümanlığına Genel Bir Bakış”, Müslüman İmajı içinde (131-139), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.

OCAK, A. Yaşar, (1999) “Din”, Ekmeleddin İhsanoğlu (Ed) Osmanlı Medeniyeti Tarihi, cilt 1içinde (109-158), Feza Gazetecilik A.Ş, İstanbul.

OSCE-ODIHR, (2007) Toledo Guiding Principles on Teaching About Religions and Beliefs in Public Schools, Poland.

ÖZDEMİR, E. (2013) “Islah Çalışmalarından İlgasına Medreselere İslamcı Bir Bakış; Sebilür- reşad’da Tevhid-i Tedrisad Kanunu ve Uygulamaları” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/2, Winter 2013, p. 201-215, Ankara-Turkey.

PARMAKSIZOĞLU, İsmet, (1966) Türkiye’de Din Eğitimi, MEB Basımevi, Ankara.

PEPİN, Luce, (2009) Teaching about Religions in European School Systems Policy issues and trends, NEF Initiative on Religion and Democracy in Europe, London.

RAHMAN Fazlur, (2010) İslam ve Çağdaşlık, çev. Alparslan Açıkgenç, M. Hayri Kırbaşoğlu, Ankara Okulu Yayınları, Ankara.

REED, Howard A. (1955). “Turkey’s New İmam-Hatip Schools”, Die Welt des Islams, New Series, Vol. 4, Issue 2/3, 150-163. SABAH, (2009) “Gilani’yle İmam Hatip modelini konuştu- lar”, (erişim adresi:http://www.sabah.com.tr/Dunya/2009/10/25/gilaniyle_imam_hatip_mode- lini_konustular), (erişim tarihi: 01 Temmuz 2015).

ŞİŞMAN, Mehmet, (2011) Eğitim Bilimlerine Giriş, Pegem A Yayınları, Ankara.

TARHAN, M. (1996), Religious Education In Turkey: A Socia-Historical Study of The Imam Hatip Schools, Ph.D. diss., Temple University.

TBMM, (2011) “Türkiye-Pakistan Eğitim İşbirliği Prot.” (erişim adresi: http://www.tbmm.gov. tr/sirasayi/donem24/yil01/ss184.pdf), (erişim tarihi: 01 Temmuz 2015).

TOSUN, Cemal, (2012) Din Eğitimi Bilimine Giriş, 7. Baskı, Pegem Akademi, Ankara,. TÜRKÖNE, Mümtaz’er, (1994) İslamcılığın Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul.

ÜNSÜR, A., (2005) Kuruluşundan Günümüze İmam-Hatip Liseleri, Ensar Neşriyat, İstanbul. ZENGİN, Z. Salih, (2002) II. Meşrutiyette Medreseler ve Din Eğitimi, Akçağ Yayınları, An- kara.

YUSUF HAS HACİB’İN BAZI YÖNETİM VE EKONOMİ