İletişim ve İletişim Odaklı Etkenler

İletişim, “birşeyi birlikte yapmak, birleştirmek, bir araya koymak; paylaşmak, duyurmak, katılımını sağlamak, katılmak veya katılım almak; danışmanlık almak ve görüşmek” anlamına gelmektedir (Arlt’ten aktaran Okay, 2009: 19). İletişim artık salt bilgi aktarımı olarak değil, insanların birbirlerini daha iyi anlayarak yakınlaşmalarını sağlayan ve toplumsal değişmeyi çok yönlü etkileyen bir uygulamalar bütünü olarak değerlendirilmektedir (Tabak, 1999: 3). İletişimin önemli alanlarından biri olan sağlık iletişimi, “sağlık konusuyla ilgili kişi veya grupların, ilgili hedef gruplara yönelik gerçekleştirdiği iletişim şekli” olarak tanımlanmaktadır (Okay, 2009: 21). Sağlık iletişimi, bireysel ve toplumsal sağlığın geliştirilmesinde ve sağlık hizmetlerinin kalitesinin artırılmasında temel işlevsel görevleri yerine getirmede, merkezi bir süreçtir (Rogers, 1994: 208; Kreps, 2003: 609).

Toplumdaki bireylerin sağlıklı iletişim kuramamaları ve kendini ifade eksiklikleri de şiddeti doğuran nedenler arasında sayılmaktadır. Sağlıklı iletişim gerek bireylerin kendi durumlarını başkaları ile paylaşmada gerekse başkaları tarafından söylenenleri algılamada oldukça önemli bir unsurdur. Sağlıklı iletişimde bulunamayan ve kendini ifade edemeyen bireyler sağlık hizmeti taleplerinde de kendilerini ifade edemeyerek sağlık çalışanları tarafından da anlaşılamamakta, böylece şiddetin önemli nedenlerden birisi olan iletişim eksikliğinden kaynaklanan sorunlar ortaya çıkmaktadır. Hatta çoğu zaman sağlık çalışanının kasten kendisini anlamadığını düşünen bireyler, şiddeti sorun çözme aracı olarak görmekte ve şiddet

88 uygulayarak sorun çözme yoluna gitmektedir (Sağlıkta Şiddeti Önleme Komisyon Raporu, 2013: 172). Tıbbi uygulamalarda her yaklaşımın, her tedavi girişiminin temel dayanağını hasta ve doktor arasındaki ilişki oluşturmaktadır. Tedavinin başarısı aynı zamanda hasta ile doktor ilişkisinin şekline ve gücüne dayanır. Doktorların, klinik uygulamaların yanı sıra hastaların gereksinim ve beklentilerini değerlendirmede ve etkili bir şekilde karşılık vermede gerekli becerilere sahip olmaları klinik duyarlılığın göstergesi olarak kabul edilir (Hardoff ve Schonman’dan aktaran Atıcı, 2007: 45). Gerek uzmanlaşmanın çok fazla olması, gerekse kullanılan teknolojinin farklılığı dolayısıyla sağlık işletmelerinde diğer işletmelerden farklı olarak iletişimin önemi bir kat daha artmaktadır (Tengilimoğlu ve Köksal, 2009: 343). Birçok bilimsel gelişmelere rağmen, doktor ile hasta ilişkisi tıpta değişmeyen olgu olarak tanımlanmış ve tıbbın değişmeyen amacı olarak korunmuştur (Chin, 2001: 579-81). Bunun nedenleri şu şekilde sıralanabilir:

 Hastaların doktorlarıyla ilişkilerinin niteliği, kendilerine yapılan muameleden duydukları memnuniyeti güçlü bir biçimde etkiler.

 Tanıların % 70’inin iyi bir hasta doktor görüşmesi sonucu konduğu kabuledilmektedir.

Sağlık personelinin kullanabileceği inanılmaz teknolojik ve bilimsel ilerlemelere karşın, iletişim, hala hastalıkların teşhis ve tedavisinde klinik işlemlerin özü olarak görünür. Çünkü hastaların sağlık personeliyle ilişkilerinin niteliği, kendilerine yapılan muameleden duydukları memnuniyeti güçlü bir biçimde etkiler (Gordon ve Edwards, 1997: 3). Ancak, sağlık çalışanları ile hasta/hasta yakınları arasında genellikle açık ve etkili bir iletişimin gerçekleşmediği ve bazı iletişimsel sorunların yaşandığı bilinmektedir (Yağbasan ve Çakar, 2006: 609). Bu iletişimsel sorunların nedenleri;

 Ortamsal özellikler (fiziksel ortam ve gürültü gibi),

 Tarafların bireysel özellikleri (sicilinde şiddet davranışı olan, ruhsal rahatsızlık öyküsü olan, alkol veya uyuşturucu kullanma öyküsü olan hasta ve hasta yakınları ve/veya sağlık çalışanları, toplumsal cinsiyet, emredeci tutum,

89 iletişim becerisindeki yetersizlikler, sabırsızlık, empati becerisinden yoksunluk, aktif dinlemeyi uygulayamama gibi),

 Hasta ve hastalık psikolojisi (maruz kalınan hastalık, sakatlanma veya ölüm olayı ya da tehdidi nedeniyle hasta/hasta yakınları genellikle kederli, isyankar, gergin, paniklemiş, endişeli, ağrılı ve bitkin haldedirler),

 Sağlık çalışanlarının kullandığı tıbbi terminoloji ve dil (Cooper ve Swanson,2002: 167; Aydın, 2008: 5).

Siegfried (1998), hastaların doktorlardan şikayetlerinin genellikle, klinik tecrübelerden ziyade, iletişim ile ilgili olanlar olduğunu vurgular. En sık yapılan şikayetdoktorların kendilerini dinlemediğidir. Hastalar hastalıkları ve sonuçları hakkında daha fazla bilgi almayı isterler. Tedavinin yan etkileri hakkında daha fazla açıklık, ağrı ve duygusal sıkıntılarının giderilmesini ve kendi kendilerine neler yapabilecekleri hakkında tavsiyeler beklerler (Karsavuran vd., 2011: 187-188). Sağlık personeli ve hastanın birbirini etkilemesi üzerine yapılan bir çalışmada, hastaların kişisel konuşmayı doktorlarla kendiliğinden yapmadığı görülmüştür. Fakat doktorlar hastalara arkadaşça davrandıklarında onların daha fazla soru sordukları ve daha fazla görüş önerdikleri ortaya çıkmıştır. Buna ilaveten, eğitimli hastalar daha fazla soru sormakta ve daha fazla görüş önermekte ve endişelerini daha iyi ifade etmektedirler (Street, 2003: 71).

Kalender ve Uludağ (2004: 131) yaptıkları çalışma sonucunda halkın; güvenebileceği, aradığı zaman bulabileceği, güleryüzlü, samimi, ilgili, kendisine değer veren, rahatlıkla soru sorabilen ve bilgi alınabilen, derdini anlatabileceği doktor tipi istemektedir. Halkın önemsediği bu özelliklere dayalı ilişki biçimlerini doktorların benimsemeleri oranında, sağlık hizmetlerinin kalitesi artacak ve konuyla ilgili yakınmaların en aza ineceği vurgulanmaktadır. Yine doktor ile hasta ilişkisinde yaşanan iletişim sorununu araştıran Uludağ (2011: 653-63), yaptığı çalışmada; hastaların şikayet içeriklerine göre en büyük sorunun % 40,4 iletişim kaynaklı olduğunu ortaya çıkarmıştır.

Hekim hasta arasında ilişkide güven faktörü de oldukça önemlidir. Her iki grup arasında tedavi ilişkisini sürmesinde de önemli etkendir. Hastaların hekim

90 seçerken nelere dikkat ettikleri konulu araştırmada doktor ve hastanın birbirine güven duyma durumları farklılık taşımaktadır. Hastaların doktorlara güven duyma ortalaması on üzerinden 6,13 iken, doktorların ortalaması ise 4,34 ile daha düşük seviyededir. Ayrıca hastalar hekim seçerken, doktorların tıbbi becerisi, ayrıntılı bilgi vermesi, hastaların sorularına cevap vermesi, güleryüzlü olması ve çeşitli tahlil ve tetkik yaptırmasına dikkat etmektedir (Uludağ, 2013: 181-182).

Sağlık çalışanı ile hasta arasında yaşanan iletişim eksikliğinin sağlık çalışanına yönelik açılan davaları da etkilediği söylenebilir.

Levison (1994), doktorlar ve hastalar arasındaki iletişimsizliğin ve dikkatsizliğin davalara neden olan etkenler arasında gösterilmektedir. Avery (1986) avukatlar, davaların % 70’inde hastaları dikkatsiz davranmaya yönlendiren sebeplerarasında doktorların iletişimsizliğinin ve davranışlarının olduğunu öne sürmektedirler. Beckman (1994), dikkatsizlik vakalarının % 70’i için şu dört iletişim sorununu göstermiştir: Hastayla ilgilenmemek, hastaların görüşlerini es geçmek, yetersiz bilgi vermek ve hastanın bakış açısını anlamakta yanılmaktır (aktaran Kurtz, Silverman ve Draper, 1998: 7). Yanlış tedavi nedeniyle doktorlar aleyhine açılan davalar ile doktor ile hasta arasındaki iletişimin niteliği arasındaki ilintiyi değerlendirmek amacıyla yapılan bir çalışmada, doktorların hastaya karşı takındıkları olumsuz tavırların -göz göze gelmekten kaçınmak, sert ses tonu, eleştiri, hiç bilgi vermemek ve çok az bilgi istemek, asık bir yüz, sevecen davranmama, hastayla olduğunca kısa temasta bulunma gibi- kötü bir sonuç oluşturması durumunda hastaların dava açma duygularını kışkırttığı varsayımını güçlendirmiştir. Doktorların olumlu yaklaşımları ise bu duyguların harekete geçmesini önlemiştir. Doktorun hatasıyla yanlış bir tedavi uygulansa bile, iyi iletişimin dava açma isteğini önlediği belirtilmektedir (Lester ve Smith’ten aktaran Gordon ve Edwards, 1997: 14). Hasta ile doktor ilişkisinde doktorun hastaya karşı davranışının, sözlerinin, kullandığı beden dilinin önemli bir yeri vardır. Doktorun karamsarlığı, hastayla ilgili düşünceleri, duyguları görünüş ve davranışına yansıyabilir. Görünüşüne, ifadelerine özen göstermeyen bir doktorun, hastasına beklediği ilgi ve önemi verdiği izlenimini bırakması olanaklı değildir. Hastasının anlattıklarını üstünkörü dinleyen, onunla iletişim kurmayan, bir zorunluluk ya da görev gereği bir ilişki içerisinde olduğunu

91 hissettiren bir doktorun sağlıklı bir hasta ile doktor ilişkisi gerçekleştirebilmesi beklenemez. Doktorun hastayı bir insan olmaktan çok bir olgu, bir hastalık olarak görmesi, hastayla duygusal ve bilişsel düzeyde bir ilişki kurmaması, hastaya durumu ile ilgili gerekli açıklamaları yapmaması, hastaya güven vermemesi, mesleğinin yalnızca maddi kazanç yönüyle ilgilenmesi gibi olumsuz davranışları hasta doktor ilişkisini de olumsuz yönde etkilemektedir (Örs, 1975: 224).

Doktor ve hasta ilişkisindeki engelleri aşmak için, bazı yazarlar (Bellet, 1994: 929; Tabak, 1999: 38; Dinççağ, 1999: 1) doktorların empati özelliği üzerinde önemle durmaktadır. Bu anlamda empati, doktor ve hasta ilişkisinin temel çekirdeği görülmekte ve doktorların kendilerini hastalarının yerine koyup, onların duygularını anlayabilmelerinin çok önemli olduğu vurgulanmaktadır. Doktorların empati yapmaları, daha önce ele alınan dinleme eksikliği, yeterince bilgilendirmeme, teknik dil kullanımı gibi birtakım engellerin aşılmasında büyük katkı sağlayacaktır (Kalender ve Uludağ, 2004: 124).

Sağlık çalışanları, hastalar ve hasta yakınları olmak üzere kaygı, endişe ve beklenti düzeyleri birbirinden oldukça farklı kişilerle sürekli iletişim halinde olmak durumundadır. Bu iletişim sürecinin hasta ve hasta yakınları ile olan boyutu, iletişimin sıklığı ve niteliği anlamında çok önemli farklılıklar olmaktadır. Sağlık çalışanlarının hasta ile ilişkilerini sağlıklı bir şekilde yürütmesi için sağlık iletişimi konusunda bilgi sahibi olmalarının bu ilişkiye katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Sağlık alanında çalışan kişiler, eğitimlerini çok iyi bir biçimde almış oldukları halde, pek çok şeyi de uygulamalar neticesinde ve görerek öğrenmektedirler. Bu durumda hasta ile etkileşim içerisinde gerçekleşmektedir. Hastalar artık doktorlarından daha farklı bir davranış beklentisi içerisine girmektedirler (Okay, 2012: 102).

Tıp fakültesinde ders veren Solakoğlu, tıp fakültelerinde iletişim derslerinin azlığını eleştirerek, yapılan bir çalışmayı anlatmıştır. Çalışmada; 12 tıp fakültesinin müfredatı analiz edildiğini, analiz sonucuna göre, bir tıp fakültesinin altı yıllık müfredatında 5500 saatlik uygulamalı ve kuramsal ders saati süresinin olduğunu, 5500 saatin 1245 saatinin temel bilimler, dahili bilimlerin toplam ortalamasının

92 2081, cerrahi bilimlerin 1008 saat, uygulamalı iletişim becerilerinin 8 saat, kuramsal iletişim derslerinin 29 saat, tıp hukuku ve etiği derslerinin 0 saat olduğunu dile getirmiştir. Solakoğlu, tıp eğitiminin doktorların iletişim becerilerine ciddi katkı sağlamadığını, oysa bir doktorun teorik bilgi birikimine; felsefe, sosyoloji, halkla ilişkiler gibi beşeri disiplinlerinin önemli oranda katkı yaptığını belirtmiştir (Solakoğlu, 2009: 33).

Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin 2013-2014 yılı eğitim-öğretim dönemine ait olan ve 6 yıllık ders içeriğini kapsayan müfredatta, öğrencilere ilk 2 yıl içerisinde 4 saat “Davranış Bilimleri ve İletişim Becerileri”, 2 saat “Sağlık Sosyolojisi”, 1 saat “Hekim Niteliği ve Hekimde Aranılan Özellikler”, 1 saat “Hekim-Hasta İletişimi”, 2 saat “Hasta-Hekim İlişkisi/Hasta Ailesine Yaklaşım”, 4 saat “Genel Sistem Anamnezi Alma ve Hasta Hekim İlişkisi” dersleri verilmektedir. 3’üncü yılda ise, 1 saat “İletişimin Temelleri”, 1 saat “Hasta Hekim Görüşmesi”, 1 saat “Sağlık Sosyolojisi” dersleri verilmektedir (http://stip.selcuk.edu.tr/wp- content/uploads/2015/04/12345.pdf,Erişim Tarihi: 25.06.2014). Bu verilere dayanarak tıp fakültelerinde iletişim derslerinin az olduğu söylenebilir. Bu konuda görüşüne başvurduğumuz, Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi Dekanı Prof.Dr. Oktay Sarı, birinci sınıf öğrencilerine sembolik olarak iletişim dersinin verilmesinin yetersiz olduğunu, bu derslerin tıp fakültesinin 6 yıllık eğitim sürecine yayılması ve bu alanda uzman akademisyenlerin bu dersi vermesi gerektiğini ifade etmiştir.