İkinci Reform Döneminde Yaşanan Gelişmeler (2003-8)

İkinci reform sürecini 2003’le başlatmak mümkündür. 2003 başında IMF’nin dayatmasıyla yeni reform çalışmaları tekrar başlamıştır (Şakar, 2011: 36). Adalet ve Kalkınma Partisi’nin iktidara gelişiyle Kasım 2002’de sunulan “Hükümet Planı ve Acil Eylem Planı Çerçevesinde ÇSGB’nin Sorumluluğunda Yürütülen Faaliyetler” içerisinde “Sosyal Güvenliğin Tek Çatı Altında Toplanması ve Genel Sağlık Sigortasının Oluşturulması” konusundaki raporda:

- Sosyal Hizmet sunumunun ayrılarak finansmanının ayrılması, - GSS’nin sistem ve kurumunun oluşturulması,

- Uzun ve kısa vadeli sigorta programlarının birbirinden ayrılması, - Prim karşılığı olmayan ödemelerin kaldırılması,

- Bütünleştirilmiş bir sosyal güvenlik ağının oluşturulması,

- Bütünleştirilmiş bir sosyal yardım ve hizmet ağının oluşturularak kurumsal yapının kurulması,

- Sosyal güvenlik kuruluşları arasında kura ve standartlarda birliğin teşkili amaçlanarak ÇSGB başta olmak üzere ilgili bakanlık ve kurumlarla birlikte ve sosyal tarafların da katılımıyla sekiz komisyon oluşturulmuştur (Alper, 2013: 33). 3 Ocak 2003’te yayınlanan Acil Eylem Planı’nda süre taahhüdü, sorumlu kuruluşlar, hedefleri içeren sosyal güvenlik hedefleri de beş başlık altında toplanarak hükümet nezdinde kendini bağlayan amaçlar geliştirilmiştir (Bkz. Tablo 2.5).

Tablo 2.5. 58. Hükümet Acil Eylem Planında Herkese Sosyal Güvenlik Başlığı Altında Belirlenen Sosyal Güvenlik İlke ve Hedefleri

KOD NO

IV. SOSYAL POLİTİKALARLA İLGİLİ YAPILACAK FAALİYETLER ÖZET TABLOSU-HERKESE SOSYAL GÜVENLİK BAŞLIĞI

Sorumlu kuruluş

Süre SP-39 Sosyal güvenlik kuruluşlarında norm ve standart birliği sağlanacak ÇSGB 12 ay SP-40 Bütünleştirilmiş bir sosyal güvenlik ağı kurulacak ÇSGB 12 ay SP-41 Uzun vadeli ve kısa vadeli sigorta programları birbirinden

ayrılacak

ÇSGB 12 ay SP-42 Prim karşılığı olmayan ödemeler kaldırılacak ÇSGB 12 ay SP-43 Bütünleştirilmiş bir sosyal hizmet ve yardım ağı ve kurumsal yapısı

oluşturulacak ÇSGB

12 ay Kaynak: DPT (2003), T.C. 58. Hükümet Acil Eylem Planı 3 Ocak 2013, Ankara, s. 11.

Yapılan girişimlere karşılık sosyal güvenlik reformunun son halkası 2006'da yasallaşabilmiş, ancak Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararı sonrasında davaya konu olan önemli sayıdaki madde kanundan çıkartılmış ve kanun Ekim 2008’de tekrar yürürlüğe girerek sonuçlandırılabilmiştir (Gökbayrak, 2010: 143).

2008 reformuyla yaş haddi, aylık bağlama oranı, prim ödeme süresinde değişikliğe gidilmiş ve GSS kurulmuştur. Daha önce mevcut olmayan bu sistem, Acil Eylem Planı’nda yer bulan herkese sosyal güvenlik başlığıyla uyumlu ender kararlardan birisidir. 5510 sayılı kanunla getirilen düzenlemede sosyal sigortalar kapsamına (primli rejim) alınmayanlar da sisteme alınmışlardır. Gerçi ülkemizde sağlık harcamalarının finansmanı, Planlı Kalkınma döneminden beri ağırlıklı olarak merkezi bütçeden karşılanmıştır (Orhaner, 2006: 6). Ayrıca genel sağlık sigortası da 1967'den bu yana ülke gündeminde zaman zaman yer almıştır (Şakar, 2011: 367). Herhangi bir sosyal güvencesi olmayanlar için yeşil kart uygulaması da 1992’den itibaren gerçekleşerek nüfus geneli sağlık güvencesi altına alınmıştır (Budak ve Özer, 2012: 49). Ancak Acil Eylem Planı'yla "Herkese Sağlık" başlığı altında vatandaşların tümü genel sağlık sigortası kapsamına alınması amacı ortaya konularak (Aktel vd, 2013: 39), 2003’te hazırlanan Sağlık Dönüşüm Programı ile de sağlık harcamalarının finansmanının tek sigorta ile sağlanması hedef olarak belirlenmiştir (Kurt ve Şaşmaz, 2012: 27). 2006'ya gelindiğindeyse, 1.10.2008'de yürürlüğe giren 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası (GSS) Kanunu ile tüm nüfusu hakkaniyete uygun ve eşit şekilde kapsama alacak sağlık hizmeti prensibiyle sistemin içerisine alma imkânı oluşmuştur (Dericioğulları ve Sallan Gül, 2009: 209).

İkinci reform sürecinin oluşumunda emeklilik kapsamında temel gerekçeyi oluşturan finansman açıklarına bakıldığında, 1999-2003 arasındaki ara dönemde gelirler 4,8 milyar TL’den 27.4 milyar TL’ye çıkarken giderler de 7.1 milyar TL’den 40.9 milyar TL’ye yükselmiştir. İkinci reform sürecini oluşturan 2003-8 arasındaysa gelirler 27,4 milyar TL’den 64,7 milyar TL’ye yükselmiş, giderlerse 40,9 milyar TL’den 90,6 milyar TL’ye çıkmıştır. Dolayısıyla 1999-2003 arasındaki ara dönemde

giderler gelirlerden, 2003-2008 ikinci reform sürecindeyse gelirler giderlerden hızlı artmıştır (Bkz. Tablo 2.6).

Tablo 2.6. Sosyal Güvenlik Kuruluşları Gelir-Gider Dengesi (Milyon TL) Yıllar

Gelirler Giderler Gelir-Gider Farkı Toplam

Prim

tahsilatları Toplam

Sigorta

Giderleri Toplam SSK Bağ-Kur EmSAN 1999 4.797 4.139 7.138 4.671 -2.341 -1.176 -632 -534 2000 8447 6943 10850 7089 -2404 -407 -1106 -891 2001 12968 10259 17504 11306 -4536 -1123 -1745 -1668 2002 19749 15801 28146 17890 -8397 -2686 -2735 -2976 2003 27395 22493 40839 26762 -13445 -4509 -4878 -4058 2004 33968 28331 50258 32697 -16290 ? ? ? 2005 39024 31599 59081 39261 -20057 ? ? ? 2006 51221 41754 68884 44786 -17663 ? ? ? 2007 54591 45092 79632 52736 -25041 ? ? ? 2008 64682 56146 90584 59647 -25902 ? ? ? 2009 74173 58864 102671 68051 -28498 ? ? ? 2010 91965 68167 118689 79646 -26724 ? ? ? 2011 120670 90901 136905 92529 -16235 ? ? ? 2012 133568 100831 155877 106418 -22309 ? ? ? 2013 158381 120350 178056 120397 -19675 ? ? ? Kaynaklar:

DPT (1999), Genel Ekonomik Hedefler ve Yatırımlar 2000, Ankara, s. 17. DPT (2000), Genel Ekonomik Hedefler ve Yatırımlar 2001, Ankara, s. 17. DPT (2003), Genel Ekonomik Hedefler ve Yatırımlar 2003, Ankara, s. 16. DPT (2004), Genel Ekonomik Hedefler ve Yatırımlar 2005, Ankara, s. 16. DPT (2006), Genel Ekonomik Hedefler ve Yatırımlar 2007, Ankara, s. 13. DPT (2008), Genel Ekonomik Hedefler ve Yatırımlar 2009, Ankara, s. 13. DPT (2010), Genel Ekonomik Hedefler ve Yatırımlar 2011, Ankara, s. 13.

T.C. Kalkınma Bakanlığı (2012), Genel Ekonomik Hedefler ve Yatırımlar 2013, Ankara, s. 13. T.C. Kalkınma Bakanlığı (2014), Genel Ekonomik Hedefler ve Yatırımlar 2015, Ankara, s. 14.

Bir önceki yıla göre yüzdesel değişimlere bakıldığında da, 1999-2003 arasında gider artışının istisnasız her yıl gelir artışının üzerinde gerçekleştiği ve bunun sonucunda da açıklarda süratli bir artışın yaşandığı görülmektedir. Hâlbuki 2003-2008 arasında gider artışı sadece iki sene gelir artışının hafif üzerinde gerçekleşmiştir. Bunun sonucunda da açıklarda yaşanan yıllık artışın sınırlandığı, hatta 2005-6 arasında düşüş gösterdiği görülmektedir. İkinci reform dönemi sonrasındaysa 2008-2013 arasında bir yıllık istisna dışında açıklarda düzenli bir azalış gözlemlenmiştir (Bkz. Tablo 2.7.).

Tablo 2.7. Sosyal Güvenlik Kuruluşları Gelir-Gider Dengesinin Bir Önceki Yıla Göre Yüzde Değişimleri (1999-2009, %)

Yıllar

Gelirler Giderler Gelir-Gider Farkı

Toplam

Prim

tahsilatları Toplam

Sigorta

Giderleri Toplam SSK Bağ-Kur EmSAN

1999-0 76,1 67,7 52,0 51,8 2,7 -65,4 75,1 67,0 2000-1 53,5 47,8 61,3 59,5 88,7 175,9 57,8 87,2 2001-2 52,3 54,0 60,8 58,2 85,1 139,2 56,7 78,4 2002-3 38,7 42,4 45,1 49,6 60,1 67,9 78,4 36,4 2003-4 24,0 26,0 23,1 22,2 21,2 ? ? ? 2004-5 14,9 11,5 17,6 20,1 23,1 ? ? ? 2005-6 31,3 32,1 16,6 14,1 -11,9 ? ? ? 2007-8 6,6 8,0 15,6 17,8 41,8 ? ? ? 2008-9 18,5 24,5 13,8 13,1 3,4 ? ? ? 2009-10 24,0 15,8 15,6 17,0 -6,2 ? ? ? 2010-11 31,2 33,4 15,3 16,2 -39,2 ? ? ? 2011-12 10,7 10,9 13,9 15,0 37,4 ? ? ? 2012-13 18,6 19,4 14,2 13,1 -11,8 ? ? ?

Kaynak: Tablo 2.6’ya göre hesaplanmıştır.

Gelir ve giderlerde yaşanan yıllık değişimlerin bir arada incelenmesi durumunda oluşan farklılık çok daha net görülmektedir. 2001-2 yıllık değişiminden itibaren sosyal güvenlik giderlerinde düzenli bir azalış eğilimi gözlenmektedir. Özellikle ikinci reform sürecinin başladığı 2003-4 yıllık değişiminde çok dik bir azalışın yaşanması dikkat çekicidir (Şekil 2.2).

Şekil 2.2. Sosyal Güvenlik Kuruluşları Gelir ve Giderlerinin Bir Önceki Yıla Göre Yüzde Değişimleri (1999-2009, %)

Giderlerin yıllık değişiminde yaşanan azalış trendi, 2008-9 yıllık değişiminden itibaren sabitlemiştir. Gelir değişimlerinde ise 2011’e kadar yüksek oranlı artış

76,1 53,5 52,3 38,7 24,0 14,9 31,3 6,6 18,5 52,0 61,3 60,8 45,1 23,1 _17,6 16,6 15,6 13,8 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 1999-0 2000-1 2001-2 2002-3 2003-4 2004-5 2005-6 2007-8 2008-9 GELİR GİDER

gerçekleşmiştir. 2011-12 arasında kısmi bir düşüş gerçekleşmişse de 2012-13 arasında yeniden toparlanmanın varlığı görülmektedir (Bkz. Şekil 2.3).

Şekil 2.3. Sosyal Güvenlik Kuruluşları Gelir ve Giderlerinin Bir Önceki Yıla Göre Yüzde Değişimleri (2008-2013, %)

Gelirlerin giderleri karşılama oranlarına bakıldığında, 1999-2008 arasında %67 ile %78 arasında değişen ve genelde %70 ortalaması etrafında gerçekleşme mevcuttur. Prim tahsilâtlarının sigorta giderlerini (ivazlar) karşılama oranıysa gelirlerin giderleri karşılama oranlarının yaklaşık %20 üzerindedir (Bkz. Şekil 2.4).

Şekil 2.4. Sosyal Güvenlik Kuruluşlarında Gelirlerin Giderleri Karşılama Oranları (1999- 2009, %) 14,7 24,0 31,2 10,7 18,6 13,3 15,6 _15,3 13,9 14,2 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 2008-9 2009-10 2010-11 2011-12 2012-13 GELİR GİDER 67,2 77,9 74,1 _70,2 67,1 67,6 66,1 74,4 68,6 71,4 72,2 88,6 97,9 90,7 _88,3 84,0 86,6 80,5 93,2 85,5 94,1 86,5 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 120,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Gelirlerin giderleri karşılama oranları (1999-2009, %)

İkinci reform sürecinin tamamlandığı 2008'den itibaren gelirlerin giderleri karşılama oranı ile prim tahsilâtlarının sigorta giderlerini (ivazlar) karşılama oranı arasındaki %20’lik farkın 2013’te %10’a kadar gerilediği ve prim tahsilâtlarının ivazların tamamını karşılama kapasitesine eriştiği görülmektedir (Bkz. Şekil 2.5).

Şekil 2.5. Sosyal Güvenlik Kuruluşlarında Gelirlerin Giderleri Karşılama Oranları (2008- 2013, %)

2.3.3. Bireysel Emeklilik Sisteminin Kuruluşu ve Derinleştirme