İkinci Çok Partili Hayat Denemesi

Birinci çok partili demokrasi denemesinin üzerinden geçen beş yıllık süre zarfında, Türkiye hem içerdeki olumsuz demokrasi havasından hemde dünyada etkin

60 _{Gülcan, Cumhuriyet Halk Partisi, s.101.} 61 _{Uyar, Tek Parti Dönemi, s.117.}

62 _{Hikmet Bila, Sosyal Demokrat Süreç İçerisinde CHP ve Sonrası, Milliyet Yayınları, İstanbul}

bir sorun haline gelen ekonomik krizden önemli dereceden etkilenmiştir. Buna birde Avrupa’nın Türk hükümetine diktatör sıfatını yakıştırmaya çalışması eklenince bir takım demokratik kararların alınması kaçınılmaz olmuştur. Cumhuriyet tarihi içerisinde çok partili bir idare tarzının Serbest Cumhuriyet Fırka (SCF) ile ikinci defa denenmesine giden yolun açılmasının yanı sıra Mustafa Kemal’de önemli bir rol sahibidir. Serbest Cumhuriyet Fırkasının kuruluşunun iç nedenlerinden en önemlisi TCF’nin kapatıldığı 1925 yılından beri Cumhuriyet Halk Fırkasının hem ülke içerisinde hem de kendi içerisinde yaratmış olduğu rahatsızlıktır. Bu çerçevede yapılan eleştirilere göre, meclis denetim görevini yerine getirememekte ve halk isteklerini dile getirememektedir.63 Olumsuz bakışları üzerinden atmak isteyen iktidar kontrol edilebilir muhalefet oluşturma çabası içerisine girmiştir.

SCF’nin kuruluşu Paris büyükelçisi Fethi Beyin (Ali Fethi Okyar) tatil için Türkiye’ye gelmesi ve Yalova da Mustafa Kemal ile sekiz günlük görüşmenin ardından alınan karar doğrultusunda gerçekleşmiştir.64 _{Yalova ziyaretinde Fethi Bey}

Mustafa Kemal’e hükümet ile alakalı görüş ve eleştirilerini iletmiştir. Türkiye’nin durumunu rapor ederek Fransız hükümetinin kendilerine bir takım yardımlar için hazır olduğunu belirtmiştir. 65 _{Görüşmeler sırasında Mutafa Kemal devlet idaresinde}

uygulamada meydana gelen hata ve eksikliklerin nasıl giderilebileceği sorusuna Fethi Bey; “bunların yok edilebilmesi için tek bir çare vardır. Oda meclisin vazife

yapmasıdır. Meclis denetlemesini hakkıyla yapar ve noksanlar açık münakaşalar ile ortaya koyularak sorumlu kimseler sorumlu tutulursa bu gün işitilen şikâyetlerin önemli bir kısmı ortadan kalkmış olur”66 _{cevabını vererek bir siyasi partinin meclis}

denetimi için gerekliliği üzerinde durmuştur. Yine bu görüşmelerde Mustafa Kemal Fethi Beye; “bu gün ki manzaramız aşağı yukarı bir diktatör manzarasıdır. Vakıa

bir meclis vardır. Fakat dâhilde ve hariçte bize diktatör gözü ile bakıyorlar”67

diyerek bir muhalefet partisinin gerekliliğini ve duymakta olduğu rahatsızlığı dile

63 _{Uyar, Tek Parti Dönemi, s.119.}

64 _{Gülcan, Cumhuriyet Halk Partisi, s.124.}

65 _{Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, yayına Hazırlayan: Cemal Kutay, Tercüman Yayınları,}

İstanbul 1980, s.382.

66 _{Okyar, Bir Adam, 383.}

getirmiştir.

Fethi Bey kendisinden bir parti kurulmasını ve bu partinin başına geçmesini isteyen Mustafa Kemal’den bir müddet müsaade isteyerek durumu düşünmüştür. Daha sonra kaleme aldığı mektup ile endişelerini dile getirerek hükümetin eksiklerini ifade etmiştir. Ayrıca Mustafa Kemal’in CHP’nin umumi reisi olması nedeniyle durumu nasıl karşılayacağını anlamaya çalışmıştır. Mustafa Kemal’de cevaben yazdığı mektupta tarafsız olacağını ve bunun cumhurbaşkanı olmasının gereği olduğunu ifade etmiştir. Bu yazışmaların ardından 12 Ağustos 1930’da Yalova’dan İstanbul’a gönderilen mektup ile Serbest Cumhuriyet Fırka, Türk siyasi tarihinde yerini almıştır.68 _{Böylece demokrasinin gereği olan iktidarın denetlenmesi ve millet}

için alternatif seçeneklerin bulunması anlamına gelen çok partili hayatta ikinci deneme gerçekleştirilmiştir.

SCF muvazaalı bir parti olmasına rağmen hızlı bir gelişim göstermiş ve halktan büyük bir ilgi görmüştür. Bu ilgi CHF’nda tedirginliğe yol açarken, SCF başkanı Fethi Beyin daha ilk günlerde iktidara aday oldukları yönündeki açıklamaları hükümette rahatsızlığı iyice artırmıştır. Çünkü CHF ileri gelenleri SCF’nı hiçbir zaman iktidar adayı bir parti olarak tahayyül etmemişlerdir.69 _{CHF’nın uyguladığı}

politikalar milletin kalabalık kitleler halinde partiden kopuşuna ve SCF’ ye yönelişine neden olmuştur. Dönemin Hâkimiyet-i Milliye70 _{gazetesi yazarlarından}

Falih Rıfkı Atay bu katılımların sebeplerini şu şekilde sıralamıştır;71

 Cumhuriyetçi olmadıkları için Halk Fırkasına karşı olanlar,

 Halk Fırkasının kendi taraftarlarından tatmin edemediği kimseler,

 Cumhuriyetçi olup, Halk Fırkasının tuttuğu yolun doğru

olmadığına inananlar.

68 _{Gülcan, Cumhuriyet Halk Partisi, s.129-130.} 69 _{Uyar, Tek Parti Dönemi, s.120.}

70 _{Daha sonra Ulus adını alacak olan bu gazetenin 1950 yılı yayını bu tezin temel materyallerinden bir}

kısmını ihtiva etmektedir. 14 Mayıs 1950 seçimleri CHP açısından incelenirken, Ulus gazetesine başvurulmuştur.

SCF’nin halkın desteğini ne ölçüde aldığının bir diğer göstergesi de kuruluşundan sadece bir ay gibi kısa bir süre sonra yapılan belediye seçimleridir. Bu seçimlerde CHF’nin çabalarına rağmen 502 seçim bölgesinin 22’sinde SCF kazanmıştır. Ayrıca basının da desteğini alan SCF adına İzmir’de Serbest Cumhuriyet isimli birde gazete yayın yapmıştır.72

Uyguladığı ekonomi politikası ve daha pek çok konuda sık sık SCF tarafından eleştirilen CHP halk nazarında yerinin tehlikeye düşmeye başlaması dolayısıyla da iyice endişe etmeye başlamıştır. SCF ilerleyen zaman içerisinde irticai tehlike yaratmak, cumhuriyet rejimini tehlikeye düşürmek ve bütün devrim karşıtlarını partiye toplamakla suçlanmıştır. CHF yöneticileri SCF’nin kuruluş talimatını veren ve tarafsız olacağını belirten Mustafa Kemal’den duruma müdahale etmesini istemeleri üzerine, Mustafa Kemal ağırlığını CHF’den yana koymuştur. Bunun üzerine Mustafa Kemal ile karşı karşıya gelmek istemeyen Fethi Bey ve SCF yönetimi partiyi feshetme kararı almışlardır.73 _{Önceki denemeden farklı olarak ikinci}

çok parti denemsi parti idaresinin kararı üzerine siyasi yaşamına son vermiştir. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasında olduğu gibi Serbest Cumhuriyet Fırkası da Cumhuriyet Halk Fırkasının içerisinden çıkmış olmakla birlikte, Terakkiperver doğal bir muhalefet hareketinin partiden ayrılması sonucu kurulmuştur. Serbest Fırka ise tamamen bir takım şartların zorlaması sonucu Atatürk tarafından kurdurulmuş, göstermelik bir muhalefet oluşturma işinden ibarettir.74

Oluşturulmaya çalışılan bu yapay demokrasi hareketi uzun sürmeden sonlandırılmıştır. Fakat Cumhuriyet Halk Fırkasının yapay bir oluşum karşısında dahi nasıl bir noktaya geldiğinin görülmesi partiyi kendi içerisinde bir takım değişimlere ve revize olmaya zorlamıştır.

72 _{Hakkı Uyar, “ ‘Serbest Cumhuriyet’ Gazetesi”, Tarih ve Toplum, S.95, Kasım 1991, s.46.} 73 _{Uyar, Tek Parti Dönemi, s.122.}