İdari ve sosyo-ekonomik yapı

XIX. yüzyılda genel olarak Devletin idari yapısında meydana gelen değişimlerin sonucu olarak İzmit’te de; sancak, kaza, nahiye ve köy temelinde bir yapı oluşturulmuştur. Bu nedenle İzmit sancağı bu dönemde, klasik döneme kıyasla daha dar bir anlam kazanmıştır. Batılılaşma çabalarının olduğu dönemde oluşturulan sancak sisteminde ise bilindiği üzere mevcut yapı iyileştirilmeye çalışılmış, hızlı nüfus artışı içerisinde doğal artış ve hızlı toprak kayıplarının getirdiği göçle birlikte Kuzeybatı Anadolu aşırı bir hareketliliğe sahne olmuştu. Bu göçle gelen yoğun iş gücü, bölgenin ekonomik anlamda kalkınmasına katkıda bulunmuştur. 1888 yılında, bağımsız İzmit Sancağı kurulduğu zaman (Bu sancağın içinde Adapazarı bölgesi de bulunmaktaydı) Sancak nüfusunun 227.760 olduğu bilinmekte olup, idari taksimattaki bu değişikliklerle birlikte demografik anlamda belirgin bir artış olduğu anlaşılmaktadır.

Cumhuriyetin ilk yıllarında, şehirsel yerleşme kategorisinde yer alan 383 yerleşmeden 355 tanesi kasaba yerleşmesi olup 28 tanesi şehirdir. Bu şehirlerden biri olan Kocaeli şehrinin nüfusu ise 1927 yılında 286.600 iken, kentleşme oranı da 17.42%’dir. 1950’li yıllarda artan iç göçlerin yarattığı ivme ile hız kazanan kentleşme süreci 1960’a geldiğinde, şehirsel yerleşme sayısını 580 kasaba ve 82 şehir olmak üzere toplam 662’ye çıkmıştır.349

Tablo 5 Kocaeli İli Nüfus Bilgileri (1965-2014)

Yıl Toplam Değişim Sıra Oran Kır Şehir

1965 335.518 - 40 %1.07 198.987 %59 %41 136.531 1980 596.899 %25 29 %1.33 278.873 %47 %53 318.026 1990 936.163 %26 18 %1.66 353.604 %38 %62 582.559 2000 1.206.085 %29 15 %1.78 483.180 %40 %60 722.905 2007 1.437.926 %19 12 %2.04 543.684 %38 %62 894.242 2010 1.560.138 %2 11 %2.12 100.366 %6 %94 1.459.772 2011 1.601.720 %3 11 %2.14 101.762 %6 %94 1.499.958 2012 1.634.691 %2 11 %2.16 107.284 %7 %93 1.527.407 2013 1.676.202 %3 11 %2.19 0 %0 %100 1.676.202 2014 1.722.795 %3 11 %2.41 0 %0 %100 1.722.795

Kaynak: “Kocaeli İlçeleri Nüfus Listesi,http://kocaeli.yerelnet.org.tr/il_ilce_nufus.php?iladi =KOCAEL%DD,

(Erişim Tarihi 25 Mayıs 2015),s.1.

Ekonomisine bakıldığında ise Kocaeli’nin XIX. yüzyıl başlarına kadar başlıca gelir kaynağı tuz işletmeleri ile kereste ticaretidir. Bugün yaklaşık 1800 sanayi firmasının yer aldığı ve dış ticaret hacminin yaklaşık 70 milyar dolara (2013 yılı) ulaştığı Kocaeli’nde, sanayinin varlığı ise Latinler dönemine kadar uzanmaktadır. Kocaeli’nin ilk sanayi kuruluşu sayılabilecek tesis İzmit Tersanesi, Latinler döneminde hizmete sokulmuştur. On dokuzuncu asrın ikinci yarısına kadar faaliyet gösteren ve Osmanlı Devletinin ilk tersanesi de olan bu tersanede savaş ve ticaret gemileri yapılmıştır.

Kocaeli, aynı zamanda 1800'lü yıllarda Osmanlı İmparatorluğu'nun en önemli ulaşım ve konaklama yerlerinden biri olarak bilinmektedir. 1833 yılında Üsküdar'dan İzmit'e ilk düzenli posta seferi konularak ilk posta yolu oluşmuş;1855'de ise İstanbul- İzmit arasında kentin deniz ulaşımı düzenli hale getirilmiştir. Ardından ise 1873 yılında da 89 kilometrelik İzmit-Haydarpaşa demir yolu ulaşıma açılması ile birlikte ulaşım şebekesindeki bu gelişim ve devrin idari ve ticari merkezine olan yakınlık,

349_{M. Murat Yüceşahin et al, “Türkiye’de Şehirleşmenin Mekânsal Dağılışı ve Değişimi”, Coğrafi Bilimler}

günümüzün sanayi merkezini oluşturan belirgin bir faktör olarak ağırlığını o günden duyurmaya başlamıştır. Bugün dahi Kocaeli’nin sanayileşmesinde en önemli etken, geçmişten bu yana tüm ulaşım imkânlarına sahip olmasıdır.

İzmit’te ilk endüstri gelişimi ise kamu kuruluşlarınca başlatılmıştır. En eski endüstri kuruluşu Hereke Dokuma fabrikasıdır. 1836 yılında işletmeye açılan fabrika günümüze dek varlığını sürdürmüş, bu işletme sonradan devlet tarafından satın alınarak bugünkü adıyla Sümerbank Yünlü Sanayi Müessesi Hereke Fabrikası olmuştur. 131 yıllık bir geçmişe sahip bir kuruluş olan bu fabrikadan başka 1836 yılında askeri kumaş ihtiyacını karşılamaya yönelik Çuha Fabrikası da kurulmuştur. Osmanlı ülkesinin ilk kâğıt fabrikası ise İzmit sancağının Yalova bucağında yapılmış, daha sonra ise toplam otuz bir adet ipek fabrikası sancağa bağlı kazalarda faaliyet göstermiştir. Ayrıca küçük imalathane denilecek nitelikte İzmit Sancağında iki bin kadar daha dokumahane bulunmaktadır. 350

Kocaeli ili, Cumhuriyetle birlikte de sanayileşme alanında en hızlı gelişen illerden birisi olmuştur. Ulaşım imkânlarının sağladığı avantajla beraber cumhuriyet döneminde de Kocaeli sanayileşme ve kentleşme için çok önemli iki faktöre daha kavuşmuştur. Bunlarda ilki; İzmit'te motorla elde edilen ilk elektrik enerjisi olup, diğeri ise 1927-1964 döneminde Kocaeli sanayisinin gelişim sürecini hızlandıran ve ilin ekonomik potansiyelinin temelini oluşturan iki kuruluştan SEKA Kâğıt Fabrikası ile İstanbul Petrol Rafinerisi A.Ş(İPRAŞ)’in kurulması olmuştur.1936'da işletmeye açılan bir kamu kuruluşu olan SEKA Kâğıt Fabrikası ile 1960'da TPAO ve Caltex tarafından ortaklaşa kurulan daha sonra (1972) tamamen TPAO'nun malı olan İstanbul Petrol Rafinerisi A.Ş (İPRAŞ)’ni, 1944’te ikinci selüloz ve Kâğıt Fabrikası takip etmiştir. SEKA tesisleri ise 1954, 1957 ve 1959’da daha da genişletilmiş, böylece günümüze kadar devam eden hızlı bir sanayileşme ile Kocaeli, Türkiye’nin ileri düzeyde sanayi bölgesi durumuna gelmiştir. İPRAŞ'ın işletmeye geçmesiyle birlikte ise petrol ürünleri etrafında genişleyen bu ikinci kompleks, Kocaeli’nde günümüzün en büyük sanayi dalı olan kimya sanayisinin (Petro-Kimya, ana kimya sanayi, plastik v.b) oluşumunu sağlamıştır. Böylece Kocaeli’nde ilk sanayi gelişimi kamu kuruluşlarıyla başlatılmış olup, sözü edilen iki kuruluşun devreye girmesinden

350

sonra (özellikle 1960'dan sonra) ara malları ve yatırım malları oluşumu doğrultusunda bir gelişim izlenmiştir. Aynı zamanda, Cumhuriyet devrinde, Gölcük, Türk donanmasının en mühim üssü hâline getirilmiş ve modern tersaneler tarihi İzmit tersanesinin yerini almıştır. 351

Günümüzde ise Avrupa’yı Anadolu'ya ve Orta Doğu'ya bağlayan önemli kara, deniz ve demir yolu ulaşım ağlarının merkezinde, İstanbul'dan sonra ikinci büyük sanayi kenti olan Kocaeli, bugün Türk imalat Sanayi üretimine önemli katkı sağlamaya devam etmekte ve bu özelliğini son yüz yıldır korumaya devam etmektedir. Türkiye’de bugün sanayi denince akla imalat sanayi, imalat sanayi denilince Kocaeli gelmektedir. Kocaeli imalat sanayinin Türkiye imalat sanayi içindeki üretim payı her yıl artış göstermektedir. 2014 yılı itibariyle Kocaeli, Türkiye imalat sanayi üretiminin %13’ünü karşılamaktadır. Kocaeli ilinin; Türkiye ara malları üretimi içindeki payı %22, yatırım malları üretimi içindeki payı %10, tüketim malları üretimi içindeki payı ise %3 dür. Kocaeli imalat sanayi içindeki %27’lik pay ile kimya sanayi 1. sırada yer almaktadır. Kocaeli’nde 2012 yılı Ocak ayı itibariyle, 247’si yabancı sermayeli olmak üzere yaklaşık 2200 önemli sanayi yatırımı bulunmaktadır. Kocaeli İlinde 2015 yılı itibariyle;13 adet “organize sanayi bölgesi”, 2 adet “serbest bölge” ve 3 adet “teknopark” bulunmaktadır. 352

Kocaeli sanayinin Kocaeli’nde yarattığı katma değer 2007 yılı için tahmini kişi başına 23 bin 581 dolar olup, Kocaeli'ni zirveye taşımıştır. 2003 yılı “İmalat Sanayii Gelişmişlik Sıralaması” na göre İstanbul 5,13730 puanlık gelişmişlik endeksi ile “İmalat Sanayi Sıralaması”’nda ve “Genel Gelişmişlik Sıralaması”’nda birinci gelirken, Kocaeli İli 2,91789 puanlık Gelişmişlik Endeksi ile “İmalat Sanayi Sıralaması”’nda üçüncü ve “Genel Gelişmişlik Sıralamasında” ise dördüncü olmuştur.353

Kocaeli sanayisinin ağırlıklı sektörler; taşıt araçları ve yan sanayi, kimya ve petrokimya, makine, plastik ve demir çelik sekterleridir. Konumu ve lojistik

351_{“Kocaeli'nin Tarihçesi”, 22 Nisan 2013, Http://Www.Kocaeli.Bel.Tr/İcerik/Kocaeli-Nin-Tarihcesi/318/9406,} (Erişim Tarihi 15 Mayıs 2015),s.1.

352

“Kocaeli ve Sanayi”,14 Ocak 2015, Http://Kosano.Org.Tr/Kocaeli-Ve-Sanayi/,(Erişim Tarihi 15 Mayıs 2015),s.1.

353

üstünlüğü nedeniyle, Kocaeli otomotiv sanayinde faaliyet gösteren firmaların tercih ettiği bir bölge olmuştur. Bölgeye yapılan yatırımlar beraberinde yan sanayinin ve diğer sanayilerin de gelişimine katkıda bulunmuştur. Kocaeli’ndeki dört büyük otomotiv firması; Türkiye otomotiv sanayinde araç üretiminin %31,9’unu karşılamaktadır. Yine araç üretimi bakımından bu firmaların Türkiye otomotiv ihracatındaki payı %35,1 olmuştur. 354

İllerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında (1996) yılında İstanbul’un birinci sırada (endeks=4,87902) olduğu tabloda, Ankara ve İzmir’in ardından, Kocaeli İli dördüncü sırada (endeks=1,74564) gelmiş; 2010 yılında yapılan İllerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında da, sıralama yine değişmemiş Kocaeli yine dördüncü olmuştur. (endeks= 8, 5219)355

Bursa, Eskişehir, Bilecik, Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu ve Yalova’nın yer aldığı Doğu Marmara Bölgesinde (Şekil 1), Yalova ve Kocaeli, Yüksek Beşeri Gelişmişlik endeksi kategorisinde yer almaktadır. Kocaeli’nde insani gelişme endeksi 0.840, Yalova’da 0.806 civarındadır. Doğumda yaşam beklentisinde, Sakarya İli 78,9’luk değerle birinci sırada, Bursa 76,9, Kocaeli 76,7 yaş ortalamalarıyla ikinci ve üçüncü sıralarda yer alır. En düşük değer Bolu’da görülmesine rağmen yine de Türkiye ortalamasının (70,1) üzerinde bir değere (72,1) sahiptir. Eğitim endeksinde en yüksek değer Eskişehir ve Yalova, en düşük değerler ise Sakarya ve Düzce’de görülmektedir. Satın alma gücü paritesi (SAGP) gelir Kocaeli’nde 17 612 USD, Bolu’da 12 043 USD olması Kocaeli’ne gelir endeksinin 0.86’ya, Bolu’da 0.80’ne yükselmesine neden olmuştur. Bölgede en düşük SAGP gelir Düzce (3264) ve Sakarya (6023) illerinde görülmektedir. Bursa, Eskişehir, Bilecik illerinin gelir rakamları 7000 doların üzerinde olup, söz konusu bu üç ilin gelir endeksleri de birbirine çok yakın hesaplanmıştır. İnsani gelişme endeksine göre ülke sıralamasında, en yüksek endeks değerlerine sahip ilk dört ili (Kocaeli, Yalova, Bolu, Bursa) burada yer almakla birlikte, yirmi beşinci sırada bulunan Düzce’nin de

354

“Kocaeli- Ekonomik Durum”,14 Mart 2014, Http://Www.İnvestinkocaeli.Gov.Tr/Content_Ekonomik- Durum?Mode=2&Menuıd=188, (Erişim Tarihi 15 Mayıs 2014),s.1.

355

Ezgi Baday Yıldız Et al., “Türkiye’de İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması (2010)”, Erciyes

bulunması; Türkiye genelinde birinci sırada olan Bölge’nin kendi içinde önemli bir farklılığını ortaya koymaktadır.356

Şekil 1 Doğu Marmara Bölgesinde Yer Alan İllerin İnsani Gelişme Endeksleri (2008)

Kaynak: Çiğdem Ünal, “ İnsani Gelişmişlik Endeksine Göre Türkiye’nin Bölgesel Farklılıkları”, Coğrafi

Bilimler Dergisi, 6 (2), 2008,s.89-113.

Kocaeli’nde ticaret ise yeterince gelişememiş olup, İstanbul' un mutlak baskısı altındadır. Sanayideki gelişmişliğine karşın ticarette geri planda kalması, ilde faaliyet gösteren sanayi kuruluşlarının merkezlerinin İstanbul' da oluşu ve üretim pazarlamalarının bu ilde yapılmasıyla doğrudan ilgilidir. 2011 yılı TR42 bölgesi (Kocaeli, Sakarya, Bolu, Düzce, Yalova) kişi başı gayri safi katma değer 13.138$ dır. 2013 yılında Kocaali’deki firmalar 12.712.316.511$’lık ihracat ile Türkiye’de 3. sırada yer alırken Kocaeli’nde firmalar 12.418.229.923$’lık ithalat ile Türkiye’de 2. sırada yer almaktadır.357

Kocaeli ili kentleşme oranı ve toplam istihdam oranı bakımından Türkiye ortalamalarının üstündedir. Kocaeli ili tarım kolunda çalışanların toplam istihdam oranı bakımından Türkiye ortalamalarının altında olup; kentleşme oranı, yıllık nüfus artış hızı, kişi başına gayri safi yurtiçi hâsıla ve sanayi iş kolunda çalışanların toplam istihdama oranı ise Türkiye ortalamasının üstündedir. Kocaeli ilinin işsizlik oranı 2013 yılı için % 10,1, işgücüne katılma oranı % 54,8 ve istihdam oranı %49,2’dir.. Kocaeli İlinin genç nüfusun ağırlığı ise dikkat çekicidir. 2013 yılında il nüfusunun % 40’ı 25 yaşın altındadır.25-64 yaş arası nüfus toplam nüfusun % 54’ünü, 65 yaş üstü

356

Çiğdem Ünal, “ İnsani Gelişmişlik Endeksine Göre Türkiye’nin Bölgesel Farklılıkları”, Coğrafi Bilimler

Dergisi, 6 (2), 2008,s.89-113.

357

Kocaeli Büyükşehir Belediyesi 2015–2019 Stratejik Planı, Kocaeli, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi,2014,s.38.

0,65 0,7 0,75 0,8 0,85

nüfus toplam nüfusun %16’sını oluşturmaktadır. Kocaeli ili 2013 yılı yıllık nüfus artış hızı ‰ 25,1’dir. Aynı yılda 6 yaş üzeri nüfus için okuryazarlık oranı %97,2’dir (bilinmeyen hariç). 2012-2013 yılları için Kocaeli ilinin ‰ 9,84 net göç hızı ile göç aldığı anlaşılmaktadır.358

Kocaeli’nin idari yapısına bakıldığında ise toplam on iki ilçesinin bulunduğu görülmektedir. Kocaeli ilinin toplam nüfusu, 2014 ADNKS sonuçlarına göre 1.722.795 kişidir. İlin nüfus yoğunluğu ise km² başına 475 kişidir. Nüfus bakımından en büyük ilçesi İzmit, en az ilçesi ise Dilovası’dır. Yüzölçümü bakımından en büyük ilçesi Kandıra, yüzölçümü bakımından en küçük ilçesi Darıca olup, Kocaeli ili, 2014 yılı istatistiklerine göre Türkiye’nin en kalabalık on birinci kentidir.359

Tablo 6 ADNKS’ne Göre Kocaeli İlçe Bazında Nüfus Sayımı (1990-2014)

Sıra İlçe 1990 Sayımı 2000 Sayımı 2007 Sayımı 2009 Sayımı 2014 Sayımı

1 İzmit 377.377 373.034 447.898 313.964 338.710 2 Gebze 257.076 421.932 521.291 297.029 338.412 3 Darıca - - - 140.302 173.139 4 Gölcük 111.408 107.615 131.992 136.035 149.238 5 Körfez 84.492 105.295 123.289 130.730 146.210 6 Derince 63.872 97.283 117.303 123.136 133.739 7 Kartepe - - - 90.407 104.882 8 Çayırova - - - 82.494 109.698 9 Başiskele - - - 66.183 79.625 10 Karamürsel 55.835 48.508 48.831 50.886 54.225 11 Dilovası - - - 44.258 45.714 12 Kandıra 49.975 52.418 47.322 46.984 49.203 TOPLAM 936.163 1.206.085 1.437.926 1.522.408 1.722.795

Kaynak:“Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) Sonuçları”,htp://t uikapp.tuik.gov.tr/ adnksdagitapp/adnks.zul , (Erişim Tarihi 25 Mayıs 2015),s.1.

358

Hane halkı İşgücü Araştırması Bölgesel Sonuçlar 2004-2013,Ankara, TUİK,2013,s.16.

359_{TUİK, “Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) Sonuçları”,15 Mart 2015,} http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul, (Erişim Tarihi 25 Mayıs 2015),s.1.