Maraş ve çevresinin tahrirleri Osmanlı Devleti yönetimine girdikten sonra yapılmış ve bölgenin nasıl bir idari yapıda olacağı tam olarak belirtilmemiş-tir. Elbistan ve Maraş bu dönemde Vilayet-i Dulkadriye’ye bağlı iki ayrı sancak olarak gözükmekte ve ilk Sancak Beyi’nin 451.199 akçe ile atanmış olan İsken-der Bey olduğu anlaşılmaktadır. Daha sonraki 1523, 1525-1526, 1563 ve 1579 yıllarında yapılan tahrirlerle Maraş idari taksimatında bir takım değişiklikler ya-pıldığı görülmektedir. 1579 yılındaki idari taksimata göre, Maraş Kazasına bağlı nahiyeler; Maraş, Kara Hayıt, Pazarcık, Camustil, Zeytun, Bertiz, Göynük, Kuru Pınar, Yenice Kale, Aladinek, Kemer ve Keferdizden oluşmaktadır. 2
XVII. Yüzyılın ilk yarısında ise Maraş Eyaletinin dört sancaktan meyda-na geldiği ve Paşa Sancağı olduğu anlaşılmaktadır. 1631-1632 yıllarında Maraş Eyaletine bağlı olan sancaklar ise Paşa Sancağı (Maraş), Malatya, Ayıntap ve Kars-ı Maraş’tır.3 Bu idari bölünme 1653 - 1730 yılları arasında korunmuştur.
1777-1778 yılları arasında Maraş Eyaleti’nin kazaları olarak, Maraş, Ayıntap, El-bistan, Kars-ı Maraş, Bilas ve Zamantı görülmektedir.
1831 yılında yapılan düzenleme ile Dulkadriye Eyaleti’nin ismi “Maraş Eyaleti” olarak değiştirilmiş, eyaletin sancakları da, Maraş Paşa, Malatya, Samsat ve Gerger olarak belirtilmiştir.4
1839- 1840 yıllarında Maraş, Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa tarafından işgal edilmiştir. Beylerbeylik merkezi olan Zulka-dir Eyaletinin Paşa Sancağı olan Maraş’ın işgali ile birlikte şehrin ve kazalarının yönetimi zorlaşmış ve isyanlar baş göstermiştir. Bu duruma bir son vermek ve yeniden düzeni tesis etmek üzere 1845 yılından itibaren şehrin Adana Vilaye-tine bağlanması için çalışmalar başlatılmıştır. Gerekçe olarak aşiretlerin iskânı ve vergilerin toplanmasının bu yolla sağlanacağı olmuştur. Üç yıl sonra birleşme gerçekleşmiştir. 1848 yılında Abdülmecid’in emriyle önce Zulkadir Eyaleti Ada-na Eyaleti ile birleştirilmiş böylece iki eyalet birlikte idare edilmeye başlanmıştır.
Beylikleri İlhak Siyaseti Ve Dulkadirli Beyliği’nin İlhakı”, Türkler Ansiklopedisi, C. 9, s.
911-912; İ. Solak, XVI. Asırda Maraş Kazası, s. 27.
1 İ. Solak, XVI. Asırda Maraş Kazası, s. 28, 29; Y. Baş-R. Tekin, Maraş Vakıfları, s. 39, 40; İ. Altınöz, Dulkadir Eyaleti, s. 83.
2 İ. Solak, XVI. Asırda Maraş Kazası, s. 30-34; İ. Altınöz, Dulkadir Eyaleti, s. 97-99.
3 Orhan Kılıç, “XVII: Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devletinin Eyalet ve Sancak Teş-kilatlanması”, Osmanlı (Teşkilat),C.6, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 93; Ökkeş Ramazanoğlu, 234 numaralı Maraş Şer’iye Sicili H. 1322-1325 / M.1904?- 1909, (K.S.Ü, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kahramanmaraş 1996, s.36.
4 Nejla Günay, Maraş’ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları, İstanbul 2007, s. 52.
24
XX. Yılın İlk Yarısında Maraş Yrd. Doç. Dr. Nermin Gümüşalan
1848 yılında Maraş Eyaleti’nin Valisi olan Tosun Paşa’nın görevine son verilerek, Adana Valisi Osman Paşa’ya Maraş Valiliğini de yürütme görevi verilmiştir. 1854 yılına gelindiğinde Maraş’ın Adana’dan bağımsız müstakil bir sancak haline geti-rildiği görülmektedir. Bu idari yapılanma 1866 yılına kadar devam etmiştir1
1867 yılında yapılan idari düzenlemelerle Maraş Eyaleti Halep Vilayeti’ne bağlı bir sancak şekline dönüştürülmüştür. Gerekçe olarak Halep’e yakınlığı ve idaresinin daha kolay olacağı bildirilmiştir.2 1881 yılı idari düzenlemeleri ile de Vilayet haline getirilen şehir, tekrar Halep’e bağlanmıştır.3 1884 yılına gelindiğin-de ise Maraş’ın idari coğrafyasının iyice daraltılmış olduğu görülmektedir. Nite-kim bu tarihlerde Maraş Sancağı; Nefs-i Maraş Kazası, Elbistan Kazası, Zeytun Kazası, Andırın Kazası ve Pazarcık Kazası ile sınırlandırılmıştır.4 27 Şubat 1915 tarihinden itibaren de bağımsız sancak olarak anılmıştır.5
1908 yılı öncesi şehrin nüfusu genel olarak değerlendirilecek olursa, ilk bilgiler 1563 yılı tahrir kayıtlarında karşımıza çıkmaktadır. Bu kayıtlara göre şehrin nüfusu, 42 mahallede 3050 Müslüman hane olarak tespit edilmiştir. Her hanenin ortalama 5 kişilik bir aile olduğu düşünülürse Maraş’ın bu yıllardaki nüfusunun 15.250 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bu verilere göre ise adı geçen yıllarda Maraş merkezde gayrimüslim nüfusa rastlanmamıştır.6
1671 yılı civarında Evliya Çelebi Maraş’a yaptığı seyahat esnasında şe-hirde, dere ve tepeler üzerinde, bağlı bahçeli, akarsuyu bol kargir duvarlı, toprak damlı 10.000 ev bulunduğunu bildirmektedir.7
19. yüzyılın sonlarında Maraş nüfusu merkezde 50 ila 60.000 tahmin edilirken Birinci Dünya Savaşı başlarında rakamın 32.700’e düştüğü belirtilmek-tedir.8 Meşhur Fransız seyyah Vital Cuinet ise Anadolu’ya yapmış olduğu gezi esnasında pek çok konuda araştırma yaptığı gibi nüfus konusunda da çalışmalar yapmış ve 1890 yıllarında Maraş nüfusunu, şehirde yaşayan halklar ve inançla-rı konusunda ayırt ederek 179.853 olarak tespit etmiştir. Bu nüfusun yaklaşık 135.000’i Müslümanlara ait olup, 78.334’ünü de Osmanlı Türkleri oluşturmuştur.
Ayrıntılı nüfus dökümü aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.9
1 İlyas Gökhan, Başlangıçtan Kurtuluş Harbine Kadar Maraş Tarihi, Kahramanmaraş 2011, s. 26, 27.
2 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, I. Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri(1876-1907), C. 8, Ankara 1988, s. 340; “Maraş”, Yurt Ansiklopedisi, s. 5663; Ayhan Doğan, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Maraş, (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Dokto-ra Tezi ), Konya 1999, s. 14.
3 Osmanlı Salnamelerinde Maraş Sancağı (1284-1326/1867-1908), Haz. Said Öztürk, C.1, İstanbul 2006, s. 417.
4 Maraş Salnamesi, C. I, s. 480; A. Doğan, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Maraş, s. 15.
5 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dâhiliye İdare Kısmı Belgeleri, (BOA, DH. İD), 222/ 21.
6 R. Yınanç- M. Elibüyük, Maraş I, s. XXXI; Adnan Gürbüz, “16-17. Yüzyıllarda Maraş’ta Sosyal Ekonomik Hayat”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 2, S. 9, Ordu 2009, s. 167; İ. Solak, XVI. Asırda Maraş Kazası, s. 48
7 Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C. 9, s. 141.
8 Besim Darkot, “Maraş”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C.7, İstanbul 1993, s.312.
9 Vital Cuinet, “Asya Türkiye’sinde Maraş Sancağı”, Haz. Yaşar Alpaslan-Serdar Yakar, Seyahatname, Şehir Tarihi ve Coğrafya Kitaplarına Göre Maraş, Kahramanmaraş 2009, s. 149.
25
XX. Yılın İlk Yarısında Maraş Yrd. Doç. Dr. Nermin Gümüşalan
Tablo 1: 1890 yılında Maraş’ın Nüfusu İnançlar Halklar Erkekler Kadınlar Topluluklara göre
toplam İnançlara
göre toplam
Müslümanlar Suriyeli Araplar 2.916 2.515 5.431 134.438
Osmanlı Türkleri 39.847 38.487 78.334
Kürtler 24.690 24.203 48.412
Diğer 1.330 931 2.261
Katolikler Birleşik Rumlar 4.905 4.260 9.165 Katolik Ermeniler 1.563 900 2.463
Suriyeliler 3.056 2.857 5.913
Keldaniler 1.713 1.314 3.027
Latinler 300 100 400
Rum Ortodokslar 3.099 2.406 5.505 Diğer Gregoryen
Erme-nileri
1.025 825 1.850
Yakubi Suriyeliler 3.946 2.538 6.484 Birleşik Olmayan
Keldaniler 1.120 720 2.434
Protestanlar 5.400 3.000 7.806 45.047
Yahudiler 190 178 368
Sancağın Toplam
Nüfusu 179.853
XX. yüzyıl başlarında (1906-1907) Maraş’ın demografik yapısına bakıl-dığında toplamda 68 bin civarında bir nüfusun varlığından bahsedilmektedir. Bu nüfusun çoğunluğunu % 70 ile Müslümanlar oluşturmaktadır. Kalan nüfusun % 16’sını Ermeniler, % 5’ini Katolikler, % 5’ini Protestanlar, Yahudi, Latin ve ya-bancılar oluşturmuştur. Aşağıda verilen tabloda nüfus dağılımın ayrıntılarına yer verilmiştir. 1
Tablo 2: Maraş’ın Nüfusu (1906-1907)
Kadın Erkek TOPLAM
İSLAM 21.867 24.769 46.636
ERMENİ 5.190 6.021 11.211 KATOLİK 1.842 1.737 3.580 RUM KATOLİK 2 2 4
1 Osmanlı Salnamelerinde Maraş Sancağı (1284-1326/1867-1908), Haz. Said Öztürk, C.
2, İstanbul 2006, s. 697; Ökkeş Ramazanoğlu, 234 numaralı Maraş Şer’iye Sicili, s. 55.
26
XX. Yılın İlk Yarısında Maraş Yrd. Doç. Dr. Nermin Gümüşalan
PROTESTAN 2.150 1.901 4.051
LATİN 450 437 887
YAHUDİ 105 108 213
YABANCI 594 847 1.441
YEKÜN 32.200 35.823 68.023
Yine aynı yıllarda başka bir kaynakta şehrin nüfusu 50.000 olarak gösteril-miştir.1
1906-1907 yıllarında Maraş’a bağlı olan kazaların nüfus durumu ince-lendiğinde, çoğunluğu Müslüman nüfusun oluşturduğu anlaşılmaktadır. Kazalar içerisinde en fazla Müslüman nüfusa sahip olan kaza Elbistandır. Kazada 44.431 nüfustan, 42.831’i Müslüman nüfusu oluşturmaktadır. İkinci sırada 22.250 nü-fustan, 22.209’u müslüman olan Pazarcık Kazası gelmektedir. Üçüncü sırada ise Andırın Kazası yer almaktadır ki kaza, 17 bin Müslüman nüfusa karşılık 2.557 Ermeni nüfusa sahiptir. Dördüncü sırada yer alan Zeytun Kazası 9.637 toplam Ermeni nüfus ile bütün kazalar içerisinde en fazla Ermeni’nin yaşadığı kaza ol-muştur. Maraş’ın kazalarının tamamında 14.869 gayrimüslim, 90.011 de müslü-manın yaşadığı anlaşılmaktadır. Kazaların tamamındaki nüfus dağılımları aşağı-daki tablolarda gösterilmiştir.
Tablo 3: Zeytun Kazası’nın Nüfusu (1906 -1907);2
Kadın Erkek Toplam
İslam 3.424 4.304 7.728
Ermeni 4.260 5.377 9.637
Katolik 226 283 509
Protestan 177 196 373
Yekün 8.087 10.160 18.247
Tablo 4: Elbistan Kazası’nın Nüfusu (1906 -1907);3
Kadın Erkek Toplam
İslam 20.908 21.923 42.831
Ermeni 459 496 955
Katolik 168 157 325
Protestan 150 170 320
Yekün 21.685 22.746 44.431
1 Emrullah Kanadıkırık, “Maraş’ta Nüfus Hareketleri”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğ-rafya Fakültesi, CoğCoğ-rafya Araştırmaları Dergisi, S. 3-4, Ankara 1971, s. 384.
2 Maraş Salnamesi, C.2, s. 700.
3 Maraş Salnamesi, C.2, s. 706.
27
XX. Yılın İlk Yarısında Maraş Yrd. Doç. Dr. Nermin Gümüşalan
Tablo 5: Andırın Kazası’nın Nüfusu (1906 -1907);1
Kadın Erkek Toplam
İslam 7.605 9.597 17.202
Ermeni 1.117 1.440 2.557
Katolik 14 19 33
Protestan 56 63 119
Yekün 8.792 11.119 19.911
Tablo 6: Pazarcık Kazası’nın Nüfusu (1906 -1907);2
Kadın Erkek Toplam
İslam 10.611 11.598 22.209
Ermeni 17 24 41
Yekûn 10.628 11.622 22.250
Tablo 7: 1906-1907 yıllarında Maraş’ın kaza, nahiye ve köylerinin sınıf ve miktarı; 3 Liva İsimleri Kaza İsimleri Sınıfı Nahiye Köy Mahalle Maraş
Sancağı (ikinci sınıf)
Nefs-i Maraş 2 8 112 41
Zeytun 1 0 30 5
Elbistan 2 1 153 4
Andırın 3 1 81 0
Pazarcık 3 7 88 0