Amerikan Okulları ve Faaliyetleri

Amerikalı Protestan misyonerlerin Osmanlı Devleti ile ilk temasları 1810 yılında Boston’da kurulan “American Board of Commisioners for Foreign Mission” (BOARD) adlı misyoner kuruluş sayesinde olmuştur. Bu kuruluş 1819 yılında faaliyet alanları içerisine Osmanlı topraklarını almış ve ilk merkezlerini İzmir’de açmıştır. 1820’den itibaren de yoğun olarak Amerikan misyonerleri ül-kemize gelmeye başlamışlardır².

Amerika Birleşik Devletlerinde 5000’e yakın Protestan kilisesi men-supları tarafından desteklenen BOARD, asıl amacının hristiyanlığı, dinsizler ve farklı inanışlara sahip topluluklar arasında yaymak olarak açıklamıştır³. Bu hedef-lerle ülkemize geldikleri ilk on yıl içerisinde yöreyi, devletin işleyişini, yerel halk dillerini ve inanışlarını anlamaya çalışmışlar örf ve adetlerimizi öğrenmişlerdir.

Amerikalı misyonerlerin ilk hedefi toplumun temel unsurunu oluşturan müslü-manlar olmuştur. Ancak müslümüslü-manların dinlerine olan bağlılıkları ve gelenek-sel yaşam tarzlarından taviz vermemeleri misyonerlerin hedeflerine ulaşmasına engel olmuştur. İkinci hedef grup Museviler olmuştur. Musevilerin de dinleri-ne olan bağlılıkları ve birlikleri Hristiyanlaşmalarını engellemiştir⁴. Diğer hedef kitle Rumlar olmuş ancak onların da milli bilinç kazanma yolundaki iradeleri

1 Adnan Şişman, XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı, s.328.

2 Uygur Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika 19. Yüzyılda Os-manlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları, İstanbul 1991, s. 16; N. Günay, Maraş’ta Ermeniler, s. 178.

3 U. Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, s.17.

4 N. Günay, Maraş’ta Ermeniler, s.178,179.

117

XX. Yılın İlk Yarısında Maraş Yrd. Doç. Dr. Nermin Gümüşalan

misyonerlerin başarısız olmasına neden olmuştur. Bütün bu başarısız girişimlerin ardından kalan tek hedef kitlenin ise 1840’lı yıllardan başlayarak Ermeniler ol-duğunu görmekteyiz. Ermeniler misyonerlerin hedeflerine ulaşabildikleri yegâne grup olmuştur. Öyle ki artık misyonun resmi adı bile Ermeni Misyonu ( Mission to Armenians ) olmuştur ¹.

Amerika’da başlayan iç savaşla birlikte kadınlar da misyonerlik faaliyetle-rine başlamışlardır. Tıpkı Amerikan Board gibi dış dünyaya açılan ve aynı zaman-da Anadoluzaman-da faaliyet gösteren bayan misyoner teşkilatları vardır. Bu teşkilatlar-dan birisi 7 Ocak 1868 yılında Boston’un Güney kilisesinde kurulan Woman’s Board of Missions (WBM) diğeri de 1868 yılının Ekim ayında kurulan Woman’s Board of Missions of The Interior (WBMI) isimli kadın misyoner kuruluşlarıdır.

Bu iki örgüt uzun yıllar BOARD’a para ve personel yardımında bulunmuşlardır.

(WBM) ve (WBMI) adlı kadın misyoner kuruluşları 1912 yılında Anadolu’da bulunan ortaokul ve lise düzeyinde eğitim veren 16 kız okuluna ki sayıları 3960 civarındadır. Para ve personel yardımı yapmaktaydılar.²

Amerikalı misyonerlerin hedeflerine ulaşmalarında en etkin yol kuşku-suz okullar olmuştur. Açtıkları okullara iyi bir eğitim almak için gelen gençleri kendilerine hizmet edecek şekilde yetiştirmişlerdir.

Tablo 77: 1903 yılı Amerikalı misyonerlerin Maraş’taki okulları³. Okulun

Bulunduğu Yer Okulun İsmi Tesis

Tarihi Açıklamalar

Maraş Protestan İlmi İlahi Mektebi 1284 Antep’teki Amerikan okulun-dan mezun öğrenciler misyo-ner olarak yetiştirilmekteydi.

Maraş Amerikan Protestan Kız

Kolleji 1288 Mezunları öğretmenlik

yap-maktaydı.

Maraş Amerikan Protestan Kız ve

Erkek Mektebi 1284

Maraş Amerikan Protestan Kız ve

Erkek Mektebi 1284

Maraş Amerikan Protestan Kız ve

Erkek Mektebi 1284

Maraş Amerikan Protestan Kız ve

Erkek Mektebi 1284

Andırın Amerikan Protestan 1302

Göksun Köyü Erkek Mektebi Andırın Geben

Köyü Amerikan Protestan Erkek

Mektebi 1298

Andırın Kazası Amerikan Protestan Erkek

Mektebi 1298

1 U. Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, s. 75.

2 U. Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, s.126,127; M. Çabuk, Misyoner Faaliyetleri, s. 65.

3 M. Çabuk, Misyoner Faaliyetleri, s.91,92.

118

XX. Yılın İlk Yarısında Maraş Yrd. Doç. Dr. Nermin Gümüşalan

Andırın Şivilgi

Köyü Amerikan Protestan Erkek

Mektebi 1300

Andırın

Tekçe-kale Amerikan Protestan Erkek

Mektebi 1298

Zeytun Kasabası Amerikan Protestan Kız

Mektebi 1288

Zeytun Kasabası Amerikan Protestan Erkek

Mektebi 1288

Zeytun Fırnıs

Köyü Amerikan Protestan Erkek

Mektebi 1298

Elbistan

Kasa-bası Amerikan Protestan Erkek

Mektebi 1298

Amerikan Misyonerleri, verdikleri eğitimi dini ve laik olmak üzere iki guruba ayırmışlardır. Dini eğitim Maraş Teoloji (İlahiyat) okulunda¹, laik eği-tim ise Merkezi Türkiye Kız Kolejinde verilmekteydi. Maraş Teoloji Okulu 1866 yılında Mr. Trowbridge idaresinde açılmıştır. Okula tayin edilen misyonerler ise Mr. Pery ve Mr. Montgomery olmuştur. İhtiyaçları BOARD tarafından karşıla-nan okulun kadrosu büyük ölçüde Amerika’dan gelen eğitimcilerden oluşmak-taydı. Ancak Türkiye’deki misyoner okullarından mezun olduktan sonra Avrupa ve Amerika’ya gidip eğitimlerini tamamladıktan sonra geri dönenler içerisinde de görev alanlar olmuştur. Örneğin; Maraş İlahiyat Okulundan mezun olan Haroutoun K. Avakion, American Board’un Harput’taki okullarında yabancı dil ve matematik dersi vermiştir. Yine mezunlardan Haygazyaş, Tarsus’taki St. Paul Enstitüsünde öğretmenlik yapmıştır².

1882 yılında açılan Merkezi Türkiye Kız Kolejinin amacı ise Maraş ve çevresinde orta dereceli okullardan gelen kız öğrencilere daha ileri derecede eği-tim vererek bölgedeki öğretmen ihtiyacını karşılamaktır. Bu amaçlar içerisinde belki de en önemli olanı Hristiyanlığı yayabilecek ve Ermenileri aydınlatacak kız liderler yetiştirmektir. Merkezi Türkiye Kız Kolejinde çoğunlukla Ermeniler eğitim almaktaydılar. Az sayıda da olsa yıllar içerisinde Müslüman öğrencilerin de bu okula devam ettiği anlaşılmaktadır. Örneğin; 1886 yılında, yörede tanınmış bir Müslüman ailenin 2 kızı, 1890 yılında ise önemli bir devlet memurunun kızı burada eğitim görmüştür. 1893-1894 ders yılında ise okulda ikisi Müslüman-Türk kızı olmak üzere 29 öğrenci bulunuyordu. Ancak 1907 yılına gelindiğinde 90 kişilik olan bu okulda hiç Müslüman öğrenciye rastlanmamıştır. Öğrencilerin tamamının Ermeni Protestanlardan oluştuğu anlaşılmaktadır. ³

Amerikalı misyoner Mr. Mikalem tarafından açılan müesseselere 1896 yılında Amerikan Yetimhanesi de eklenmiştir. Burada kalan öğrencilere genellik-le mesgenellik-leki eğitim verilmekteydi.

1912 yılında Amerika Misyonerlerinden olan ve Amerika Kolleji Mü-dürlüğü yapan Mösyö Godsell, Maraş’ın Restebaiye Mahallesi’nde bulunan bir

1 U. Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, s.173,174.

2 N. Günay, Maraş’ta Ermeniler, s. 184.

3 U. Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, s. 200; N. Günay, Maraş’ta Ermeniler, s. 185, 186.

119

XX. Yılın İlk Yarısında Maraş Yrd. Doç. Dr. Nermin Gümüşalan

kıraathanede, bir gece mektebi açmak istemiştir. Bu mektebin daimi ve yatılı olmayıp, geceleri bir iki saat devam edecek olan bir çırak mektebi olacağını bildi-rerek ruhsat talebinde bulunmuştur. Bu gibi dershane tarzındaki eğitim kurum-larının hizmeti konusunda daha önce bir karar verilmediği için durumun Şurayı Devlet tarafından görüşülüp karara bağlanacağı bildirilmiş. Nitekim 21 Ekim 1912 tarihinde gönderilen İrade-i Seniyye ile Maraş’ın Restebaiye Mahallesinde Amerika Koleji Müdürü Mösyö Godsell tarafından kurulacak olan gece mekte-binin Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin Hususi Mekteplerle ilgili olan 129.

Maddesi hükümlerine göre kurulabileceği ve mektep olarak düşünülen binanın da vergi ve diğer resmi işlerinin mutasarrıflık tarafından belli edildikten sonra resmi ruhsatının verileceği, Şura-yı Devlet tarafından karara bağlanmıştır.

Okulun Müdürü Mösyö Godsell, Müdür Muavini Serkis Çobanyan ile öğretmenler Nerses Sarıyan, Tarsus Amerikan Kolleji’nden, Ağya Behisniliyan ise Antep Amerikan Koleji’nden mezun olmuşlardır. Okulda okutulan dersler arasında; Osmanlıca, İngilizce, Ermenice ve Fransızca yer almaktaydı. Okulun öğrenim süresi ise iki yıldı¹.

Aynı yıllarda İngiltere tebaasından olan Peter Mikelam, Maraş Kız Oku-luna bitişik ve Alaüddevle Vakfına bağlı buOku-lunan 37.000 kuruş değerindeki arazi-de; kuzeyde 84 m, güneyde 49.5 m, batıda 89 m, doğuda ise 54.5 m konumunda olacak şekilde bir bina inşa etmek istemiştir. Bütün ihtiyaçları Amerikan Board tarafından karşılanacak olan bu binanın, “Musiki Okulu” olarak hizmet vermesi planlanmıştır. Bu istek 26 Kasım 1913 tarihinde Şurayı Devlet ve Meclis-i Vü-kela kararıyla onaylanmış ve ruhsatı verilmiştir².

3.2.5 İngiliz Okulları ve Faaliyetleri

İngilizler, 1898 yılında Zonbatanlı Mahallesinde Miss Salmond isimli misyonerin idaresinde olmak üzere iki yetimhane açmışlardır. Bu yetimhanelerden erkekler için kurulana Ebenezer, kızlar için kurulana da Bevlah adı verilmiştir.

Kurulduğu yıllar itibari ile Ebenezer yetimhanesi çocuklara ticaret ve fırıncılık eğitimi vermiştir. Bu fırın bütün yetimhanelerin, misyonerlerin ve Yakındoğu yardım teşkilatlarındaki elemanların ekmek ihtiyacını adı geçen yıllarda karşılamıştır.³ I. Dünya Savaşı’nın başlaması ile birlikte bu iki yetimhane dış gö-rünüş olarak Amerikan müesseselerine benzetilip Amerikalılara devredilmiş gibi gösterilmiştir. Ancak tüm faaliyetleri yine İngilizler tarafından yürütülmüştür.

Yetimhanenin Müdiresi İngiliz Miss Josephin Monet ile Müdürü olan Kanadalı Dr. Wodlider görevlerine devam etmişlerdir. I. Dünya Savaşı’nın devam ettiği yıllarda Kanadalıların düvel-i muhasıma tebasından olmaları dolayısıyle adı ge-çen kuruma el konulmuştur ⁴.

29 Mayıs 1911 tarihinde İngiliz tebasından olan Mr. Malcolm Maraş’ta yaşayan müslim ve gayrimüslimler için parasız eğitim veren bir okul açmak is-tediğini ve bunun için ruhsat izninin verilmesini yetkili makamlardan talep

et-1 BOA, İ. MF, 20 / et-1330- Za; BOA, ŞD, MAARİF III -54/ 229/et-1.

2 BOA, İ. MMS, 1331/ Z-13; BOA, MV, 230 / 116; N. Günay, Maraş’ta Ermeniler, s.

187.3 N. Günay, Maraş’ta Ermeniler, s. 191; M. Çabuk, Misyoner Faaliyetleri, s. 128.

4 BOA, DH. EUM.5.Şube, 12 / 31.

120

XX. Yılın İlk Yarısında Maraş Yrd. Doç. Dr. Nermin Gümüşalan

miştir. Ancak bu yıllarda Osmanlı Devleti’nin kimi zaman ruhsat verdiği kimi zaman ise bilgisi dışında ve ruhsatsız pek çok yabancı okulun ülkede faaliyet gösteriyor olması, devleti bu konuda daha dikkatli davranmaya yöneltmiştir. Ni-tekim Maarif-i Umumiyeden, Dâhiliye Nezaretine yazılan tahrirde bir yabancı-nın Maraş’a açılacak bir okul için neden böyle bir fedakârlıkta bulunduğu merak konusu olmuştur. Adı geçen okulun Maraş’ın neresinde ve kimin tasarrufunda olan hanede yapılacağı, kaç sınıfın olacağı ve ne derecede bulunacağı her türlü ay-rıntı gözönünde bulundurularak sorulmuştur. Okulun kuruluş masrafları ve kirası ile okulda eğitim verecek kişilerin kimler olduğu konusunda ise esaslı bir incele-menin yapılması istenmiştir. Yapılan incelemeden sonra verilen cevapta okulun açılmasında bir mahzur olmadığı bildirilmiştir.¹

I. Dünya Savaşı öncesi yabancı devlet tebaası olan bu misyonerlere ve-rilen birtakım izinler, savaşın başlaması ve sona ermesi ile değişime uğramıştır.

Özellikle savaşın sonunda ülkemizde görev yapan yabancı muallimlerin bir çoğu-nun memuriyetlerine son verilmiştir. ² Örneğin, 23 Mayıs 1918 tarihli bir belgede İngiltere tebaasından olan misyonerlerden, Kanadalı Mösyö Martin, İskoçyalı Madam Anna Salmond, Kanadalı Madam Eni Kordon, İskoçyalı Madam Eni Koldor Marsal’ın görevlerine son verilmiştir.³