Cumhuriyet Halk Partisi Maraş İl Teşkilâtı

1923- 1950 yılları arasında Türk siyasal yapısına hâkim olan güç kuşku-suz ki Cumhuriyet Halk Partisi olmuştur. Parti, memleketin bütün kuvvetlerini toplayan, bütün zümre ve insanlarını kucaklayan ve herkesin malı olan bir milli birlik teşekkülü olarak değerlendirilmiş, bu vasıflarından ötürü de bir sınıf veya zümreyi temsil etmeyen, aksine milli cepheyi temsil eden bir kitle partisi olarak görülmüştür.⁶

1 BCA, Fon No: 490. 01, Yer No: 686.328.1, s.138-139.

2 M. Dedeoğlu, Maraş, s. 88.

3 Maraş, 22 Temmuz 1937, S. 197-58, s. 3.

4 T.C Devlet Salnamesi (1927-1928),s. 1216.

5 Maraş, 22 Temmuz 1937, S.197-58, s. 3.

6 Osman Akandere, Milli Şef Dönemi, Çok Partili Hayata Geçişte Rol Oynayan İç ve

175

XX. Yılın İlk Yarısında Maraş Yrd. Doç. Dr. Nermin Gümüşalan

Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren tek parti olarak ülke yönetiminde otoriter bir siyasal yapı oluşturan Cumhuriyet Halk Partisi, yayınladığı nizam-namelerle hem partinin merkez örgütünü oluşturmuş hem de memleketin çeşitli teftiş mıntıkalarına bölünmesi ve her mıntıkanın bir müfettiş tarafından teftiş edilmesi konusunda kararlar almıştır.¹

Parti, 1927 yılında yenilenen nizamnamesinde “parti müfettişliği” ile il-gili olarak aldığı kararlarda, seçilen müfettişler parti işlerinin ve takip edilecek politikaların yürütücüsü ve partinin bölgelerdeki en büyük temsilcisi olarak kabul edilmişlerdir. Yılda en az altı ay kendi bölgelerinde bulunacak olan bu müfettişler, bütün teşkilat kademelerini yılda iki defa kontrol etmekle yükümlü olacaklardı.

Bu yeni düzenlemeden sonra Maraş ili için bu görevi yürütecek olan kişi Bursa Milletvekili Dr. Galip olarak tespit edilmiştir.²

İlerleyen yıllarda yenilenen nizamnameler ile parti örgüt yapısında değişikliklere gidilmiş, özellikle otuzlu yıllarda yenilenen tüzükle parti idare heyetinin görevleri arasına “gereken yerlerde halkevleri açma ve yönetme” de eklenmiştir. Böylece Cumhuriyet Halk Partisi bir yandan parti ocakları, diğer yandan da halkevleri açarak toplumda kök salmaya ve toplumsal gelişmeye yön vermeye çalışan tam bir “vesayet” partisine dönüşmüştür. ³

Maraş Vilayetinde şubesi açılmış bulunan Cumhuriyet Halk Partisi de kuşkusuz yukarıda adı geçen nizamnameler doğrultusunda çalışmak ve hizmet etmek üzere kurulmuştur. Ancak zaman zaman yapılan teftişler neticesinde bu bölgede hedeflenen amaçlara ulaşma konusunda sıkıntılar yaşandığı tespit edil-miştir. 1933 yılına gelindiğinde benzer bir teftişi gerçekleştirmek üzere Maraş’a gönderilen Konya Milletvekili Hamdi Bey, Partinin ve şehrin durumunu incele-yerek ayrıntılı bir rapor hazırlamıştır.

Raporda, Maraş Cumhuriyet Halk Partisinin kendisinden beklenen gö-revi tam manasıyla yerine getiremediği anlaşılmıştır. Bu durumun büyük ölçüde partinin başında bulunan yöneticilerin inkılâpçı prensipleri istenilen derecede takdir ve idrak edemeyişlerinden kaynaklandığı üzerinde durulmuştur. Özellikle Maraş’ta gençliğin gelişmesi, Cumhuriyetin korunması ve irticanın sönmesi yo-lunda çok önemli görevleri olan bu kişilerin, şahsi kin, haset ve çekememezlikler yüzünden asli görevlerinden uzaklaştıkları ve parti çalışmalarında yetersiz kaldık-ları görülmüştür.⁴Yine partide, nizamname şartlarına göre tutulması zorunlu olan defterlerden hiçbirinin tutulmadığı da tespit edilmiştir.

Parti bütçesi konusunda da problem yaşanmış, partiye gelir getirecek olan üye aidatlarının dahi alınmadığı anlaşılmıştır. 1933 yılına kadar bütçesi ol-mayan partide işlerin yürütülmesi konusunda gereken masrafın parti yöneticileri

Dış Tesirler (1938-1945), İstanbul 1998, s. 71, 77.

1 Mehmet Kabasakal, Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi 1908-1960, Ankara 1991, s. 111, 112.

2 O. Akandere, Milli Şef Dönemi, s. 86.

3 Aslı Altun, Türkiye’de Tek Parti Döneminde Cumhuriyet Halk Partisi’nin Örgütlen-mesi, (Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Hatay 2006, s. 78, 86; M. Kabasakal, Siyasal Parti Örgütlenmesi, s. 130; O. Akandere, Milli Şef Dönemi, s. 81.

4 BCA, Fon No: 490. 01 Yer No: 686.328.1, s. 85.

176

XX. Yılın İlk Yarısında Maraş Yrd. Doç. Dr. Nermin Gümüşalan

tarafından ödendiği söylense de partinin gelişmesi ve çalışmalarının yürütülmesi için takdire şayan işler yapılmayışından bu konuda kendilerinin parasal bir yardı-mının olmadığı da tespit edilmiştir. Diğer taraftan geçici olarak istihdam edilen parti kâtibinin maaşı ile ihtiyaç duyulan harcamaların bile partiye ait olan bina-ların kira bedellerinden ödendiği anlaşılmıştır¹.

Maraş Vilayetinde Cumhuriyet Halk Partisi’nin başında bulunan kişi-lerin partinin hedefkişi-lerini Maraş’ta uygulamaktan ziyade parti kuvvetini istismar ederek halk arasında kendilerini zorba durumuna düşürdükleri tespit edilmiştir.

Bu duruma örnek olarak; terk edilmiş mülkler arasında olan birçok arazinin, tah-min edilen bedellerinin birkaç lira fazlasına ya da aynen satın alınmaları göste-rilmiştir. Bu konuda yapılan araştırmada, bu kişilerin almak istedikleri yerlere başkalarının korkudan dâhil olamadığı, bu suretle satın almak istedikleri arazileri istedikleri fiyatlara kolayca aldıkları anlaşılmıştır².

Konya Mebusu Hamdi Bey, Maraş’ta kaldığı süre içerisinde halkla gö-rüşmüş ve şikâyetlerini dinlemiştir. Halk Partisi idarecileri ve diğer idareciler hakkında edindiği bilgilerden ortaya çıkan sonuç, Vilayet idare heyeti reisliğini yürüten Kadızade Ziya Bey, kardeşi belediye reisi Tevfik Bey ve yine aynı aileye damat olan ve Maraş Milletvekilliği yapan Abdulkadir Beyle bu aileye mensup kişilerin işgal ettikleri mevkileri şahsi çıkarları için kullandıkları olmuştur. Yine bu ailenin yaptığı en büyük zulüm ve zorbalığın ise çeltik ziraatında ve bu zira-atın yapılması için gerekli olan suların dağıtımı ve taksiminde yaşandığı tespit edilmiştir. Bu durumda Kadızade ailesinin Maraş ve Pazarcık’ta çeltik ziraatının inhisar altına girmesine, çiftçinin ezilmesine ve ektiğini biçemeyecek bir vaziyete gelmesine sebep oldukları anlaşılmaktadır³.

Halkın mevcut şikâyetlerini sadece gelen müfettişlere değil aynı zaman-da şehre otuzlu yıllarzaman-da ziyarete gelen İsmet İnönü’ye de ilettikleri ve hazırlanan tahkikat raporunun mülkiye ve adliye müfettişlerince ortaklaşa tetkik edilmek üzere Dâhiliye Vekâletine gönderildiği görülmektedir. Buna benzer pek çok şikâyet ve soruşturmanın önceden yapılmasına rağmen kesin bir sonuca ulaştırı-lamamış olması vilayeti elinde bulunduran bu ailenin, gücünü ve nüfuzunu iyice arttırmıştır. Halkın yaşananlar sayesinde tahammül sınırlarının aşılması aileye karşı genel bir nefretin oluşmasına da sebep olmuştur⁴.

Kadızade ailesinin uzun senelerden beri milli kuruluşların başında ol-maları sebebiyle bu aileye karşı olan muhalefet sanki Cumhuriyet Halk Partisi-ne karşıymış gibi gösterilmiştir. Özellikle aile merkeze yazdığı yazılarda sürekli Bayezitzadelerin muhalefetini şikâyet ederek durumu siyasi bir olay gibi göster-meye çalışmıştır. Aslında Bayezitzadelerden başka Kısakürekzadeler, Öksüzza-deler, ŞişmanzaÖksüzza-deler, NazifzaÖksüzza-deler, EşbahzaÖksüzza-deler, SarıfakızaÖksüzza-deler, ŞirikçizaÖksüzza-deler, Çiftçizadeler gibi birçok ailelerin parti kuvvetiyle yapılan haksızlıklara muhalif oldukları bilindiği halde bunların hiçbirinden bahsetmeyerek sadece Bayezitza-deleri öne sürüyor olmaları pek kurnazca uygulanmak istenen bir hile olarak

dü-1 BCA, Fon No: 490. 0dü-1 Yer No: 686.328.dü-1, s. 85-86.

2 BCA, Fon No: 490. 01 Yer No: 686.328.1, s. 86.

3 BCA, Fon No: 490. 01 Yer No: 686.328.1, s. 87.

4 BCA, Fon No: 490. 01 Yer No: 686.328.1, s. 90.

177

XX. Yılın İlk Yarısında Maraş Yrd. Doç. Dr. Nermin Gümüşalan

şünülmüştür.¹

Yapılan tüm araştırmaların sonucunda partinin başına getirilecek tarzda münevver kişilerin şehirde sayıca az olduğu ve bu kişilerin de büyük ölçüde Ka-dızadelerin tesirinde kalacağı düşüncesi ile hareket edilmiştir. Bu göreve seçilecek kişinin partinin yüksek emellerini ve programını en iyi şekilde uygulayabilecek vasıflara sahip, aynı zamanda da şehrin dışından olmasının uygun olacağı son çare olarak bildirilmiştir.²

Cumhuriyet Halk Partisinin, Maraş şubesini yeniden kurmak üzere Bur-dur Milletvekili olan Halit Onaran, 1933 yılı içerisinde parti umumi kararıyla Maraş’a tayin edilmiştir. Maraş şubesinin tesis ve idamesi için yoğun bir çaba harcayan Onaran, tayininin ilk aylarına rastlayan Cumhuriyetin Onuncu Yıl kut-lamalarına daha önce şehirde yaşanmamış bir hareketlilikle dâhil olmuştur. Bu durum şehirde biraz olsun kıpırdanmaya yol açmıştır.³

Cumhuriyet Halk Partisi Maraş şubesi, Halit Onaran’ın önderliğin-de yeniönderliğin-den kurulmasıyla birlikte şehirönderliğin-de halkevinin oluşturulması için çalışmış, maddi kaynakların temini ve kullanılması konusunda halka yardımcı olmuştur.

1934 yılında vilayet bütçesinden yardım göremeyen parti 1935 senesinde vilayet bütçesinden 2000, belediye bütçesinden 3000 lira yardım alarak bu tarihe kadar aldığı en yüksek rakama ulaşmıştır. Ancak yapılan kongreler neticesinde belli edilen idare heyetlerindeki kişiler görevlerini tam olarak kavrayamadıkları için pek performanslı çalışamamışlardır. Sadece ocak heyetlerinden mahfeller açanlar olmuştur. ⁴

Cumhuriyet Halk Partisi genel merkezinden 1935 yılında yapılan teftiş sonuçlarına göre yıllar içerisinde gösterilen gayrete rağmen istenilen ilerleme-nin sağlanamadığı belirlenmiştir. Her ne kadar Maraş Vilayeti Cumhuriyet Halk Partisi şubesinin büro çalışmaları düzgün bulunduysa da tutulan defterler munta-zam bulunmamıştır. Parti programını yaymak gibi temel vazifeler iyi yapılmamış, kitleyi ilgilendiren çalışmalarda yine zayıf kalındığı anlaşılmıştır. Yönetim kurul-larının toplantıları ara sıra teftiş edilmiş ama maalesef bir düzen verilememiştir.

Partiye kayıtlı olanların nüfusa nispeti yüzde dokuz olarak belli edilmiştir. Saf ve temiz kalpli insanlar olarak ifade edilen Maraş’lılarda partili heyecanı olmadığı, bu yüzden de işlerin ağır ilerlediği sonucuna varılmıştır.⁵