2. TUHFETÜ’L-İSLÂM
2.1.1.6. İbrahim, İsmail ve İshak Aleyhimüsselâm
Bu başlık altında; Hz. İbrahim, Hz. İsmail, Hz. İshak peygamberlerin, Tühfetü’l- İslâm’ın Kısasü’l-Enbiyâ bölümünde nazmedilen kıssaları doğrultusunda kısa bilgiler verilecek ve Klasik Türk şiirinde hangi yönleriyle anıldıkları hususlarına değinilecektir.
İbrahim Aleyhisselâm
Kurʿân-ı Kerîm’de pek çok âyette bahsi geçen “ulü’l-ʿazm97
peygamberlerden olan Hz. İbrahim, Nûh peygamberin soyundan gelmektedir. İslâmi kaynaklarda babasının adı
Âzer olarak geçmekte ve onun putperest olduğu bilgisi yer almaktadır.98
Hz. İbrahim Bâbil’de putlara, yıldızlara tapınan bir kavme peygamber olarak gönderilmiş, fakat kavmi ona inanmamış ve onu yalanlamıştır.
Hz. İbrahim, kavminin tapındığı putların ne kadar âciz ve işe yaramaz olduğunu kavmine göstermek üzere fırsat kollamaktadır. Nihayet bir bayram günü halk şenlik için
şehir dışına çıkınca put evine girerek en büyük put dışındaki bütün putları kırar.99
Kavmi bayram şenliğinden döndüğünde durumu görüp Hz. İbrahim’i sorguya çeker. Hz. İbrahim, “Belki de şu büyükleri yapmıştır, ona sorun.” diye cevap verir. Bu hâdise üzerine putperest Nemrut yönetimi, Hz. İbrahim’i ateşe atmak sûretiyle cezalandırmaya karar
96
Kur’ân-ı Kerîm, A‘râf, 7/78; Fussılet, 41/17; Kamer, 54/31.
97Azim ve sebat sahibi peygamberler; Allah'ın emirlerini gerçekleştirme hususunda en çok dikkat ve titizlik gösteren peygamberler anlamında bir terim. Bu terimle Hz. Nûh, Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz. İsa ve Hz. Muhammed (a.s.) kastedilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm, Ahkâf, 46/35; Ahzâb, 33/7; Şûrâ, 42/13 sûrelerinde yer alan âyetlerde bu hususa dikkat çekilmiştir.
98 Kur’ân-ı Kerîm, En’âm, 6/74. 99
33
verir. Büyük bir ateş yaktırır ve İbrahim’i bu ateşe attırır. Ancak Cenab-ı Hakk’ın, “Ey ateş, İbrahim’e karşı serinlikli ve esenlikli ol!”100
emri üzerine ateş İbrahim’i yakmaz ve alan bir gül bahçesi olur. Bu hâdiseden sonra orada bulunan bazı müşrikler iman eder. Hz. İbrahim, kendisine inananlarla birlikte Allah’ın emri ile Şam’a hicret eder.
Hz. İbrahim’in yaşı ilerlemesine rağmen çocuğu olmamıştı. Bunun üzerine Sâra, cariyesi Hacer’i Hz. İbrahim’e hediye eder. Hz. İbrahim, Cenab-ı Hakk’a du’a eder ve sâlih bir evlât ister. Cenab-ı Hakk’ın hikmetiyle Hz. İbrahim, Hz. Hacer’den doğacak İsmail adında akıllı, iyi huylu bir erkek çocuk ile müjdelenir. Zamanla Sâra bu durum karşısında kıskançlık duyar ve üzülür. Allah’ın inayeti ile Hz. İbrahim’in Sâra’dan da İshak adında bir oğlu olur. Hz. İbrahim; İsmail ve Hacer’i Sâra’nın isteği ile evden uzaklaştırır ve Mekke’ye yerleştirir. Hz. İsmail yürüyüp gezecek çağa gelince Hz. İbrahim’den, oğlunu kurban etmesi istenir. Hz. İbrahim, bu durumu oğluna bildirince Hz. İsmail, emredileni yapmasını söyler ve kendisinin emre boyun eğip sabredenlerden olacağını bildirir.101
Hz. İbrâhim, oğlunu kurban etmek için bıçağı boynuna vurur, fakat bıçak kesmez. Cenab-ı Hakk tarafından tâbi tutulduğu bu imtihanda başarılı olunca semâdan, Hz. İsmail’in yerine kurban edilmesi için bir koç gönderilir. Hz. İbrahim, Allah’ın emri ile koçu kurban edip Allah’a şükreder. Daha sonra yine Hakk’ın emri ile Hz. İbrahim ve İsmail birlikte Kâbe’yi yeniden inşa ederler.
Hz. İbrahim vefât edince yerine oğlu Hz. İshak, peygamber olarak tevhîdi tebliğ ile görevlendirilir. Mekke’de ise Hz. İsmail, Arap kavmine Hakk’ı tebliğ etmekle vazifelendirilmiştir.
Hz. İbrahim’in; yürüttüğü tevhîd mücadelesi, Allah’a teslimiyeti, azmi, sebatı, kararlılığı, zekâsı, sofrasının bereketi (Halil İbrahim sofrası), misafirperverliği, seyahatleri, aile hayatı ve bu konudaki tavsiyeleri dinî-ahlâkî, tasavvufî ve edebî eserlerde geniş yer bulmuş; özellikle tevhîd inancı tevhîdlere, dua ve niyazları münâcâtlara, kurbanla ilgili hâdiseler kurban bayramını anlatan ıydiyelere konu olmuş ve diğer birçok
özelliği de ilâhi, devriye ve duraklara malzeme oluşturmuştur.102
Öte yandan Divan Edebiyatında, Nemrûd’un zulmü dolayısıyla Hz. İbrahim’in mağarada büyütülüşü, aklıyla Allâh’ı buluşu, Kâbe’deki putları kırması, cömertliği ve sofrasının bereketi, oğlu Hz. İsmail’i kurban etmeye niyetlenmesi, onunla birlikte Kâbe’yi onarması, mancınıkla ateşe atılması (mancınık-ateş), ateşin onu
100
Kur’ân-ı Kerîm, Enbiyâ, 21/69.
101 Kur’ân-ı Kerîm, Sâffât, 37/102.
102 Ömer Faruk Harman, “İbrahim”, İA, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul, 2000, C. 21, s. 272; M. Asım Köksal, Peygamberler Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1992, s. 1/141-202.
34
yakmaması (nâr-nur), düştüğü yerin cennet bahçelerinden bir gül bahçesi haline dönüşmesi ve oradan soğuk bir su kaynaması (âteş-âb), bir göl meydana gelmesi gibi motifler mazmunlar vasıtasıyla ortaya konmuş ve telmih, tenasüp, teşbih gibi edebi sanatlar yoluyla zikredilmiştir.103
İsmail Aleyhisselâm
Kur’an’da adı geçen peygamberlerden olan Hz. İsmail, Hz. İbrahim peygamberin oğludur. İsmail adının aslının “İşmavil” olduğu, “İsmâîn” şeklinin de bulunduğu söylenen kelimenin Süryânîce olup “Allah’a itaatkâr” anlamına geldiği nakledilmekle birlikte bazı
kaynaklara göre kelimenin aslı İbrânîce Yişmâ’êl’dir ve “Tanrı işitir” manasındadır.104
Eserde İsmail Aleyhisselâm hakkındaki izahatlar Hz. İbrahim kıssası içinde anlatılmıştır. İsmail, babası Hz. İbrahim’in yaşlılık döneminde bir duası neticesinde
dünyaya gelmiştir.105
Kur’ân-ı Kerîm’de İsmail Aleyhisselâm’dan birçok yerde bahsedilmiştir. Adı açıkça zikredilmese de “Saffât sûresi 102-105”. âyetlerinde kurban edilmek istenmesi anlatılır. “İbrahim sûresi 37.” âyette babası ile birlikte Beytullâh’ı imar etmekle ve Beytullâh’ın temizliği ve bakımı ile vazifelendirildiği bildirilmekle birlikte
onun da hidayete erdirilen ve üstün kılınan kullardan olduğu ifade edilmiştir. 106. Manastırlı
Mehmed Rıfat, eserinde İsmail’in Mekkeli Arap kavmine peygamber olarak gönderilmesi ve insanların en hayırlısı olan Hz. Muhammed Mustafa’nın (s.a.v) Hz. İsmail’in soyundan geldiği hususuna değinmiştir.
Hz. İsmail, Divan şiirine de çeşitli mazmunlar, telmihler, teşbihler yoluyla konu olmuş peygamberlerdendir. Hz. İsmail, Türk şiirinde babasıyla birlikte Kâbe’yi inşa etmesi, kurban edilmesi ve zemzem dolayısıyla sıklıkla anılmıştır. Yine Klâsik Türk
şiirinde sevgilinin gözü için benzetmelerde de kullanılmıştır.107
İshak Aleyhisselâm
Kur’ân’da on yedi yerde adı gecen Hz. İshak Hz. İbrahim’in oğludur.108İshak
doğduğunda Hz. İbrahim yüz yaşında hanımı Sâra doksan yaşında idi. İslâmî kaynaklarda
103 Ömer Faruk Harman, “İbrahim”, İA, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul, 2000, C. 2, s. 273.
104 Ömer Faruk Harman, “İsmail”, İA, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul, 2000, C. 23, s. 77; M. Asım Köksal, Peygamberler Tarihi, Diyanet Vakfı Yay., Ankara1992, Sayfa:1/ 233-236.
105 "Rabbim! Bana sâlihlerden olacak bir evlât ver.” Kur’ân-ı Kerîm, Sâffât, 37/100.
106 Ömer Faruk Harman, “İsmail”, İA, Türkiye Diyanet Vakfı Yay,. İstanbul, 2000, C. 23, s. 77. 107Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, “İsmail”, Kapı Yay., İstanbul 2011.
35
Hz. İshak’ın doğacağı müjdesini, Lût kavmini helak etmek için gönderilen meleklerin
vermiş olduğu bilgisi yer almaktadır.”109
Öte yandan Hz. İshak’ın soyundan Hz. Yakup, Hz. Yusuf peygamber olarak gönderilmiş olup bunların diğer adına da “İsrailoğuları” denilmiştir.110
İshak peygamber, babasının vefâtından sonra kavmine peygamber olarak vazifelendirilmiştir.