BÖLÜM 2: İ‘RÂB İLMİ VE İ‘RÂBÜ'L-KUR’ÂN
2.4. İ‘râbü'l-Kur’ân'ın Doğuşu, Gelişmesi ve Literatür
2.4.4. İ‘râbü'l-Kur’ân'a Ağırlık Veren Tefsirler
Bu konudaki ilk tefsirler i‘râbü’l-Kur’ân türü eserlerin oluşumuna zemin hazırlayan Me‘âni'l-Kur’ân türü tefsirlerdir. Bu türdeki çalışmaların i‘râbü'l-Kur’ân'ın doğuşundaki rolü yukarıda ele alındığı için burada tekrar değinilmeyecektir. Me‘âni'l-Kur’ân türü eserlerden sonra yoğun biçimde âyetlerin i‘râbına yer veren belli başlı tefsir örnekleri üzerinde durulacaktır. Bu tefsirlerin asıl amacı âyetlerin i‘râbını tahlil etmek değildir. Aksine âyetin anlamına ulaşmada ya da anlamın doğruluğunu ortaya koymada i‘râb tahlili bir araç olarak kullanılmaktadır. Bu nedenle âyetlerin i‘râb vecihleri ortaya konulurken her yerde olmasa da anlama etkileri önemli ölçüde ele alınmaktadır. Âlûsî'nin tefsiri de i‘râbü'l-Kur’ân'a ağırlık veren tefsirlerden birisidir. Ancak tezin çalışma konusu Âlûsî olduğu için ayrıca burada zikredilmeye gerek görülmemiştir. Burada bu türün öne çıkan örnekleri zikredilip bu eseler, i‘râb yönünden değerlendirilmeye çalışılacaktır.
432 Şah Veliyyullah, s. 189-190.
433 Örneğin bkz. Kay‘î, s. 299-305; Cermî, s. 39-40; Rûmî, s. 114-119;
434 Örneğin bkz. Zürkânî, I, 11, 23, 30-31; Subhî es-Sâlih, Mebâhis fî ‘ulûmi'l-Kur’ân, s. 120, 297; Mennâ‘ el-Kattân, s. 6, 9; Hasan, s. 313.
a) Zemahşerî435 (v.538/1144), el-Keşşâf436: Bu eser, âyetlerin anlamını ortaya koymada lüğat, nahiv, sarf ve belâgat ilimlerinden oldukça büyük ölçüde istifade edilen tefsir çalışmalarının başında gelmektedir. Bu nedenle sonraki dönem birçok tefsir çalışmalarının vazgeçilmez kaynağı olmuştur. Dolayısıyla Âlûsî için de başta i‘râb olmak üzere dil konusunda önem verdiği kaynaklar arasında yer almaktadır.437 Zemahşerî, mu’tezilî olması nedeniyle el-Keşşâf'ta kelamla ilgili âyelerin i‘râb vecihlerini zikrederken kendi mezhebini destekleyici manayı verdirecek i‘râb vecihlerini tercih etmektedir.438 Zemahşerî'nin i‘râb tahlilleri konusunda en çok yararlandığı kaynakların başında Sîbeveyhi'nin el-Kitâb'ı, Ferrâ ve Zeccâc'ın Me‘âni'l-Kur’ân'ları gelmektedir.439
b) Ebû Hayyân440 (v.745/1344) el-Bahrü'l-muhît:441 Nahiv ve belâgat ağırlıklı olan bu tefsirde daha önceki tefsirlere göre i‘râb tahlilleri çok daha detaylı olduğu görülmektedir. Müellif eserin önsözünde i‘râbü'l-Kur’ân metodu hakkında bilgi verir. Ona göre âyetlerde, şiirlerde olduğu gibi nahivcilerin tüm i‘râb vecihleri caiz
435 Zemahşerî hakkın bilgi için bkz. Öztürk ve Mertoğlu, XLIV, 235-238.
436 el-Keşşâf'ın dil yönünü inceleyen çalışmalara örnek olarak bkz. Michael Schub, Linguistic Topics in
al-Zamakhshari's Commentary of the Qur’ān, California: California Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi, 1977;
Muhammed Sâlih Kâsem, ez-Zâhiratü'n-nahviyye beyne'z-Zemahşerî ve Ebî Hayyân mesâil mine'l-Bahri'l-muhît, İrbid: Yermük Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1990; Musa Alp, Zemahşerî'nin
Keşşâf'ında Mutezilî Görüşlere Filolojik Yaklaşımlar, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1998; Mühenned Hasan Hamd Cibâlî, Eserü'l- i‘tizâl fî tevcîhâti'z-Zemahşerî
el-lüğaviyye ve'n-nahviyye fi'l-Keşşâf, İrbid: Yermük Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,
2001; Abdullah Süleymân Muhammed Edîb, et-Tevcîhü'l-lüğaviyyü ve'n-nahviyyü li'l-Kırââti'l-Kur’âniyye fî
Tefsîri'z-Zemahşerî, Musul: Musul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1423/2002;
Kevâkib Mahmûd Hüseyin Zebîdî, Eserü Me‘âni'l-Kur’ân li'l-Ahfeşi'l-Evsat fi'l-Keşşâf li'z-Zemahşerî -dirâse
nahviyye-. Bağdat: Bağdat Üniversitesi Eğitim Fakültesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1424/2004; Es‘ad
Abdül'alîm Sa‘dî, «Eserü ta‘addüdi'l-i‘râb fî tevessü‘i'l-ma‘na ‘inde'z-Zemahşerî fi'l-Keşşâf» Mecelletü
Câmi‘ati'l-Enbâr li'l-lüğât ve'l-âdâb, no. 4 (2011): 184-229; Mehmet Kaya, İ‘râb Değerlendirmelerinin Kur’ân’ın Anlaşılmasındaki Rolü -Zemahşerî Örneği- Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış
Doktora Tezi, 2014.
437 Örneğin bkz. Âlûsî, Rûhu’l-me‘ânî, I, 59, 321, II, 205.
438 Örneğin bkz. Zemahşerî, el-Keşşâf, I, 196, II, 134-135, IV, 760.
439 Örneğin bkz. Zemahşerî, el-Keşşâf, II, 314, 530, III, 293, 307.
440 Ebû Hayyân hakkında bilgi için bkz. Kafes, X, 152-153.
441 el-Bahru'l-muhît'in dil yönünü inceleyen çalışmalara örnek olarak bkz. Abdül‘âl Sâlim Mükerrem, «Ebû Hayyân el-Endelüsî ve menhecühû fi’d-dirâsâti’n-nahviyye» Mecelletü’l-âdâb ve’t-terbiye Câmi‘atü’l-Küveyt, no. 2 (1972): 926-929; Seyyid Sabri İbrâhim, İ‘râbü’l-Kur’ân fî tefsîri Ebî Hayyân, İskenderiye: Dârü'l-Marife, 1989; Muhammed Sâlih Kâsem, ez-Zâhiratü'n-nahviyye beyne'z-Zemahşerî ve Ebî Hayyân mesâil mine'l-Bahri'l-muhît, İrbid: Yermük Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1990.
görülemez. Aksine zorlama takdirlerden ve te’villerden uzak durarak en fasih ve en güzel olan i‘râb vecihlerinin ortaya konulması gerekir.442 Ebû Hayyân, önsözünde ortaya koyduğu bu metodu tefsirinde uygulamaya çalışmıştır. Ayrıca âyetlerin sadece mütevatir kıraatleri değil aynı zamanda şâz kıraatleri de i‘râb vecihleriyle zikredilerek dil açısından tahlil edilmiştir. İ‘râb vecihleri konusunda Ebû Hayyân'ın en önemli referansları Zemahşerî ile İbn ‘Atıyye’dir.443 Ancak i‘râb vecihleri konusunda birçok yerde onlara eleştiriler yöneltmiştir.444 Ebû Hayyân’ın tefsiri kendisinden sonra kaleme alınan birçok tefsir ve i‘râbü'l-Kur’ân çalışmalarına kaynaklık etmiştir. Yukarıda zikredildiği üzere Sefâkusî'nin el-Mücîd'i, Semîn Halebî'nin ed-Dürrü'l-masûn'u ve Yâsin Câsim'in İ‘râbü'l-muhît'i Ebû Hayyân merkezli i‘râbü'l-Kur’ân çalışmalarıdır. Âlûsî'nin de i‘râb konusunda en fazla referans gösterdiği kaynaktır. Öyle ki Âlûsî tefsirinin i‘râb tahlillerinin temelinde Ebû Hayyân'ın tefsiri olduğunu söylemek abartı olmaz.445
c) İbn Âşûr446 (1879-1973) et-Tahrîr ve't-tenvîr:447 Ağırlık olarak belâgatın anlama etkisi bağlamında âyetlerin ele alındığı tefsirde âyetlerin i‘râb tahlillerine de büyük önem verildiği görülmektedir. Mâlikî mezhebi çizgisinde tefsirini yazan İbn Âşûr, i‘râb konusunda Sîbeveyhi ve Ebû Hayyân gibi birçok dilci ve müfessirden yararlanmakla
442 Ebû Hayyân, I, 12.
443 Yıldırım, IV, 516-517.
444 Ebû Hâyyân'ın İbn ‘Atıyye ve Zemahşerî'ye eleştirileri için bkz. Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Muhammed el-Cezâirî eş-Şâvî, el-Muhâkemât beyne Ebî Hayyân ve İbn ‘Atıyye ve'z-Zemahşerî, thk: Muhammed Osmân, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1430; Abdünnâsır Nâsır Ahmed Şeddâdî, Muhâlefâtü Ebî Hayyân en-Nahviyye ‘ale'z-Zemahşerî, Sana/Yemen: Sana Üniversitesi Diller Fakültesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1425/2004; Ebû Hayyân'a yöneltilen eleştiriler için bkz. Hasan Mûsâ Şâ‘ir, «Min i‘tirâzâti İbn Hişâm el-Ensârî ‘alâ Ebî Hayyân el-Endelüsî.»
Mecelletü Câmi‘atü Dımaşk XXII, no. 1+2 (2006): 165-193.
445 Örneğin bkz. Âlûsî, Rûhu’l-me‘ânî, I, 80, 173, 206, II, 68, 93.
446 İbn Âşûr ve tefsiri hakkında bilgi için bkz. Coşkun, İbn Âşûr, Muhammed Tâhir, XIX, 332-335. Coşkun, et-Tahrîr
ve't-tenvîr, XXXIX, 429-430.
447 et-Tahrîr ve't-tenvîr'in dil yönünü inceleyen çalışmalara örnek olarak bkz. Muhammed Nebrî,
ed-Dirâsâtü'l-lüğaviyye fi't-Tahrîr ve't-Tenvîr: Tefsîrü'ş-Şeyh Muhammed Tâhir b. 'Âşûr, Konstantin/Cezair: el-Emîr Abdülkâdir
İslâmî İlimler Üniversitesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1994; Sâlih Sebû'î, et-Tahlîlü'l-lüğavî fî tefsîri İbn ‘Âşûr
dirâse menheciyye ve tahlîliyye li-nemâzic min sûrateyi'l-Bakara ve Âl-i ‘İmrân, Malezya: Uluslararası İslam
Üniversitesi Vahiy ve Beşeri Bilimler Fakültesi Basılmamış Doktora Tezi, 2005; Müşrif b. Ahmed Cem'ân Zehrânî,
Eserü'd-delâlâti'l-lüğaviyye fi't-tefsîr ‘inde't-Tâhir b. ‘Âşûr fî kitâbihi et-Tahrîr ve't-tenvîr, Mekke: Ümmü'l-Kurâ
Üniversitesi ed-Da've ve Usûlüddîn Fakültesi Basılmamış Doktora Tezi, 1427/2006; Rîm bt. Hâlid Uteybî, Me‘ânî
sıyaği'l-Kur’âni's-Sarfiyye ve tavzîfuhâ fî tefsîri İbn ‘Âşûr ilâ nihâyeti sûrati Âl-i ‘İmrân, Riyad: İmam Muhammed b.
birlikte Zemahşerî'ye daha fazla referans göstermiştir.448 Bu tefsirde i‘râb konusunda tespit edilmemiş olsa da İbn Âşûr, i‘râb dışında birçok konuda Âlûsî'nin ismini açıkça zikrederek ona referansta bulunmuştur.449 Ayrıca tefsirin önsözünde birçok tefsirle birlikte Âlûsî tefsirinin de yararlandığı kaynaklar arasında bulunduğunu belirtmiştir.450 İ‘râbü'l-Kur’ân'a ağırlık veren tefsirler incelendiğinde Zemahşerî ile Ebû Hayyân'ın tefsirlerinin daha çok ön planda olduğu anlaşılmaktadır. İ‘râbü'l-Kur’ân konusunda bu iki tefsirin sonraki çalışmalarda en önemli etkiye sahip olduğunu söylememiz mümkündür. İ‘râb tahlilleri konusunda Âlûsî'nin tefsirinde de Ebû Hayyân'ın ağırlığı Zemahşerî'den çok daha fazladır. Âlûsî, müstakil i‘râbü'l-Kur’ân müelliflerinden en fazla Ukberî'ye önem verdiği görülmektedir.451 Böylece anlaşılmaktadır ki Âlûsî'nin i‘râb çizgisinin temellerini ağırlık olarak Ebû Hayyân, Zemahşerî ve Ukberî oluşturmaktadır.
448 Örneğin bkz. Tâhir b. Âşûr, I, 173, 423, II, 246. Ayrıca bkz. Zehrânî, s. 103.
449 Örneğin bkz. Tâhir b. Âşûr, I, 26, II, 18, 105, III, 143.
450 Tâhir b. Âşûr, I, 7.