Aile İşletmeleri Üzerine Yapılmış Bir Araştırma
4. AİLE İŞLETMLERİNDE İÇ KONTROL VE İÇ DENETİM SİSTEMİNİN ETKİNLİĞİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE YAPILAN ARAŞTIRMA
4.1. Araştırmanın Yöntemi, Önemi ve Amacı
Çalışmanın bu bölümünde Konya ilinde faaliyet gösteren aile işletmelerinde iç kontrol ve iç denetim uygulamalarının etkinliğini belirlemek amacıyla yapılan bir saha araştırmasının amaçları ve yöntemi açıklandıktan sonra araştırmada elde edilen bulgular değerlendirilmektedir. Araştırmada ilk olarak literatür taraması yapılarak, araştırmaya katılacak aile işletmeleri belirlenmiş ve amaç ve hipotezler doğrultusunda hazırlanan anket soruları SPSS programında analiz edilerek sonuçlar yorumlanmıştır. Çalışmada genel olarak; “uygulamalı” araştırma yöntemi kullanılmıştır. Uygulamalı araştırma yöntemleri; bilgilerin değerlendirilmesi ve sorunların çözümünün sağlanması amacıyla yapılan anket, görüşme, gözlem ve örnekleme gibi araçlarla yapılan araştırmalardır (Gökçe ve diğ.,2001: 16).
4.2. Araştırmanın Bulguları ve Değerlendirilmesi
ULUSLARARASI İÇ DENETİM STANDARTLARI
Araştırmaya katılan işletmelerin faaliyet alanına göre dağılımı aşağıda Tablo 1’de görülmektedir. Tablo 1. Araştırmaya Katılan Aile İşletmelerinin Faaliyet Alanına Göre Dağılımı SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIM SAYI YÜZDE Makine 16 32,7 Tekstil 3 6,1 Gıda 5 10,1 Hizmet 2 4,1 Kimya 2 4,1 Diğer 21 42,9 Toplam 49 100
Tablo 1’de görüldüğü gibi, araştırmaya katılan aile işletmelerinin 16 tanesi makine imalatı sektöründe, 3’ü tekstil sektöründe, 5’i gıda sektöründe, 2’si hizmet sektöründe, 2’si kimya sektöründe ve 21’i de bu tabloda yer almayan sektörlerde faaliyette bulunan sektörleri göstermektedir.
Tablo 2. Araştırmaya Katılan Aile İşletmelerinde Anketi Cevaplayanların Eğitim Durumuna Göre Dağılımı
EĞİTİM DURUMU SAYI YÜZDE
İlkokul 3 6,15 Ortaokul 3 6,15 Lise 13 26,5 Lisans 24 49 Yüksek lisans 6 12,3 Doktora 0 0 Toplam 49 100
Tablo 2’de görüldüğü gibi, araştırmaya katılan aile işletmelerinde anketi cevaplayan aile üyelerinin eğitim durumu % 6,15’i ilkokul eğitimi, % 6,15’i ortaokul eğitimi, %26,5’i lise ve dengi eğitimi, %49’u lisans eğitimi ve % 6’i lisansüstü eğitimi almış kişilerden oluşmaktadır. Doktora eğitimi almış aile işletmesi üyesi yer almamaktadır. Bu durum, anket sorularını daha çok lisans düzeyinde eğitim almış ve eğitim düzeyi yüksek kişiler tarafından cevaplandırıldığını göstermektedir.
Tablo 3. Araştırmaya Katılan Aile İşletmelerinde Anketi Cevaplayanların Unvanlarına Göre Dağılımı
Tablo 3’de görüldüğü gibi, araştırmaya katılan aile işletmelerinde anketi cevaplayanların unvanlara göre dağlımı, % 34,6’sı genel müdür, %10,2’si personel müdürü, %24,5’i muhasebe müdürü, %24,5’i yönetim kurulu üyesi ve %6,5’i diğerleri unvanları oluşmaktadır. Bu durum; toplanan verilerin, ankete katılan aile işletmelerinde konularının uzmanı kişiler tarafından sağlandığını ve bu anlamda elde edilen verilerin araştırmanın amacına uygun olduğunu göstermektedir.
Tablo 4. Araştırmaya Katılan Aile İşletmelerinde Hazırlanmış İç Kontrol Planı Ya da Politikası Durumu
İÇ KONTROL UYGULAMA DURUMU SAYI YÜZDE
Evet 12 24,6
Hayır 35 71,5
Fikrim Yok 2 4,1
Toplam 49 100
Tablo 4’de görüldüğü gibi, araştırmaya katılan aile işletmelerin önemli bir çoğunluğu (%71,5) işletmelerinde hazırlanmış bir iç kontrol planı ya da politikası olmadığını belirtmektedir. 12 aile işletmesi ise, iç kontrol ve politikasının bulunduğunu belirtmiştir. 2 aile işletmesi ise bu konuda fikrinin olmadığını belirtmiştir.
Tablo 5. Araştırmaya Katılan Aile İşletmelerinde İç Kontrol Sistemi Yapılandırma Modelleri Kullanma Durumu
İÇ KONTROL MODELLERİ KULLANMA DURUMU
SAYI YÜZDE
Evet 12 24,55
Hayır 33 67,4
UNVAN SAYI YÜZDE
Genel Müdür 17 34,6
Personel Müdürü 5 10,2
Muhasebe Müdürü 12 24,5
Yönetim Kurulu Üyesi 12 24,5
Diğer 3 6,15
Tablo 5’de görüldüğü gibi, araştırmaya katılan aile işletmelerinin önemli bir çoğunluğu (%73,5) İç kontrol sistemi yapılandırma modellerini kullanmamaktadır. 9 işletme ise, İç kontrol sistemi yapılandırma modellerini kullandığını belirtmiştir. 4 aile işletmesi ise bu konuda fikir belirtmemiştir.
Tablo 6. Araştırmaya Katılan Aile İşletmelerinde Kullanılan İç Kontrol Sistemi Yapılandırma Modelleri Dağılımı
İÇ KONTROL MODELLERİ SAYI
CobiT (Control Objectives for Information Technology)
Modeli 2
eSAC (Electronic System Assuranceand Control) Modeli 3
SysTrust (System Trust) Modeli 3
COSO (Committee of Sponsoring Organizations) Modeli 4
Kullanılmayan 37
Toplam 49
Tablo 6’da görüldüğü gibi, araştırmaya katılan aile işletmelerinden 3 tanesi COSO Modeli, 3 tanesi eSAC Modeli ve 3 tanesi de SysTrust Modeli iç kontrol sistemi modeli kullanmayı tercih etmişlerdir. Geri kalan aile işletmelerinde herhangi bir iç kontrol sistemi kullanılmamaktadır.
Tablo 7. Araştırmaya Katılan Aile İşletmelerinde İç Denetim Departmanın Varlığı
İÇ DENETİM DEPARTMANI VARLIĞI SAYI YÜZDE
Evet 17 34,6
Hayır 31 63,25
Fikrim Yok 1 20,05
Toplam 49 100
Tablo 7’da görüldüğü gibi, araştırmaya katılan aile işletmelerinin önemli bir çoğunluğu (%63,25)’unda iç denetim departmanı bölümü yer almamaktadır. % 34,6’lık kısmı işletmelerinde iç denetim departmanı bulunduğunu belirtmiştir. 1 işletme ise fikir beyan etmemiştir.
Tablo 8. Araştırmaya Katılan Aile İşletmelerinde İç Denetim Standartlarının Uygulanma Durumu
İÇ DENETİM STANDARTLARI UYGULAMASI DURUMU SAYI YÜZDE
Evet 17 34,6
Hayır 24 48,9
Fikrim Yok 8 16,5
Toplam 49 100
Tablo 8’de görüldüğü gibi, araştırmaya katılan işletmelerin önemli bir çoğunluğu (%48,9) iç denetim standartlarını uygulamamaktadır. 17 işletme ise (%34,6), iç denetim standartlarını uyguladığını belirtmiştir. 8 aile işletmesi ise bu konuda fikir beyan etmemiştir.
Tablo 9. Araştırmaya Katılan Aile İşletmelerinde İç Denetim Komitesi Varlığı
İÇ DENETİM KOMİTESİNİN VARLIĞI SAYI YÜZDE
Evet 16 32,7
Hayır 30 61.2
Fikrim Yok 3 6,1
Toplam 49 100
Tablo 9’da görüldüğü gibi, araştırmaya katılan aile işletmelerinin önemli bir çoğunluğu (%61,2) ‘inde iç denetim komitesinin varlığından söz edilmiyor. 16 işletme ise (%32,7), iç denetim komitesine sahip olduğunu belirtiyor. 3 aile işletmesi ise bu konuda fikir beyan etmemiştir.
4.3. Araştırma Sonuçları
Araştırma kapsamında yer alan aile işletmelerinin ortak ya da çalışanlarının büyük bir bölümü iç kontrol ve iç denetim faaliyetinin aile işletmeleri için çok fazla düzeyde bilinmeyen ve çok fazla düzeyde de kullanılmayan yeni bir konu olduğunu belirtmektedirler. Kurumsallaşma faaliyetlerini tamamlayabilmeleri açısından iç kontrol ve iç denetim konusuna daha çok önem vermeleri gerektiği kanısını taşımaktadırlar. Elde edilmiş bilgiler ve değerlendirmeler ışığında aşağıdaki sonuçlara ulaşmak mümkündür:
1. İç kontrol ve iç denetim sisteminin aile işletmelerinde uygulanması ile birlikte aile işletmelerinin
kurumsallaşma sürecinde önemli bir adım atılmış olacaktır. Kurumsallaşma sayesinde aile işletmeleri sürekliliklerini sağlayabileceklerdir.
3. Aile şirketlerinde iç kontrol ve iç denetim faaliyetinden yararlanılması işletme sahipliği ve yönetim, yöneticiler arası dengenin sağlanması, pay ve menfaat sahiplerinin hak ve çıkarlarının korunması açısından güvence ifade etmektedir.
Her geçen gün hızla artan küreselleşme faaliyetleri işletmeleri ayakta kalabilme adına gerekli olan kurumsallaşma çabalarını yerine getirme zorunluluğunda bırakmaktadır. Araştırmalar göstermektedir ki dünyada ve ülkemizde faaliyette bulunan işletmelerin çoğu aile işletmesi olarak kurulmuş bulunmakta ve bu durumu sürdürmektedir. Aile işletmelerinin yaşamlarını sürdürülebilir kılmak için kurullaşmada adına olmazsa olmazlardan olan iç kontrol ve iç denetim faaliyetinin aile işletmelerinde doğru ve gerçekçi bir şekilde uygulanması gerekir.
SONUÇ ve DEĞERLENDİRME
Aile işletmeleri dendiğinde, genel olarak, bir biriyle akrabalık bağı olan bireylerin üretim ve hizmet faaliyetini yerine getirmek gayesiyle oluşturdukları ve kurdukları işletmeler akla gelmektedir. Genellikle aynı aileden iki ya da daha fazla kişi şirketin çoğunluk hissesine sahiptir.
Günümüzde küreselleşme ile birlikte artan rekabet aile işletmelerinin ayakta kalabilmelerini zorlaştırmaktadır. Aile işletmelerinin bu rekabet ortamında ayakta kalabilmeleri sürdürülebilirlik amacına ulaşmakla mümkündür. Bu amaca ulaşmakta kurumsallaşma ile mümkün olacaktır. Kurumsallaşma faaliyetinin içersinde iç kontrol ve iç denetim faaliyetinin önemli bir yeri vardır. İç kontrol aile işletmelerinde hesap verebilirlik olgusunu geliştirirken, iç denetim kurumun risk yönetimi, kontrolü ve kurumsal yönetim sürecinin değerlendirilmesi ve geliştirilmesi sürecine yardımcı olur.
Çalışmanın amacı Konya’da faaliyet gösteren aile işletmelerinde iç kontrol ve iç denetim faaliyetlerini uygulanma düzeyinin belirlenmesine yöneliktir. Araştırma göstermiştir ki Konya’da faaliyet gösteren aile işletmeleri henüz iç kontrol ve iç denetim faaliyetinin önemini kavrayamamışlardır. İç kontrol ve iç denetim planları ya da politikaları henüz oluşmuş değildir. İç kontrol sistemi yapılandırma modelleri oldukça az kullanılmaktadır. Birçok aile işletmesinde iç denetim standartları uygulama alanı bulmamıştır.
Çalışmamızı iç kontrol ve iç denetim planı ve politikası uygulayanlar açısından değerlendirdiğimizde şu sonuçlara ulaşılmıştır. İç kontrol ve iç denetim planı ya da politikasını uygulayan aile işletmelerinde dahi uygulama olgunlaşmış değildir. Etkin bir iç kontrol ve iç denetim programı uygulanmamaktadır. Üst yönetimin faaliyetlerin verimli ve etkinliğini saptamada ihtiyaç duyduğu güvenilir bilgiler kısıtlıdır. Çoğu aile işletmesinde istihdam edilmiş iç denetçi sayısı yeterli değildir ve profesyonel olarak bir kurumdan iç denetim hizmeti alınmamaktadır.
Bütün bu sonuçlar göstermektedir ki Konya’da ulaşabildiğimiz faaliyette bulunan aile işletmelerinde iç kontrol ve iç denetim uygulamalarının kullanımı yetersiz ve uygulayan şirketler açısından değerlendirildiğinde ise tam ve gerçekçi bir uygulama yapan aile işletme sayısı oldukça azdır. Çağımızın acımasız rekabet ortamında aile işletmeleri ayak da kalabilmek için iç kontrol ve iç denetim uygulamalarına gerekli önemi vermeli ve işletmelerinde uygulanması için gerekli çalışmaları yapmalıdır.
KAYNAKLAR
Akdoğan, A. (2000), “Aile İşletmelerinin Özellikleri ve Aile İşletmelerinde Kurumsallaşma İhtiyacı”, Erciyes Üniversitesi İİBF Dergisi, sayı:16
Alagöz, A. (2008), “İşletmelerde İç Kontrol Sisteminin Önemi Ve Denetim Komiteleri İle İç Denetim Birimi İlişkisinin Hata Ve Hilelerin Önlenmesindeki Rolü” (Editör: Doğan, Z. ve İnal M.E.) Güncel İşletmecilik Konuları, Tablet Basım Yayın, Ankara.
Alayoğlu, N. (2003), Aile Şirketlerinde Yönetim ve Kurumsallaşma, MÜSİAD Yayınları:42, Yönetim Kitaplığı:2, İstanbul.
Dabbağoğlu, Kadir (2009), “İç kontrol Sistemi”, Qafqaz Universitesi Dergisi, Sayı: 26
Demirbaş, M. (2005), “İç Kontrol ve İç Denetim Faaliyetlerinin Kapsamında Meydana Gelen Değişimler”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:4,Sayı:7, Bahar 2005/1
Deloitte, Aile Şirketleri İçin Adım Adım Kurumsal Yönetim,
http://www.denetimnet.net/UserFiles/Documents/yayınlar/aile%20şirketleri%20için%20adım% 20adım.pdf, Erişim Tarihi: 15.11.2009
Duman, Ö. (2008), Muhasebe Denetimi ve Raporlama, TESMER Yayınları, Yayın No: 78, Ankara. Gökçe O.,Çukurçayır A.,ve Afacan H. (2001), Bilimsel Araştırma Teknikleri, Konya.
Güredin, E., Çömlekçi, F., Durmuş A. H. ve Gönenli, A. (1999), Muhasebe Denetimi ve Mali Analiz, 2. Baskı, T.C. Anadolu Ü. Yayın No:835, AÖF Yayın No:443, Eskişehir.
Karpuzoğlu, E.(2001a), “Aile İşletmelerinde Stratejik Planlama ve Aile İşletmelerine Özgü Planlar”, Marmara Üniversitesi İşletme Fakültesi Öneri Dergisi, C: 4, İstanbul.
Karpuzoğlu, E.(2001b), Büyüyen ve Gelişen Aile Şirketlerinde Kurumsallaşma, Hayat Yayınları:114, Yönetim Dizisi:16, İstanbul.
Kaya, B. (2008), İç Denetim Nedir?, http://www.bertankaya.net, Erişim Tarihi: 20.10.2008
Maliye Bakanlığı, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, Üst Yöneticiler İçin İç Kontrol Ve İç Denetim Rehberi, http://icden.kocaeli.edu.tr/mevzuat/ust_yonetici_rehberi.doc, Erişim Tarihi: 20.01.2010
Oksay, S. ve Acar, O. (2007), Avrupa Birliği ve Türk Sigorta Sektöründe Denetim, Türkiye Sigorta ve Reasürans Şirketleri Birliği Yayın No: 23, Sigorta Araştırma ve İnceleme Yayınları-9, Ceyma Matbaacılık, İstanbul.
Önder, M.F. (2008), Türk Hukukunda İç Denetim ve Uluslar arası Standartlara Uyumu, Asil Yayın Dağıtım, Ankara.
Özeren B. (2002), “ABD Sayıştay Tarafından Yayınlanan “Federal Devlette İç Kontrol Standartları” Sayıştay Araştırma ve Tasnif Grubu, Ankara.
Peker, Deniz (2008), Bilgi ve İlgili Teknolojiler İçin Kontrol Hedefleri,
http://www.tbd.org.tr/resimler/ekler/bf1211fd4b7b945_ek.pdf, Erişim Tarihi: 18.11.2009 Saltık, N. (2007), “İç Kontrol Standartları”, Bütçe Dünyası Dergisi, Cilt:2, Sayı:26
TİDE, (2008), Uluslararası İç Denetim Standartları, Türkiye İç Denetim Enstitüsü Yayınları No:4, İstanbul. Uzay, Ş. (1999), İşletmelerde İç Kontrol Sistemini İncelemenin Bağımsız Dış Denetim Karar Sürecindeki
Yeri ve Türkiye’deki Denetim Firmalarına Yönelik Bir Araştırma, Sermaye Piyasası Kurulu Yayın No: 132, Ankara.
Yazıcıoğlu, İ., Koç, H. (2009), “Aile İşletmelerinin Kurumsallaşma Düzeylerinin Belirlenmesine Yönelik Karşılaştırmalı Bir Araştırma”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:21,Konya.
http://www.corpusfamilia.com/icerik.php?id=17, Erişim Tarihi: 20.01.2010
http://www.denetimnet.com/UserFiles/Documents/DeloitteMakaleleri/Aile%20Isletmelerinin%20Kuru msallasmasinda%20Basarı%20Faktorleri.pdf, Erişim Tarihi: 15.11.2009