1. BÖLÜM
1.5. İŞ SÖZLEŞMESİ
1.5.3. İş Sözleşmesinin Hukuki Niteliği
İş sözleşmesi, niteliği itibari ile işçi ve işveren taraf arasında kişisel ilişkiler doğuran, karşılıklı borç yükleyen, devamlı borç ilişkisi yaratan bir sözleşmedir153.
1.5.3.1. Özel Hukuk Sözleşmesi Olması
İş sözleşmesi bir özel hukuk sözleşmesidir154. Özel hukuk sözleşmeleri tarafların serbest iradelerini karşılıklı ve birbirine uygun olarak açıklamaları ile kurulur155. İş sözleşmesi de diğer özel hukuk sözleşmelerinde olduğu gibi Türk Borçlar Kanunu hükümlerine bağlı, sözleşme yapma ehliyetine sahip tarafların özgür iradeleri ile şartlarını kararlaştırabildikleri eşitler arasında yapılan sözleşmedir156. Sözleşmenin işçi tarafının mutlaka gerçek kişi olması gerekirken işveren gerçek kişi veya tüzel kişi yahut devlet157 olabilir.
1.5.3.2. Tam İki Tarafa Borç Yükleyen Bir Sözleşme Olması
İş sözleşmesi, sözleşmenin her iki tarafının da birbirlerine karşı borç altına girdikleri, birbirlerinden hem alacaklı hem de birbirlerine karşı borçlu konumunda oldukları, iki tarafa karşılıklı borç yükleyen iki taraflı bir hukuki işlemdir158. İşçi diğer bir kısım borçlarının yanı sıra iş görme borcu altında, işveren ise ücret ödeme borcu altındadır159. İşverenin ücret ödeme borcu işçinin iş görme edimini uygun ifa etmesi halinde söz konusu olacak olup işçi grev vb. sebeplerle çalışmasını askıya aldığı sürelerde ücret talep edemeyecektir160. Fakat iş hukukunda sosyal düşüncelerle işçiye çalışmadığı halde ücret ödenen durumlar söz konusu olup sosyal ücret olarak
152 Yıldız, s.55; Erkul/Gökçek Karaca, s.144.
153 Süzek, İş Hukuku 2014, s.226; Ertaş, s.8; Erkul/Gökçek Karaca, s.142.
154 Çelik, İş Hukuku 2013, s.90; Erkul/Gökçek Karaca, s.129; Demircioğlu/Centel, s.67; Senyen-Kaplan, s.83; Demir, s.66.
155 Tunçomağ/Centel, s.49; Demircioğlu/Centel, s.67; Senyen-Kaplan, s.83; Andaç, s.107; Demir, s.14,66.
Ayrıca Bkz. YİBGK, E.1960/2, K.1960/17, K.T.04.07.1960, Kazancı İçtihat Bilgi Bankası, E.T.02.01.2019, (çevrimiçi).
156 Çelik, İş Hukuku 2013, s.90; İzveren/Akı, s.81.
157 Çelik/Caniklioğlu/Canbolat, s.123; Çelik, İş Hukuku 2013, s.90; İzveren/Akı, s.81; Senyen-Kaplan, s.83.
158 Dursun, s.2412; Süzek, İş Hukuku 2014, s.227; Doğan, Bağımlılık, s.61; Mollamahmutoğlu / Astarlı / Baysal, s.82; Senyen-Kaplan, s.84; Demir, s.66.
159 Çelik, İş Hukuku 2013, s.91; Doğan, Bağımlılık, s.61; Demircioğlu/Centel, s.68; Andaç, s.108.
160 Mollamahmutoğlu/Astarlı/Baysal, s.83.
27
adlandırılmaktadır161. Bu durumlarda karşılıklı borç yüklenme esası ortadan kalkmaktadır162.
1.5.3.3. Devamlı Bir Sözleşme Olması
İş sözleşmelerinde tarafların karşılıklı edimleri süreklilik arz eder163. Ani edimlerde borçlu borcunu bir seferde ifa eder. Örneğin bir satım sözleşmesinde satılan malın teslimi ile birlikte borç sona erer. Oysa iş sözleşmesinde işin yapılması az veya çok devamlı bir süre içinde olmakta olup sürenin belirli ya da belirsiz, sürekli ya da süreksiz olması bu devamlılığı bozmaz; işverenin ve işçinin edimleri devamlılık gösterir164. İşçi belirli bir sonucu ortaya çıkarmak için uğraşmamakta olup işçinin tek tek yaptığı işler devamlı bir borç ilişkisi zincirinin birer halkası niteliğindedir165.
İş sözleşmesinin süreklilik arz etmesinin bir sonucu olarak iş sözleşmesinin tarafları arasında bozulmaması gereken bir güven ilişkisi, sıkı bir tabiiyet bağı kurulmakta, işçi ve işverenin kişiliği ön planda tutulmaktadır166. Şöyle ki yukarıda da belirttiğimiz gibi iş sözleşmesi bir seferde ifayla sona eren ani edimli bir sözleşme değildir167. Taraflar birbirleri ile sadece o anlık değil uzun vade de sürecek edimlerin ifa edileceğine güvenerek bir sözleşme kurmaktadırlar. Bu durum sürekli borç ilişkilerinde
“ifa edilen edimlerin varlıklarını koruyacaklarına dair güven” düşüncesi şeklinde ifade edilmektedir168.
161 İşçilere, zorlayıcı nedenlerle çalışmadıkları günlerde, hafta tatilinde, yıllık ücretli izinlerde ödenen ücretler ve yakacak, çocuk yardımı vb. ödemeler bu kapsamda değerlendirilir. Ayrıntılı bilgi için Bkz.
Geyik, Ali, Ücretin Miktarı ve Ödendiğinin İspatı, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzincan 2012, s.6; Karaçöp, Eda, Türk İş Hukukunda Ücretin Korunması, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2012, s.7; Şakar, İş Hukuku 2006, s.141;
Narmanlıoğlu, İş Hukuku 1998, s.212-213; Süzek, İş Hukuku 2014,s. 227; Doğan, Bağımlılık, s.71;
Demircioğlu/Centel, s.68; Çelik, İş Hukuku 2013, s.91.
162 Demircioğlu/Centel, s.68.
163 Senyen-Kaplan, s.83; Mollamahmutoğlu/Astarlı/Baysal, s.83; Demir, s.66.
164 Çelik/Caniklioğlu/Canbolat, s.123; Çelik, İş Hukuku 2013, s.91; Narmanlıoğlu, İş Hukuku 1998, s.95;
Tunçomağ/Centel, s.70; Süzek, İş Hukuku 2014, s.227; Demircioğlu/Centel, s.69; Akyiğit, İş Hukuku 2018, s.118; Senyen-Kaplan, s.83.
165 Demircioğlu/Centel, s 69.
166 İzveren/Akı, s.83; Centel, s.6; Süzek, İş Hukuku 2014, s.227; Doğan, Bağımlılık, s.62; Arslan Ertürk, s.2.
167 Tunçomağ/Centel, s.70; Süzek, İş Hukuku 2014, s.227; Senyen-Kaplan, s.84.
168 Süzek, İş Hukuku 2014, s.227.
28 1.5.3.4. Kişisel İlişki Kurması
İş sözleşmesinin konusu bir malvarlığı değil işçinin emeğidir. İşçi, iş sözleşmesi ile mesleki bilgisi, deneyimi, tutum ve davranışları gibi kişisel özelliklerini anlaşma konusu yapmakta ve işverende işçiyi bilgi, deneyim, beceri, eğitim vb. özelliklerine göre seçmektedir169. Taahhüt ettiği işi bizzat görmekle yükümlü olan işçinin, işgücünün kişiliğinden ayrılması düşünülemeyecek olup iş sözleşmesini diğer sözleşmelerden ayırt etmeye yarayan ve karakteristik bir nitelik kazandıran en önemli özelliği kişisel bir ilişki kurmasıdır170. İşçi iş sözleşmesi ile emeğinin yanı sıra sır saklama, sadakat vb. borçları üstlenmekte, işverende aynı şekilde ücret ödeme borcunun yanı sıra işçiyi gözetme, eşit davranma vb. borçlar altına girmektedir171. Tüm bu yükümlülük ve borçlar taraflar arasında kişisel ilişki kurulmasının bir sonucu olup iş sözleşmesi tarafları arasında kişisel ilişki kuran, bozulmaması gereken bir güven ilişkisi oluşturan bir sözleşmedir172. Yargıtay’a göre de iş sözleşmesinde deneme süresi kararlaştırılmasının sebebi iş sözleşmesinin kişisel bir niteliği olması ve işçi ve işveren arasında bir güven ilişkisi yaratmasıdır173.
Türk Borçlar Kanunu 395. maddesine göre işçinin iş sözleşmesi ile yüklendiği işi bizzat yapması esas olup işçinin ölmesi halinde bu borcun mirasçılarına intikali mümkün değildir174. Ayrıca işçi, sağlığında da işin görülmesi için kendi yerine bir başkasını ikame edemez175. Fakat taraflar arasında yapılan sözleşme ile veya mevcut durum gereği akside kararlaştırılabilir176. İşçinin işi bizzat görmesinin gerekmesi de yine taraflar arasında iş sözleşmesi ile kişisel ilişki kurulmasının bir sonucudur177. Türk Borçlar Kanunu 395. maddesi emredici nitelikte bir hüküm değildir. Dolayısıyla taraflar
169 Dursun, s.2414.
170 İzveren/Akı, s.84; Doğan, Bağımlılık, s.63; Caniklioğlu, TBK-İşK İlişkisi, s.85; Demir, s.67.
171 Çelik, İş Hukuku 2013, s.90-91; Süzek, İş Hukuku 2014, s.227; Doğan, Bağımlılık, s.63; Senyen- Kaplan, s.85.
172 Çelik, İş Hukuku 2013, s.90-91; Süzek, İş Hukuku 2014, s.227; Doğan, Bağımlılık, s.63; Senyen- Kaplan, s.85; Demir, s.67.
173 Y9HD, E.2009/16980, K.2011/19788, K.T.30.06.2011, Kazancı İçtihat Bilgi Bankası, E.T.02.01.2019, (çevrimiçi).
174 Narmanlıoğlu, İş Hukuku 1998, s.196; Erkul/Gökçek Karaca, s.126; Şakar, İş Hukuku 2006, s.134;
İzveren/Akı, s.181; Centel, s.6; Dursun, s.2414; Doğan, Bağımlılık, s.64.
175 Narmanlıoğlu, İş Hukuku 1998, s.196; Erkul/Gökçek Karaca, s.126; Şakar, İş Hukuku 2006, s.134;
İzveren/Akı, s.181; Centel, s.6; Dursun, s.2414; Doğan, Bağımlılık, s.64; Demircioğlu/Centel, s.93;
Akyiğit, İş Hukuku 2018, s.120.
176 Narmanlıoğlu, İş Hukuku 1998, s.196; Şakar, İş Hukuku 2006, s.134; İzveren/Akı, s.182; Dursun, s.2414; Doğan, Bağımlılık, s.68; Demircioğlu/Centel, s.93; Akyiğit, İş Hukuku 2018, s.120.
177 Centel, s.6; Dursun, s.2414; Süzek, İş Hukuku 2014, s.329.
29
iş görme ediminin 3. bir kişi tarafından geçici veya sürekli olarak yerine getirilmesi veya işçinin ediminin ifası için ifa yardımcısı kullanması konusunda anlaşabilirler178. Fakat iş görme ediminin 3. bir kişiye sürekli olarak devredilmesi halinde işveren ile işçi arasındaki iş sözleşmesi sona ermiş179 ve işveren ile 3. kişi arasında iş sözleşmesi akdedilmiş sayılır180. İşçinin ifa yardımcısı kullanması halinde ise iş sözleşmesi işveren ile işçi arasında devam etmektedir181.
Türk Borçlar Kanunu 396. maddesi 1. fıkrası ile işçinin işverenin haklı menfaatlerinin korunması noktasında sadakatle davranması gerektiği hüküm altına alınmıştır. İş sözleşmesinin diğer sözleşmelerden farklı olarak kişisel ilişki kuran niteliği bu sözleşmenin tarafları arasında karşılıklı sadakatin varlığını gerekli kılar. Bu sadakat bağı işveren açısından işçiyi gözetme, işçi yönünden ise işverenin ve işyerinin çıkarlarını koruma, işverene ekonomik, ticari veya mesleki bakımdan zarar verebilecek her türlü davranıştan kaçınma borcu olarak kendini gösterir182.