Vekaletsiz iş gören kişi vekaleti olmayan kişinin işini iş sahibinin yararına ve tahmin olunan amacına uygun olarak yapmak zorundadır210. Bu durum Türk Borçlar Kanunu’nun 410. maddesinde: “Vekaleti olmaksızın başkasının hesabına tasarrufta bulunan kişi, o işi sahibinin menfaatine ve tahmin olunan maksadına göre yapmaya mecburdur.” şeklinde belirtilmiştir.
İş görme vekaletsiz iş görmenin birinci objektif kriteri olarak belirtilmekle, aynı zamanda vekaletsiz iş görmenin kapsamını da belirlemektedir. Şöyleki; iş
1967, s. 149; Feyzioğlu,F.N.: Borçlar Hukuku, ikinci kısım Akdin Muhtelif Nevileri, c 1, İstanbul 1980, s. 28-29.
210 Tepeci, K.: Borçlar Kanunu, Ankara 1954,s. 581.
görmeden anlaşılacak duruma göre vekaletsiz iş görmenin kapsamı genişleyecek veya daralacaktır211.
Bazı hukukçular vekaletsiz iş görmenin kapsamını belirlemek için ile vekalet sözleşmesi arasındaki fark vekaletsiz iş görenin vekaletsiz olarak hareket etmesidir.
O halde, vekalet sözleşmesinin konusunu oluşturan her türlü iş görme, vekaletsiz iş görence yapılırsa, vekaletsiz iş görme doğar. Ancak bu yöntemden bazı sakıncalar doğabilir. Öncelikle, vekalet sözleşmesinin geçerli olabilmesi için, özel bir yetkiye ihtiyaç duyulduğu durumlar söz konusu olabilir. Böyle durumlarda vekalet sözleşmesinin geçerli bir biçimde yapılabilmesi, vekaletsiz iş görmenin de mümkün olacağı anlamına gelmez212.
Ayrıca vekalet sözleşmesinin konusu, yine vekaletsiz iş görmeden farklı olarak, bazı kısıtlamalara tabi tutulmuştur. Bu kısıtlamaların amacı, vekalet sözleşmesini diğer iş görme sözleşmelerinden, örneğin hizmet veya istisna sözleşmelerinden ayırmaktır. Örneğin, bir istisna sözleşmesini gerektiren bir iş görme, vekaletsiz iş görmenin de konusunu oluşturabilir. Hizmet sözleşmesinin temel öğesi olan, hizmetin belli veya belirsiz bir zaman içinde yapılması kaydı da, vekaletsiz iş görme için önem taşımaz213.
Yapılan açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, vekaletsiz iş görme kurumunun objektif öğesini oluşturan iş görmenin kapsamının, vekalet sözleşmesinin konusu ile kıyaslanarak bulunamayacağı söyleyebilir. Çünkü çeşitli biçimlerde yapılacak kısıtlamalar ve kıyaslamalar, keyfi nitelik kazanır. Bazı hukukî fiillerin sonuç ve amaçlarını göz önünde tutarak bunların vekaletsiz iş görmenin konusuna girip
211 Özdemir, s. 94.
212 Tandoğan, Mukayeseli Hukuk, s. 74-75.
213 Tandoğan, Mukayeseli Hukuk, s. 75.
girmeyeceğini saptama çalışmaları, vekaletsiz iş görmenin kapsamını oldukça genişletebilir214.
Vekaletsiz iş görme için belli bir insan fiili olmalıdır. Yani iki malvarlığı arasında belli bir insan fiili olmaksızın doğan değer geçişleri, vekaletsiz iş görme hükümlerine bağlı değildir. Bu konuya verilen en tipik örnek, bir kişinin kendi tarlasına ekmek için hazırladığı tohumların, rüzgarın etkisiyle, komşunun tarlasına uçmasıdır. Böyle durumlarda, vekaletsiz iş görme değil, sebepsiz zenginleşme söz konusu olur215.
Vekaletsiz iş görme yalnızca hukuki işlemlerle sınırlandırılamaz. Buna göre olumlu bir faaliyet şeklinde olduğu sürece salt maddi fiiler de vekaletsiz iş görmenin konusu olabilir. Ancak ihmal ya da hareketsizlik iş görme sayılamaz. Zaten vekaletsiz iş görmenin, sadece hukukî işlemlerin yapılmasıyla sınırlandırılması, mantığa, hakkaniyete ve bu kurumun amacına aykırı olurdu. Böyle bir kısıtlamanın kabulü durumunda, hukukî işlem niteliği taşımayan bir işi, başkasının yararına olacak bir biçimde gören kişi, vekaletsiz iş görme hükümlerinden yararlanamazdı.
Buna karşılık, bu kişi aynı işi, bir üçüncü kişiyle sözleşme yaparak ona gördürürse, vekaletsiz iş görmenin hükümlerinden yararlanabilirdi ki bu sonuç kabul edilemez216. Çünkü vekaletsiz iş görme kurumunun kanun tarafından düzenlenme amacı, toplumsal yardımlaşmadır. Oysa, bu amaçla yapılan fiillerin çoğu, hukukî işlem
214 Özdemir, s.95.
215 Özdemir, s.95.
216 Tandoğan, Mukayeseli Hukuk, s.81.
niteliğini taşımayabilir. Örneğin, bir kişinin hayatını kurtarma, bilinçli olmayan bir kişiyi tedavi etme gibi217.
İş görmenin, ekonomik nitelikte olmasının gerekmemektedir. Yukardaki örneklerde de belirtildiği gibi yaşam, sağlık, onur gibi kişilik değerlerinin korunmasına yönelen fiiller, ekonomik değerlerin korunmasına göre, toplum için daha büyük önem taşır218.
Kişiye sıkı sıkıya bağlı hakların kullanımında vekaletsiz iş görme hükümlerinin uygulanması mümkün değildir. Çünkü iş görme durumlarının tümünde olan ortak özellik, iş görenin, iş sahibinin hukukî alanına müdahale etmesi ve adeta onun yerini almasıdır. Söz konusu hakların kullanılması iş görmenin sınırları dışında kalır. Ayrıca, bizzat borçlu tarafından ifa edilmesinde, alacaklının yararı olan borçları da, başkasının, onun yerine ifa etmesi mümkün olmaz219. Bu durum , özel bir borç çeşidi olan vekaletsiz iş görmenin içeriğinden ve amacından kaynaklanan bir sınırlamadır.
Vekaletsiz iş görmenin içeriğini kısıtlayan başka bir konu da, haksız fiillerin işlenmesidir. Bazı hukukçulara göre, bir haksız fiilin, vekaletsiz iş görmenin konusunu oluşturması mümkün değildir. Ancak genellikle, öğretide bazı haksız fiillerin de, vekaletsiz iş görmeye konu olabileceği kabul edilmektedir. Bununla birlikte hangi haksız fiillerin iş görme sayılamayacağı ile ilgili tam bir ölçüt bulunmamaktadır. Ancak kesin, emredici objektif hukuk kurallarına aykırı fiiller vekaletsiz iş görme açısından iş görme sayılamayacağı söylenebilir. Örneğin: Çiftçi A’nın yokluğunda arkadaşı B, onun ineklerinin sütünü, daha fazla para kazanmak
217 Karahasan, M.R.: Türk Borçlar Hukuku, C 4, İstanbul 1992, s. 1349.
218 Özdemir, s. 96.
219 Karahasan, s. 1352.
için, su karıştırarak satmıştır. A, B’den sadece süt, su karıştırmadan kaça satılacaksa, o miktarı isteyebilir. Çünkü, su karıştırılmış süt satarak daha fazla para kazanmak, A’nın da hakkı değildir. Böylece A, kendi hakkından fazlasını isteyemez. B’nin sütü su karıştırarak satması, A’nın hukukî alanında sübjektif haklarına bir müdahale sayılır. Böyle bir davranış üçüncü kişilerin de haklarına zarar vereceği için, B’nin satışı, ancak haklı faaliyeti oranında vekaletsiz iş görme sayılır ve haksızı kazanç kısmı vekaletsiz iş görmenin dışında kalır220.
Benzer şekilde Roma Hukuku’nda negotiorum gestio’dan söz edebilmek için öncelikle, bir işin görülmüş olması gerekir (negotium gerere). Görülen iş, sadece hukuki işlemler ve hukuki işlem benzeri fiillerle sınırlandırılamaz. Fiili işlemler, maddi fiiller ve hatta hukuka aykırı fiillerin (delictum) bir kısmının da, negotium sayıldığı kaynaklardaki bazı örneklerden anlaşılmaktadır. İş görme, mutlaka kişinin aktif bir fiilini gerektirir. Bu nedenle hareketsizlik, ihmal veya işin yapılmasına izin verme, katlanma, hiçbir biçimde bir iş görme olarak kabul edilemez. Bir iş görmenin söz konusu olabilmesi için, iş görenin bilfiil işe başlamış olması ve başladığı işi bitirmesi gerekir.Vekaletsiz iş görmenin, objektif öğesini oluşturan iş görmenin kapsamını, vekalet sözleşmesinin konusuyla karşılaştırmak suretiyle, tam olarak açıklayabilmek mümkün değildir. Ayrıca, iş görmenin mutlaka malvarlığı niteliğinde olmasına da gerek yoktur. İş görme tek bir fiilden oluşabileceği gibi, bir faaliyetler zincirinden de doğmuş olabilir.
220 Tandoğan, mukayeseli hukuk, s. 94.