B. KUR’AN’IN GÜNÜMÜZE GELİŞİ
5. Hz Osman Döneminde Yapılan Çalışmalar
Hz. Osman döneminde İslam coğrafyası genişlemiş, ashabın ileri gelenlerinden
bir kısmı İslam’ı ve Kur’an’ı öğretmek için fethedilen yerlere dağılmışlardır. Her bölgede, hangi sahâbî onlara Kur’an öğretmiş ise orada onun kıraati meşhur olmuştur. Birinde olan kıraat diğerinde yoktu, okuyuş tarzlarında farklılıklar vardı. Hocaları ve edaları farklı bu insanlar bir araya geldiklerinde ihtilafa düşüyor, birbirlerine karşı üstünlük iddiasında bulunuyorlardı. Öyle ki hızını alamayanlar zamanla birbirlerini küfürle dahi itham etmişlerdir.213 Bu gelişmeler üzerine çeşitli tedbirler alma ihtiyacı hâsıl olmuştur. Kur’an Yolu müellifleri bu aşamadan sonra
Kur’an ile alakalı çalışmaları daha çok Buhâri’den aldıkları nakille izah etmişlerdir: “Buhârî yukarıda özetlenen derleme faaliyetiyle ilgili rivâyetten sonra Hz. Osman zamanında yapılan “tek harfe indirerek birden fazla nüsha yazdırma” işi
hakkındaki bilgiyi de Enes b. Mâlik’ten aktarmıştır. Hicrî 25. yılda Hz. Osman’ı bu faaliyete iten sebep, Ermenistan ve Azerbaycan fetihlerinde bulunan Huzeyfe b.
Yemân’ın, evine bile uğramadan doğruca halifenin huzuruna çıkarak kendine orada
olup biteni anlatmasıdır. Huzeyfe’nin verdiği bilgiye göre çeşitli bölgelerden savaşa iştirak eden müslümanlar bu savaş esnasında, Kur’an’ı farklı okuma yüzünden birbirlerine düşmüşler, sert tartışmalara girmişler, hatta bazıları kendilerinden farklı okuyanları ağır bir şekilde suçlamışlardı. Farklı okuma sebebi, Hz. Ebû Bekir zamanında yazılan nüshada “yedi harfin bulunması, bu bakımdan bölge ve kabileler
211 Kur’an-ı Kerim’in Hz. Peygamber’den sonra toplanıp bir araya getirilmesi ile alakalı olarak söylenenleri ve konuyla alakalı rivâyetleri eleştirel bakış açısıyla bir makâlesinde ele alan Ahmet Keleş, konuyla alakalı birçok soru işaretlerinin var olduğuna dikkat çekerek itirazlarını dile getirmektedir. Ancak kanaatimizce dile getirdiği itirazların çok da ikna edici olmadığı görülmektedir. Ahmet Keleş, Kur’an’ın
Cem’i ve Tertibi, İslamî Araştırmalar Dergisi, c.XIV, sy.1, 2001, s.103
212 Kur’an Yolu, I/21
arasında farklı okumalara imkân hâsıl olması ve bazı sahâbîlerin özel nüshalarında -
Kur’an’dan olmayan- bir kısım açıklayıcı kelimelerin bulunmasıydı. Huzeyfe bu
ihtilâfın tefrikaya, bölünüp parçalanmaya, kitap üzerinde şüphelerin oluşmasına sebep olacağından korkmuş, halifeden duruma müdahale etmesini rica etmişti. Bunun üzerine halife yine Zeyd b. Sabit başkanlığında dört kişiden oluşan bir heyet kurmuş, heyete daha önce yazılan mushafı ve Kureyş lehçesini esas alıp diğerlerine (diğer harfler) yer vermeden birkaç nüsha mushaf yazmaları, yani ana nüshadan birkaç kopya çıkartmaları emrini vermiştir. Heyet yedi nüsha yazmış, Halife Osman bunları İslam ülkesinin yedi bölgesine göndermiş, ayrıca bunların doğru okunmasını sağlamak üzere uygulayıcılar da görevlendirmiştir. Halife bundan sonra Kur’an’ın bu nüshalardaki şekil ve lehçeye göre yazılıp okunmasını, ona uymayan farklı lehçelerden kelimelerle açıklamaları ihtiva eden özel yazmaların yok edilmesini istemiştir.”214
“Allah Teâlâ’nın Kur’an-ı Kerim’i koruma vaadinin bir tecellisi olmalıdır ki,
bu ilk nüshaların gönderildiği bölgelerde yaşayan müslümanlar, o mushafları esas alarak onların aynı olan birçok Kur’an nüshası yazmışlar; ayrıca İslam tarihinin her döneminde ve bütün İslam ülkelerinde çok sayıdaki müslüman tarafından Kur’an-ı
Kerîm ezberlenmiş, böylece bu kutsal emanetin hiçbir değişikliğe uğramadan
sonraki nesillere intikali sağlanmıştır. Hz. Osman’ın anılan heyete hazırlattığı yedi nüshanın akıbetine gelince, bu konudaki bilgiler net olmamakla birlikte bunların en az üçünün günümüze kadar geldiği kabul edilmektedir. Bu üç nüshadan biri Osmanlıların Medine’den çıkarken yanlarında getirdikleri ve halen Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunan nüshadır. İkincisi Timur’un Şam’dan alıp götürdüğü nüshadır ve halen Taşkent’te bulunmaktadır. Üçüncüsü ise İngilizlerin Moğol hükümdarlarının sarayından alıp götürdükleri ve Londra India Office Kütüphanesi’ne koydukları nüshadır. İlk mushaflar konusunda değerli bilgiler veren
Osman Keskioğlu’na göre de Medine Mushafı günümüze kadar gelmiştir.215 Kûfe Mushafının 1689’da Suriye’de olduğu hakkında kesin bilgiler vardır. Şam Mushafı son zamanlara kadar korunmuş olup Suriyeli Abdülhakîm Efgânî tarafından resim yapar gibi aynen kopya edilen bir nüshası Şam’da bulunmaktadır. Taşkent’te
214 Kur’an Yolu, I/22
bulunan nüshanın ise Hz. Osman’ın mushafı olup olmadığı konusunda farklı görüşler vardır.”216
Kur’an Yolu müellifleri Hz. Osman’ın istinsah ettirdiği mushafların sayısının
yedi olduğunu ifade etmişlerdir. Ancak âlimler mushafların sayısı hususunda ihtilaf etmişlerdir. İstinsah edilen mushafların sayısının beş, altı, yedi ve sekiz olduğu kanaatinde olanlar vardır.217
Müellifler istinsah edilen mushafların sayısının yedi olduğu görüşünde olmakla beraber, bu istinsah edilen mushafların en az üçünün günümüze kadar geldiğinin kabul edildiğinin belirtmişlerdir. Bu mushafların İstanbul, Taşkent ve Londra’daki mushaflar olduğu belirtilmiştir. Ancak bu mushaflarla alakalı uzun yıllar araştırmalar yapan Dr. Tayyar Altıkulaç’a göre Hz. Osman tarafından yazdırılan, İslam tarihinin ilk kopya mushafları kayıptır. İlk kopya mushaflar olarak bilinip muhafaza edilen mushaflar ise onların kopyalarıdır. Altıkulaç’ın tespitlerine göre Topkapı Mushafı Hz. Osman’ın Medine’de alıkoyduğu mushaftan, Türk ve İslam Eserleri Mushafı Basra’ya gönderdiği mushaftan, Taşkent Mushafı Kûfe’ye gönderdiği mushaftan, Londra Mushafı Şam’a gönderdiği mushaftan yazılmıştır.218
216 Kur’an Yolu, I/23
217 Ersöz, Kur’an Tarihi, s.124
218 23.03.2008 tarihli Yeni Şafak Gazetesi’nin Pazar ekinde konu ile alakalı açıklamalara bakılabilir. Burada Dr. Tayyar Altıkulaç, çalışmasında üç şeyi göz önünde bulundurduğunu belirtiyor. Birinci olarak Hz. Osman’ın mushafları hakkında bilgi veren kaynaklara başvurulmuş. İbn Ebû Davud’un “Kitâbü’l- Mesâhif”i, Ebû Amr ed-Dânî’nin “el-Mukni” ve “el-Muhkem”i, Ebû Davud Süleyman b. Necah’ın “Muhtasaru’t-Teyîn”i, İbn Vesîk’in “el-Câmi” adlı kitabı gibi eserler Hz. Osman’ın mushaflarındaki pek çok kelimenin nasıl yazıldığı hakkında bilgiler verdiği ve bugüne kadar hiç kimsenin bu bilgilere inerek değerlendirme yapmadığı belirtilmiştir. İkinci olarak mushafların hattının hangi döneme ait olduğuna dair uzman değerlendirmelerine başvurulmuştur. Üçüncü olarak Hz. Osman’ın mushaflarında nokta, hareke gibi işaretlerin bulunmamış olması. Altınkulaç’ın tespitlerine göre Hz. Osman’a nispet edilen bugünkü mushaflarda ise kısmi de olsa nokta ve harekeler mevcut. Bazılarında 100. ve 200. âyetlere işaret eden “mie” ve “mietâni” kelimeleri yazlı ve her beş ve on âyetin sonunda tahmis ve ta’şir işaretleri yer almakta. Bazılarının sûre başlarında o sûrenin adını, kaç âyet olduğunu açıklayan bilgiler mevcuttur.