Harezmşahlar Döneminde Gürgenç

Bu dönemde her alanda büyük bir gelişme gösteren ve tarihinin en parlak dönemini yaşayan Gürgenç'in siyasi tarihi de büyük olaylara sahne olmuştur.

H. 490-628/M. 1097-1231 yılları arasında Harezm'de hüküm süren bu hanedan, daha önce de değindiğimiz gibi, Anuştegin'in soyundan gelmektedir. Yukarıda Harezm'de Harezmşah unvanıyla hüküm süren hanedanlara temas edilmişti. Fakat Anuştegin soyundan gelen bu hanedan Harezm'de bir imparatorluk kurduğu için tarihçiler tarafından Harezmşahlar tabiri bilhassa bu hanedana verilmektedir. Kaynaklara göre Harezmşahların atası Anuştegin (veya Nuştegin), Selçuklu devleti erkânından Bilge Bey'in (veya Bilgetegin) Garcistan'lı bir adamdan satın aldığı bir köle idi. Bu sebeple o Anuştegin Garca veya Anuştegin Garcaî (Garcalı Anuştegin)502

adıyla şöhret bulmuştur.503 Cüveynî, onun bir Türk

501

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, c. IX, ss. 406-407; Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, ss. 365-366; Reşîdüddîn, Câmiü't-Tevârîh, c. I, s. 318; Şebânkâreî, Mecma'u'l-Ensâb, c. II, ss. 135-136; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâliku'l-Ebsâr, c. XXVII, s. 27-28.

502

Günümüzde Galça veya Garça olarak bilinen (Barthold, Türkistan, s. 345.) Garcistan'ın (veya Garşistan) doğuda Gur, batıda Herat, kuzeyde Merverrud, güneyde Gazne ile çevrili bölge olduğunu belirten Kazvini, "Garş" kelimesinin dağ anlamına geldiğini ve bölge dağlık olduğu için böyle isim verildiğini belirtmektedir. Bkz: Kazvînî, Âsârü'l-Bilâd, ss. 425-426.

503

olduğunu504

, bazı araştırmacılar ise Reşîdüddîn'den naklen onun Oğuzların Beğdili

boyuna mensup olduğunu505

, bazıları ise Reşîdüddîn'in bazı yerlerde nesep uydurduğunu öne sürmüşlerdir. Binaenaleyh onun Türk olmasına rağmen hangi boya mensup olduğu hsususu bir tartışma konusu olarak kalmaktadır. Dolayısıyla Anuştegin'iin Kanklı, Kıpçak, Yuğur veya Beğdili gibi farklı Türk boylarından olabileceği ileri sürülmektedir. Her halükarda Anuştegin'in bir Türk olduğunda şüphe yoktur.506 Sultan Melikşah'ın sarayına götürülen Anuştegin burada en yüksek mevkilere yükselerek Sultan'ın taştdârı ve Harezm mutasarrıfı vazifelerine getirilmiş507_{; Harezm'de çıkan isyan sonucunda Berkyaruk'un Horasan valisi}

tarafından Harezm valiliğine Anuştegin'in oğlu Kutbüddîn Muhammed getirilmiş ve Harezmşahlar hanedanı kurulmuştur (H. 490/M. 1097).508

Kutbüddîn Muhammed idareciliği sırasında (H. 490-522/M. 1097-1128) Selçuklu sultanlarının emrine harfiyen uymuş, vefatından sonra yerine oğlu Atsız geçmiştir (H. 522/M. 1128).509

Önce Sultan Sencer'e sadakatle bağlı kalan Atsız, daha sonra isyan veya bağımsızlık uğruna mücadeleler etmiş, müstakil Harezmşahlar devletinin temelini atmaya gayret etmiştir. Atsız'ın vefatıyla (H. 551/M. 1156)510

yerine oğlu İl Arslan geçmiştir.

504

Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, s. 355. 505

A. Zeki Velidi, Togan, Oğuz Destanı: Reşideddîn Oğuznamesi Tercüme ve Tahlili, İkinci Baskı, Enderun Yayınları, İstanbul, 1982, s. 77; Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, s. 59; Köprülü, "Hârizmşahlar", s. 266.

506

Ayrıntılı bilgi için bkz: İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâliku'l-Ebsâr, c. XXVI, s. 286; Barthold,

Türkistan, ss. 345-346; Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, ss. 38-43; Taneri, a.g.e., ss. 11-15.

Zeki Velidi Togan ise, ilk başta Reşîdüddîn'in söylediği Beğdili boyuna mensup fikrini kabul etse de (Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, s. 59) daha sonra bu fikrinden vazgeçip, Reşîdüddîn'in "Garçe" kelimesini "Guzce" okuyup Oğuzlardan saydığını ifade etmiş ve Kanklı Türklerinden olabileceğini ileri sürmüştür. Togan, Horezm Kültürü Vesikaları, s. 34; Togan, "Hârizm", s. 250.

507

Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, ss. 355-356. 508

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, c. IX, ss. 9-10; Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, ss. 356-357; Mîrhând, Muhammed b. Burhaniddîn Hâvendşâh, Histoire des Sultan du Kharezm, (farsça tekst: L'usage des Éléves), Paris, 1842, ss. 1-2; Seyyid Sabra Afâf, et-Târîhu's-Siyâsî li'd-Devleti'l-

Harezmiyye, Birinci Baskı, Dâru'l-Kitabu'l-Câmi'i, Kahire, 1407/1987, ss. 35-36; Barthold, Türkistan,

s. 346; Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, ss. 37-38; Sevim-Merçil, a.g.e., ss. 151-152; Merçil,

Müslüman Türk Devletleri Tarihi, ss. 174-175; Köprülü, "Hârizmşahlar", s. 266; Taneri,

"Harizmşahlar", s. 228. 509

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, c. IX, ss. 10-11; Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, s. 357. 510

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, c. IX, ss. 406-407; Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, ss. 365-366; Reşîdüddîn, Câmiü't-Tevârîh, c. I, s. 318; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâliku'l-Ebsâr, c. XXVII, s. 27- 28.

Babası hayatta iken veliaht olan Ebu'l-Feth İl Arslan babasının ölümü üzerine Harezm'e hareket etmiş, geçtiği yollarda bütün emîrler ve askerler ona bağlılıklarını bildirmişlerdir. Harezm'in merkezi ve o dönemde payitaht olan Gürgenç'te atabey Oğul Bey ve taraftarları İl Arslan'ın kardeşi Süleyman Şah'ı Harezmşah yapmak istemekteydiler.511 Bu yüzden İl Arslan Gürgenç'e varır varmaz Süleyman Şah'ı hapsetmiş, Oğul Bey'i ve bazı emirleri öldürtmüş ve H. 3 Recep 551/M. 23 Ağustos 1156'da Harezm tahtına oturmuştur.512 Emîrlerin ve ordunun gelirlerini artırıp muhtemel anlaşmazlığın önüne geçen İl Arslan'ın513

Harezmşah'lığı Sultan Sencer tarafından gönderilen ferman ile de teyit olunmuştur.514

Sultan Sencer'in H. 552/M. 1157 yılında vefat etmesiyle Horasan ve Doğu İran sahasında Selçuklu hâkimiyeti yıkılmış ve İl Arslan Doğu İran'ın en büyük hükümdarı mevkiine ulaşmıştır. Buna rağmen Selçuklularla iyi geçinen İl Arslan, Sultan Sencer'in hasta iken halef gösterdiği ve yerine geçen yeğeni Mahmûd Han'ın hükümdarlığını tebrik ederek merhum sultan için Harezm'de üç gün matem tutulduğunu bildirmiş; Mahmûd Han da babası Atsız için İl Arslan'a taziyelerini iletmiştir.515

Bundan sonra İl Arslan müstakil bir hükümdar gibi hareket etmeye başlamış, babası Atsız'ın gerçekleştirmek istediği "bağımsızlık" gayesine ulaşmıştır.

İl Arslan Selçuklulara bağlılıktan ziyade dostane münasebetler kurmuş; Horasan'ın bazı şehirlerinde başarı elde etmiş olsa da bu başarılar bölgedeki siyasi çalkantı yüzünden fetihten ziyade güney sınırlarını emniyette tutmaktan ileri gitmemiştir.516

İl Arslan Karahıtaylara vergi ödemekten kurtulamamıştır. Verginin

511

Hamdullah el-Müstevfî, Tarîh-i Güzîde, s. 485. 512

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, c. IX, s. 407; Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, s. 366; Hamdullah el-Müstevfî, Tarîh-i Güzîde, s. 485.

İbnü'l-Esîr'e göre, İl Arslan amcalarından birini öldürtmüş, kardeşinin de gözlerine mil çekmiş o da üç gün sonra ölmüş ya da intihar etmiştir. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, c. IX, s. 407.

İl Arslan'ın Harezm'de amcaları Yınal Tigin ile Yusuf'u ve kardeşleri Hıtay Han ile Süleyman Şah'ı öldürttüğü de söylenmektedir. Bkz: Taneri, a.g.e., s. 22; Köprülü, "Hârizmşahlar", s. 268.

513

Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, s. 366. 514

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, c. IX, s. 407. 515

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, c. IX, s. 415; Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, s. 366. 516

Bu olaylar hakkında bkz: Hüseynî, Ahbârü'd-Devleti's-Selcûkiyye, ss. 114-115; İbnü’l-Esîr, el-

Kâmil fi't-Târîh, c. IX, s. 476; Hamdullah el-Müstevfî, Tarîh-i Güzîde, s. 485; Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, ss. 367-368; Barthold, Türkistan, ss. 357-358; Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, ss. 77-80.

zamanında ödenmemesi yüzünden Karahıtaylar Harezm'e karşı bir sefer düzenlemişlerdir. Bu haberi alan İl Arslan su bentlerini açarak çeşitli tedbirler almış ve Karluklular'dan Ayyar Bey komutasındaki öncü birlikleri Amuye'ye göndermiştir. Kendisi hastalandığı için öncü birliklerine yetişemeyen İl Arslan'ın öncü birlikleri Karahıtaylar tarafından mağlup edilip, kumandanları esir edilmiştir. Bu mağlubiyet yüzünden hastalığı daha da artan İl Arslan başkent Gürgenç'e dönmüş ve orada hastalığından kurtulamayarak H. 19 Recep 567/M. 19 Mart 1172'de517

vefat etmiştir.518