Gürgenç şehrinde faal olan bir diğer devlet kurumu ise elçilik müessesedir. Coğrafi konumu itibariyle sık sık bağlı olduğu devletlere karşı ayaklanmaya müsait olan Gürgenç'te bu görevi ifa etmek için bazen kalem ehlinden, bazen de kılıç erbabından şahısların seçildiği görülmektedir. Kadılık sisteminde de belirttiğimiz gibi II. Me'mûn'un Gazneli Mahmûd'a gönderdiği elçilik heyeti ve buna dahil olan hediyeleri takdim edecek olan grupta kadılar da bulunmuştur.805 Şehrin Gaznelilere bağlı olduğu dönemde Harezmşah II. Me'mûn Gazne'ye Sultan Mahmûd'a Ya'kûb
802 İbn Battûta, er-Rihle, c. I, s. 366, 367. 803 İbn Battûta, er-Rihle, c. I, s. 367, 369. 804 İbn Battûta, er-Rihle, c. I, s. 368. 805
Cündî adındaki elçiyi gönderip, sultanın isteklerini öğrenmiştir.806
Bir devletin veya Halife'nin elçisinin hediye göndermesi, o devlete yakınlık göstermesi anlamına geldiği için II. Me'mûn, Halife'nin gönderdiği elçiyi, Gazneli Mahmûd'un öğrenmemesi ve aralarındaki sulhun bozulmaması için elçiyi şehirde değil de çölün ortasında karşılaması için âlim Bîrûnî'yi görevlendirmiş, fakat yine de Sultan Mahmûd bunu öğrenerek şehri almak için planlar yapmaya başlamıştır.807
Atsız ile Sultan Sencer arasındaki mücadelede Atsız'ın şehrin kapısına dayanan Sultan Sencer'e elçi gönderip eman dilediği bilinmektedir (H. 538/M. 1143).808 Elçiler genellikle ikna kabiliyeti olan ve tatlı dilli insanlardan seçilmektedir. Atsız'ın itaatsizliğini gören Sultan Sencer onu doğru yola sevketmek ve ikazlarda bulunmak için devrin tanınmış şairlerinden Edib Sabir'i elçi olarak göndermiştir. Anlaşmanın sağlanamamsı ve Sultan Sencer'in elçisi Edib Sabır'ın öldürülmesiyle Sultan Sencer üçüncü Harezm seferine çıkmıştır (H. 542/M. 1147). Zira elçilerin öldürülmesi veya hakarete uğramaları savaş sebebiydi. Ayrıca elçilerin âlim ve takva sahibi olması da karşı tarafı ikna etmek için önemli bir etkendi. Nitekim Atsız Sencer'in şehri muhasara ettiği sırada yiyeceğini ve giyeceğini ceylan derisinden sağlayan Âhû-pûş isimli bir dervişi Sultan Sencer'e göndermiş, derviş Sultana öğütler vererek şehir halkının bağışlanmasını rica etmiştir. Bu dervişin ricaları Sultan Sencer'i yumuşatmış ve Atsız'ı affetmiştir.809
Hükümdarlar kendilerine bağlı oldukları valilere isyan etmemeleri için de hediyelerle elçiler göndermektedir. Atsız'ın tekrar isyan etmesinin önünü almak için Sultan Sencer üçüncü Harezm seferinden sonra Horasan'a varır varmaz bir elçiyi
806
Utbî, Tarîh-i Yemînî, c. II, s. 251; Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, ss. 641-643; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-
Târîh, c. VII, s. 490, c. VIII, s. 94.
807
Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, ss. 639-640. 808
Hüseynî, Ahbârü'd-Devleti's-Selcûkiyye, s. 67; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, c. IX, ss. 329-330; Bündârî, Zübdetü'n-Nüsra, s. 337. Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, s. 360; İbn Fazlullah el-Ömerî,
Mesâliku'l-Ebsâr, c. XXVI, s. 341.
809
hediyelerle Atsız'a iltifatlarını iletmesi için göndermiştir. Elçiye çok iyi davranan Atsız, aynı şekilde hediyelerle karşılık vermiştir.810
Elçilik görevini yerine getirmek üzere şehirden büyük âlim ve devlet ileri gelenlerinin de gönderildiği bilinmektedir. H. 582/M. 1186 yılında Harezmşah Tekiş, Nîşâburlular'la sulh yapmak isteyip andlaşma yapmak üzere Büyük Hâcib Şihâbüddîn Mes'ûd'u, Hansalar Seyfüddîn Merdanşîr'i ve Kâtib Bahaeddîn Muhammed Bağdadi'yi Mengl'i Bek'e göndermiştir.811
Bazen elçiler adâb-ı muaşeret kurallarına uymadıkları için cezalandırdıkları da oluyordu. Harezmşahlar Devleti hükümdarı Tekiş, vergiyi almak için gelen Karahıtay elçilerini bu kurallara uymadıkları için beraberindekilerle birlikte öldürmüştür.812
Alâeddîn Muhammed de yine vergiyi almak için Gürgenç'e gelen Karahıtay elçisinin takındığı küstahça tavır ve sultanı hafife alarak her türlü merasim ve temayülü bir yana bırakıp sultanın yanına imparatorluk tahtına oturduğu için bu tavır karşısında tahammül edemeyip elçilerin öldürülmesini emretmiş ve heyet azaları katledilip Ceyhun'a atılmıştır.813
Elçiler taraflar arasında anlaşmazlığı gidermek, olası savaşın önünü almak için arabuluculuk görevlerini de yapmakta idiler. Alâeddîn Muhammed ile Halife Nâsır Lidinillah arasında elçi heyetlerinin gidip geldiği bilinmektedir.814
Elçiler gittikleri hükümdarın aynı zamanda siyaseten nabzını tutup, istihbarat görevleri yapmak için de görevlendirilirdi. Alâeddîn Muhammed'in Cengiz Han'a Bahâüddîn Râzî başkanlığında gönderdiği elçilik heyeti bu misyonla yola çıkmıştır.815
810
Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, s. 363. 811
Bunlar tutuklanıp Tekiş'in kardeşi Sultanşah'a gönder ilse de (Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, s. 374; Reşîdüddîn, Câmiü't-Tevârîh, c. I, s. 345), daha sonra sulh yapılınca (585/1189) tekrar Tekiş'e hil'atlarla teslim edilmiştir. Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, s. 377; Reşîdüddîn, Câmiü't-Tevârîh, c. I, ss. 347.
812
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi't-Târîh, c. X, s. 40; Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, s. 371; Reşîdüddîn,
Câmiü't-Tevârîh, c. I, s. 344.
813
Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, s. 420. 814
Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, c. II, ss. 439, 464. 815
Alâeddîn Muhammed yine Cengiz Han'ın gönderdiği elçileri katletmesiyle816
Cengiz Han korkunç bir intikam almaya yemin etmiş817
ve Moğollar İslâm ülkelerine saldırmaya başlamışlardır.
Timur Harezm'e sefere çıkmadan önce Hüseyin Sûfî'ye elçi göndermiş, anlaşma sağlanamayınca Timur'un yanında bulunan âlim Mevlânâ Celâleddîn Keşşi, Timur'dan Hüseyin Sûfî ile konuşup onu ikna etmeye çalışmak için izin alarak Harezm'e gitti. Fakat Hüseyin Sûfî bu âlimin nasihatlarına kulak asmadığı gibi onu hapsettirmiş, bunun üzerine Timur Harezm'e sefere çıkmıştır (H. 773/M. 1371-72).818 Elçilerin siyasi teamül gereği dokunulmaz olduğunu ve elçiye zeval vermenin savaş sebebi olduğu Timur ile Yusuf arasındaki mücadelede açıkça görülmektedir. Timur'un elçisi Yusuf Sûfî tarafından hepsedilince Timur bir mektup yazıp başka bir elçi ile Yusuf Sûfî'ye göndermiştir. Mektubunda Timur şöyle demektedir:
"Padişahların elçileri hapsetmesi şanlarına yakışmaz. Çünkü elçinin suçu yoktur. Söyleyecek bir sözün varsa kendin söylersin. Elçi ile ne işin var? Gelen elçiyi gönder
ve bir daha böyle şeyler yapma, yoksa pişman olursun".819
Fakat Yusuf Sûfî'nin mektubu getiren elçiyi de öldürtmesi üzerine Timur dördüncü Harezm seferine çıkarak Gürgenç'i tahrib etmiştir (H. 780/M. 1379).820