Hamsenin Tarihi Gelişimi

Hamsenin ilk ortaya çıkışı ile gelişim döneminden bahsedeceğimiz bu bölümde aslında hamsenin İran edebiyatındaki gelişimini ve önemli görülen hamseleri99 _ele almış olacağız. Bunun sebebi olarak hamsenin Arap edebiyatında gelişmemiş olmasını100 _{ve Türk edebiyatındaki hamse konusunu ayrı başlık altında verecek} olmamızı gösterebiliriz.

Hamse yazımı İran edebiyatında Genceli Nizâmî (öl. 1204) ile başlamıştır. İlk hamse yazarı olan Nizâmî’nin “Penc Genc” adını taşıyan hamsesinde Maḫzenü’l-

esrâr, Ḫüsrev ü Şîrîn, Leylâ vü Mecnûn, Heft Peyker, İskendernâme mesnevileri

bulunmaktadır.101 _{Mahzenü’l-esrâr dini, tasavvufî, ahlâki, eğitici ve öğretici; Hüsrev}

ü Şîrîn ile Leylâ vü Mecnûn mesnevileri aşk ve macera konularını ele alır. Heft Peyker

konu ve düzen açısından Binbir Gece Masalları tarzında iç içe geçmiş masal unsurları 97 _{age., s.190.}

98 _{Agah Sırrı Levend, Ali Şir Nevâî: Hayatı, Sanatı ve Kişiliği, Türk Tarih Kurumu Yay., C1, Ankara,}

1965, ss.15-16.

99 _{İran edebiyatındaki hamselerin geniş bir isimler ve eserler listesi için bk. Agâh Sırrı Levend, Türk} Edebiyatı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2008, C 1, ss.226-229.; Hüseyin Ayan,

“Divan Edebiyatında Hamseler”, Atatürk Üni. Ed. Fak. Araştırma Dergisi (Ahmet Caferoğlu Özel

Sayısı), 1979, S 10, ss. 88-89. 100 _{Kortantamer, age., s.16.} 101 _{Ayan, age., 1981, s.89.}

barındıran hikâyeler ile aralara sıkıştırılmış öğüt veren sözler içermekte, İskendernâme ise tarih, felsefe, efsane, macera, destan ve ansiklopedi havasında görünmektedir.102

Nizâmî’den sonraki ilk hamse yazarı olarak tanınan Hüsrev-i Dihlevî (öl. 1325)

Hamse’sini Nizâmî’den yaklaşık yüzyıl sonra yazmıştır.103 Hüsrev-i Dihlevî’nin

Ḫamse’sindeki mesnevilerin konuları Nizâmî’nin Hamse’siyle aynıdır. Ancak

Dihlevî’nin ilk mesnevisi Maṭlaʿu’l-envâr adını almış, bunu Şîrîn ü Ḫüsrev, Mecnûn

ü Leylâ, Heşt Bihişt ve Âyîne-i İskenderî adlarındaki mesnevileri takip etmiştir.104 Nizâmî’nin Mahzenü’l-esrâr’ına nazire olarak kaleme alınan Maṭlaʿu’l-envâr mesnevisi, dini, tasavvufî, ahlâki ve öğretici, nasihat veren sözler içeren makalelerden oluşmaktadır. Yine Nizâmî’nin Hamse’sindeki mesnevilerine nazire olarak yazılan

Hüsrev ü Şîrîn konu bakımından Nizâmî’ninkiyle paralellik gösterirken Mecnûn u Leylî mesnevisinde değişiklikler yapıldığı ve Nizâmî’ninkinde olmayan yeni

motiflerin eklendiği görülmektedir.105

Hamse yazma geleneğinde Dihlevî’nin ardından Hümâ vü Hümâyûn,

Kemâlnâme, Gül ü Nevrûz, Gevhernâme ile Ravzatu’l-Envâr adlı mesnevilerden106 oluşan Hamse’si ile Hâcû-yı Kirmânî (öl.1352) bulunmaktadır. Nizâmî’nin Hamse’si örnek alınarak meydana getirilen hamsede Ravzatu’l-Envâr Nizâmî’nin Maḫzenü’l-

esrâr’ına nazîre olarak yazılan dinî, tasavvufî ve ahlâki nitelikte bir mesnevidir. Gevhernâme mesnevisi ağırlıklı olarak methiyelerden oluşmakla birlikte ahlâki ve

tasavvufî konular da eserde yer almıştır. Gül ü Nevrûz ile Hümâ vü Hümâyûn mesnevilerinde aşk; Kemâlnâme’de ise felsefi ve tasavvufi konuları ele alınmıştır.107 Bu mesnevilerin dışında Sâm-nâme adında bir mesnevisi bulunan Hâcû-yı Kirmânî’nin bu eserle hamsesindeki mesnevi sayısı altıya çıkmaktadır.108

Nizâmî’den sonra diğer önemli bir hamse de Abdurrahman Câmî’nin (öl. 1492)

Heft Evreng isimli külliyatıdır. Bu külliyatta Silsiletü’ẕ-ẕeheb, Selâmân ü Ebsâl,

102 _{Kortantamer, age., s.12.} 103 _{age., s.16.}

104 _{Yazıcı- Kurnaz, age., s.499.} 105 _{Kartal, age., 2014, ss. 68-69.}

106 _{Nail Tuman, İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Hamseler Kataloğu, Milli Eğitim Basımevi,}

İstanbul, 1961, s.II.

107 _{Kartal, age., 2014, s. 71.} 108 _{Tuman, age., 1961, s.II.}

Tuḥfetü’l-aḥrâr, Ṣubḥatü’l-ebrâr, Yûsuf u Züleyḫâ, Leylâ vü Mecnûn, Ḫırednâme-i İskenderî adlı yedi mesnevi bulunmaktadır. Bunlardan Silsiletü’ẕ-ẕeheb ve Selâmân ü Ebsâl dışındakilere Ḫamse-i Câmî denilmiştir.109 _{Silsiletü’ẕ-ẕeheb dinî, ahlâkî ve} felsefî birçok sorunun ele alınıp hikâyelerle açıklandığı üç “defter” den oluşur.

Selâmân ü Ebsâl, temsîlî/alegorik bir hikâyenin nazım şeklinde ele alınmış hâlidir.

Nizâmî’nin Maḫzenü’l-esrâr’ı ile Hüsrev-i Dihlevî’nin Maṭlaʿu’l-envâr’ı tarzında yazılmış olan Tuḥfetü’l-aḥrâr’da dinî inançlar, tasavvuf, edebiyat, siyaset ve eğitim konuları ele alınır. Ṣubḥatü’l-ebrâr, dinî ve tasavvufî kavramların işlendiği kırk bölümden oluşan bir mesnevidir. Câmî’nin en tanınmış mesnevisi olan Yûsuf u

Züleyḫâ’nın kaynağını Kur’an’daki Yûsuf suresi oluşturmuş ancak şair Tevrat’tan da

yararlanmıştır. Kaynağının Kur’an olması sebebiyle mesnevi Türk şairler üzerinde önemli bir etkiye sahip olmuş, birçok şair tarafından istifa edilmiş ya da tercüme edilmiştir. Nizâmî ile Hüsrev-i Dihlevî’nin aynı isimdeki eserlerin örnek alınmasıyla yazılmış olan Leylâ vü Mecnûn ise lirik bir ifade ve aşıkâne bir üslupla yazılmış bir aşk hikâyesidir. Nizâmî ve Hüsrev-i Dihlevî’nin İskender-nâme’lerine nazire olarak kaleme alınmış olan külliyattaki son mesnevi Ḫırednâme-i İskenderî, ahlâk ve felsefe konularından bahseden didaktik bir eserdir.110 _{İran edebiyatında kendisinden sonra da} birçok şair tarafından hamse yazılmış olmasına rağmen son hamse üstadı olarak Abdurrahman Câmî kabul edilmektedir.111

Hâtifî’nin altı mesnevi ihtiva eden külliyatında Timurnâme, Şîrîn ü Ḫüsrev,

Heft Manẓar, İsmâʿîl-nâme, Leylâ vü Mecnûn ve Şehinşahnâme adlı mesneviler yer

almaktadır. İran edebiyatında konuları Nizâmî’nin Hamse’sinden farklı olan bir hamse de Feyzî-i Hindî’nindir. Hindî’nin külliyatı Merkez-i Edvâr, Süleymân ü Belḳīs, Hint kaynaklı bir aşk hikâyesi olan Nel ü Demen, Heft Kişver ve Nizâmî’nin İskendernâme’si örnek alınarak yazılan Ekbernâme adlı mesnevilerden oluşur. Bunların dışında bazılarının adına yalnız kaynaklarda rastlanan hamse sahipleri arasında Dervîş Eşref, Kevkebî, Sâdık Nâmî, Hilâlî-i Çağatâyî, Kemâleddîn-i Zamîrî, Hâşim-i Herevî gibi isimler sayılabilir.112

109 _{Yazıcı- Kurnaz, age., s.499.} 110 _{Kartal, age., ss.75-76.} 111 _{Pala, age., s.189.}