ÖZET
Mısır’ da Yeni Krallık Döneminin sona ermesinden sonra başlayan III. Ara Dönemin özellikleri öğrenilecektir. Dönemin Hanedanları olan XXI ve XXII. Hanedanlar döneminde yaşanan siyasi sorunlarla, devletin iki yönetime ayrılışı kavranacaktır. Sonrasında başa geçen Libya Kralları ve Nubya Kralları zamanında devletin durumu, sosyal ve ekonomik ilişkileri incelenerek, yönetimde etkileri ele alınacaktır. Mısır’ ı bekleyen en önemli sorunlardan biri olan Asur Hâkimiyeti’ nin Mısır toplumu üzerinde yaptığı etki değerlendirilecektir. Geç Dönemde başa geçen Hanedanlardan XXVI ve XXVII hanedanlar zamanında siyasi durum incelenerek, sonrasında yaşanan I. Pers Hâkimiyetinin etkileri değerlendirilecektir.
İKİNCİ BÖLÜM MISIR’DA TARİHİ SÜREÇ
8. III. ARA DÖNEM (21-25. Hanedanlar, 1069-656) 8.1. XXI. Hanedan (M.Ö. 1069-945)
Ramses-XI’den sonra Mısır tahtına geçen Smendes aynı zamanda XXI. Hanedanı da kurmuştur. Smendes döneminde Asya’da daha önce
kazanılan bölgelerin büyük bir kısmı kaybedilmiş, Nubya ve Doğu Çölü, Mısır etkisinden çıkmıştır. Kush(Nubya) Genel Valiliği makamı tamamen ortadan kalkmıştır. Kuzeyde Smendes’in idare merkezi Tanis kenti ve civarında Mısır hâkimiyeti görülürken güneyde Teb rahipleri merkezî otorite karşı güçlenip bağımsız hareket etmeye başlamışladır. Bunun sonucu olarak El-Hiba’dan Assuan’a kadar uzanan bölge Teb rahiplerinin kontrolüne girmiştir. Kuzeyde yani Tanis kentinde Smendes’ten sonra tahta Psusennes-I, güneyde Teb’de ise yüksek rahip Pinedjem-I geçmiştir. Kuzey ve güneydeki iktidar sahipleri arasında zamanla dostluk ve hatta akrabalık ilişkileri kurulmuştur. Bu dönemde kral mezarları Teb Çölü’nde değil, Tanis’in tapınak bölgesinde olduğu görülmektedir.
Güneyde yani Teb kentinde Pinedjem-I’den sonra başa geçen Masaherta hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Onun ölümü ile güneyde ayaklanmalar çıkmışsa da isyan bastırılıp, isyancılar Batı Çölü’ne sürülmüştür. Yüksek rahip Pinedjem-II ölümünden sonra Teb önemini yitirmiştir.
Kuzeyde ise Siamun zamanında dış seferlere çıkıldığı görülmektedir. Bu seferler sonucunda Filistin’in Gezer kenti ele geçirilmesi ile M.Ö.
1025’te 12 kabilenin bir araya gelerek oluşturdukları İsrail Krallığı(Birleşik Monarşi) ile mücadeleler olmuştur. Ancak daha sonra İsrail Krallığı ile yapılan evliliklerle barış sağlanmıştır. Bir Mısır prensesi İsrail Krallığının 3. kralı Süleyman’a (Şlemo / Şelemo) eş olarak gönderilmiştir. Çeyiz olarak da seferde ele geçirilen Gezer kenti hediye edilmiştir.
XXI. Hanedan Kralları (M.Ö. 1069-945) Smendes
Psusennes-I Pinedjem-I (Teb)
Masaherta Siamun Pinedjem-II
8.2. XXII. Hanedan (M.Ö. 945-712)
Libyalıların isyanlarını tamamen çözmek için Ramses-III döneminde düzenlenen seferler sonucu Delta Bölgesi’nde Bubastis çevresine getirilen Libyalı esirler paralı asker olarak kullanıldıkları için Mısır tarihi için büyük bir güç ve önem taşımaktadır. Bu şefler Tanis kralı Siamun’un halefi Psusennes-II zamanında etkilerini iyice arttırdıkları görülmektedir.
Libya kökenli Shoshenq-I, Tanis kralı Psusennes-II’nin ölümünden sonra Mısır tahtını ele geçirerek XXII. Hanedanı kurmuştur. Delta Bölgesi’ne
sürgüne gönderilen Libyalılar böylelikle Mısır’da yönetimi ele geçirmiştir. Shoshenq-I döneminde yönetim merkezi yine Tanis olarak kalmıştır.
Shoshenq-I, otoritesini güçlendirebilmek için oğlu Osorkon’u eski kraliyet soyundan bir prensesle evlendirmiş, diğer oğlu İputi’yi ise yüksek rahip ve vali olarak Teb’e göndermiştir. Biblos ve Nubya ile yeniden barış ilişkileri kuran Shoshenq-I, Kudüs’e düzenlediği seferle Kral Süleyman’ın saray ve tapınağını yağmalamış ve büyük bir ganimet elde etmiştir. Bu ganimetlerle Karnak Tapınağı’nda yeni mimari yapılar inşa etmiştir.
Yaklaşık 100 yıl kadar süren bir barış döneminden sonra Libya kökenli XXII. Hanedanın Takelot-II ile çöküş dönemine girmiştir. Takelot-II,
Shoshenq-I gibi oğlu Osorkon’u Teb’e vali, yüksek rahip olarak atamışsa da Shoshenq-I sağladığı otoritenin aksine Teblilerin isyanına neden olmuştur. Bu kargaşa döneminde Shoshenq-III veliaht olarak kabul edilen kardeşi Osorkon’un yerine krallığı ele geçirerek XXIII. Hanedanlığı kurmuştur.
XXII. Hanedan Kralları (M.Ö. 945-712) Psusennes-II
Shoshenq-I (Shishak) Osorkon-I Takeolot-II Shoshenq-III
8.3. XXIII- XXIV. Hanedanlar (Libya Kralları, M.Ö. 818-712)
Shoshenq-III, Mısır tahtını ele geçirmesine rağmen iktidarını tüm ülkeye yaymayı başaramamıştır. Ülkenin diğer yerlerinde de krallığı ele geçirmek isteyenler ortaya çıkmıştır. Buda aynı anda farklı hanedanlıkların var olmasına neden olmuştur. Bunlardan biri olan Pedubaste-I tarafından Leontopolis’te kurulan XXIII. Hanedandır. XXIII. Hanedan gibi daha küçük hükümdarlarda kendilerini bölgelerinde kral ilan etmişlerdir.
Bu dönemde güneyde Teb merkezli dinsel önderlerin oluşturduğu yeni bir hanedan ortaya çıkmaktadır. Batı Delta Bölgesi’ndeki ise Sais kenti merkezli XXIV. Hanedan görülmektedir. XXII-XXV. Hanedanlar arasında her bir kral diğerinden ayrı olarak bölgesel yönetimini kurmuştur. Buda Mısır’da otoriteyi ortadan kaldırarak kargaşa ortamını artırmıştır.
Bu yüzyılın sonlarında Aşağı Mısır’da XXIV. Hanedan, Yukarı Mısır’da ise XXV. Hanedanın varlığı görülmektedir. Delta Bölgesinde ki Sais kentinin M.Ö. 730 dolaylarında etkisinin Mısır’da yayılmaya başlaması XXIV. Hanedan ile XXV. Hanedan arasını açmıştır. XXIV. Hanedan kralı Tefnahte Delta Vadisi’nin desteğini alarak güneydeki XXV. Hanedanın üzerine yürümüştür.
XXV. Hanedanda Kaşta’nın halefi Kral Piye bunun üzerine Nil Vadisi’ni ele geçirmek için sefere çıkarak Memfis’e kadar ilerlemiştir. Memfis’in düşmesiyle Tefnahte’nin yanındaki Delta Vadisi’ndeki hükümdarların çoğu Piye’nin egemenliğini tanımak zorunda kalmıştır. Piye’nin Memfis’den sonra Delta’nın içlerine doğru ilerlemesi sonucu Tefnahte, Piye’nin egemenliğini kabul ederek varlığını devam ettirebilmiştir. Piye bu seferi sonrasında krallıkları tamamen egemenlik altına alamayınca, başkenti Napata’ya geri dönmüştür.
XXIII- XXIV. Hanedan Kralları (M.Ö. 818-712) Libya Kralları
Tefnahte (Shepsesre) Bakenrenef (Uahkare)
8.4. XXV. Hanedan, Kush (Nubya) Kralları (M.Ö. 772-656)
Nubya kralı Piye, Teb Tanrısı Amon’u koruma bahanesiyle çıktığı sefer sonrası Aşağı Nil Vadisi’ni işgali ile ülke XXV. Hanedan ismiyle Nubyalılar egemenliğinde yeniden birleşmiştir. XXV. Hanedan kralları (Nubyalılar) Amon’un gücünün bir göstergesi olarak Amon ile evlendiklerine inanılan kızlarına
“Tanrı Amon’un Eşleri” unvanını vermişlerdir.
Nubyalılarda Piye’den sonra tahta geçen Shabaka döneminde XXIV. Hanedan kralı Tefnahte’nin oğlu Bakenrenef (Bokkhoris) Memfis’i tekrar
kontrol altına almaya başlaması üzerine Shabaka karşı saldırıya geçmiştir. İki hanedan arasındaki mücadelede Bakenrenef ölmüş ve Sais Hanedanı yani XXIV. Hanedan sona ermiştir. Shabaka daha sonra Memphis’i başkent yaparak uzun bir süre Memphis’de yaşamıştır. Bu devirde Mısır ülkesi barışa kavuşmuş ise de bazı yerel krallar bağımsız olarak varlıklarını korumuşlardır. Shabaka Yukarı ve Aşığı Mısır‘da mabetleri yeniden tamir ettirmiş, yol sistemini yeniden yapılandırmış, kanalları temizletmiş ve şehirleri tamir ettirmiştir.
8.5. Asur Hâkimiyeti
Shabaka döneminde ülke sınırlarının Delta’ya kadar genişlemesi nedeniyle Shabaka Suriye ve Filistin olayları ile de ilgilenmek zorunda kalmıştır.
Mısır ve Nubya’nın Yakındoğu’daki tek rakibi olarak görülen Asur’un güneybatıdaki sınırını Filistin oluşturmaktaydı. Asur tehlikesi karşısında Mısır ile ortak hareket etmek isteyen Suriye ve Filistin beyliklerinin tutumuna rağmen Shabaka, Suriye üzerine ilerlemekten çekinmiştir. Hatta Asur kralı Sargon-II ile dostane ilişkiler içerisine girmiştir. Shabaka’dan sonra tahta Maneton‘a göre oğlu Shebitku halef olmuştur. Ancak Shebitku’nun farklı yerlerde bulunan armasından başka siyasi varlığına ait hiçbir belge yoktur. Shebitku’nun hükümetinin sonunda Piye’nin oğlu Taharqa lehine vuku bulan bir ihtilal neticesinde Shebitku öldürülmüştür.
Asur ile sağlanan dostane ilişkiler Shebitku’den sonra tahta geçen Taharqa zamanında bozulmuştur. Dönemin Assur kralı Assarhaddon, M.Ö.
671 yılında Mısır’a sefer düzenleyerek ilk Mısır kenti olarak Memfis’i ele geçirir. Taharqa, Asur ile mücadelesini kaybederek güneye kaçar ve Asur’a savaş tazminatı ödemeyi kabul eder. Taharqa’nın kaçmasından sonra Asurlular bölgedeki küçük krallıkların üzerine yürüse de müttefiki kabul ettiği Delta Bölgesi kralları gibi bazı krallıklara dokunmamıştır.
Taharqa Asur yenilgisinden iki yıl sonra Memfis’i geri almak istemiştir. Bu durumdan haberdar olan Assarhaddon Mısır’a bir sefer daha
düzenlemek istemişse de M.Ö. 669’de yolda ölmüştür. Bir sonraki sefer M.Ö.667 dolaylarında oğlu Asurbanipal (M.Ö.669-627) tarafından düzenlendi.
Asurbanipal, Mısır’da Assur yönetimini yeniden kurmuş Delta Bölgesi kralları I ve oğlu Psamtek-I ile ittifak yapmıştır. Asur kralı, Sais kralı Necho-I’e merhamet gösterdiği ve ona destek vererek görevine resmen devam etmesine izin vermiştir. Bu kral Ninova’da bulunmuş yıllıklarda “Niku” diye söz edilen kişidir.
“Aralarında Niku’ya merhamet ettim ve canını bağışladım. Onunla eskiden daha sağlam bir antlaşma yaptım; onu rengârenk urbalarla donattım, onun için krallığın simgesi altın bir kolye yaptırdım; parmaklarına altın yüzükler taktım; altın süslemeli demir bir hançerin üstüne ismimi yazdım ve ona verdim Savaş arabalara, atlar, beyliğine binek katırları bağışladım ona. Askerlerim ona destek versinler diye vali olarak gönderdim. Beni meydana getiren babamın onu krallığıma getirdiği Sais’e onu geri götürdüm ve oğlu Nabu-şezibanni’yi Hathariba’ya yerleştirdim. Ona babasından daha çok nimet ve inayet bahşettim.“
Taharqa’nın halefi Tanutamon Nubya’dan Delta’ya kadar olan bölgeyi tekrar geri alıp Asur ile ittifak yapan Delta Vadisi krallarından Necho-I’i öldürür. Psamtek-I Asur’a sığınır. Müttefiki Nechko-I’in öldürülmesi üzerine M.Ö. 663-657 tarihleri arasında Asurbanipal Mısır’a tekrar sefer düzenler.
Bu sefer sonrasında Mısır’ın tamamı Assur tarafından işgal ve yağma edilir. Tanutamon ordularını Asur’a karşı harekete geçirmiş ve Mısır’ı yeniden fethetmeye çalışmıştır. Asurbanipal onu geri püskürterek Asur’un otoritesini yeniden kurmak için orduyu sefere çıkarmak zorunda kalmıştır. Asur ordusu Tanutamon’u Teb’e kadar kovalamış, şehri kuşatarak yağmalamıştır. Bunun üzerine Tanutamon Nubya’ya kaçmış ve böylece Nubyalıların (Kush) Mısır’daki egemenliği son bulmuştur.
M.Ö.663-657 arasında bir tarihte Asurbanipal bölgeye yönelik yeni bir hareketi görülmektedir. Bu tarihlerde Asurbanipal bütün ülkeyi yağma etmiştir. Bu Asur istilasının son evresine tarihlenmektedir. Psamtek-I, Tanutamon’dan sonra babası Necho-I’in genişlemiş topraklarının başına geçti Babil’de çıkan bir isyanı iyi kullanan Psamtek-I, Deltanın bölünmüşlüğüne son vermek için Asur’a karşı Lidya, Ionya, Karya ile bölgesel kralların ve idarecilerin desteğini alarak M.Ö.653 yılında bağımsızlığı ilan etmiştir. Böylece Mısır’da Psamtek-I tarafından XXVI. Hanedanı kurulmuş ve Geç Dönem başlamıştır.
Psamtek-I’in Mısır’ı birleştirme girişimleri Yunan ve Karyalı paralı askerleri kullanması bakımından bir başka açıdan önemlidir. Böylece de Mısır’da 300 yıllık bir paralı asker geleneğin ilk adımı atılmıştır. IV. yüzyıla gelindiğinde bütün ana güçler uluslararası savaşlarda çatışmaların seyrini belirleyen Yunan birliklerini kullanmaya başlamışlardı. Bunların bir kısmı Mısır’da yerleşerek ülkede bir yabancı çekirdeği oluşturmuştur. Ticaret ve savaş konularında uzmanlıkları nedeni ile tarihte sayılarıyla orantılı olmaktan çok daha büyük bir rol oynamışlardır. Yunanlılar, Mısır için tarih görüşünü de
Antik yazarları ile etkilemişlerdir.
Mısır‘ın birleştirilmesi ve yerel yönetimler yerine merkezi bir yönetimin kurulması XXV. Hanedanlık boyunca süren ve XXVI. Hanedan dönemine de sarkan bir zenginlik sürecini beraberinde getirmiştir. Bu dönemde ileriye yönelik sanatsal gelişim görülmektedir.. Bazı başlıkların ve dinsel metinlerin kullanımında daha eski arkaik bir etki görülse de bunun yapay bir olgu olduğu düşünülebilir.
Bazı kaynaklar XXV. Hanedan kralı Piye’nin halefi Shabaka ile Mısır’da “Geç Dönemin” başladığı kabul etse de diğer kaynaklar özellikle Asur etkisinin ortadan kalktığı Psamtek-I tarafından kurulan XXVI. Hanedan ile Geç Dönemin başladığını kabul ederler.
XXV. Hanedan Kralları (M.Ö.772-656) Piye (Piankhy, Usermaatre)
Shabaka (Neferkare) Shebitku (Cedkare) Taharqa (Hunefertemre)
Tanutamon (Bakare)
9. GEÇ DÖNEM (XXVI-XXXI. Hanedanlar, M.Ö. 656-332) 9.1. XXVI. Hanedan (M.Ö.656-525)
Psamtek-I krallığının ilk yıllarında Aşağı Mısır’daki yerel yöneticileri tümünü egemenliği altına alarak Mısır’ın birliğini tekrar sağlamıştır. Bu sırada Assurbanipal’ın Babil’de bir isyanla uğraşmasını fırsat bilerek bağımsızlığını kazanmış ve Suriye ve Filistin bölgesine yönelik başarılı seferler düzenlemiştir.
Psamtek-I ile başlayan seferler Nekho-II ile devam etmiştir. Nekho-II 609’da Filistin’de Yehuda kralı Yoşiyahu’yı (Josiah) mağlup edip vergiye bağlar. Nekho-II yaptığı seferlerle Fenike kıyı kentlerini de egemenliği altına almıştır. Nekho-II daha sonra Suriye bölgesine girmek istemişse de Babil Kralı Nebukadnezzar-II’ye Kargamış’ta yenilerek Mısır’a geri çekilmek zorunda kalmıştır. Ancak bu yenilgi üzerine M.Ö. 601’de Mısıra sefere çıkan Nebukadnezzar-II’yi durdurabilmiştir. Psamtek-I döneminde Mısır ordusunda yer alan Yunanlılar aracılığı ile Yunan donaması gibi üç sıra kürekli gemilerden oluşan bir donanma oluşturmuştur. V. yüzyılda denizin uluslararası önem kazanmasıyla Psamtek-II, Nil ile Kızıl Denizi bir kanalla birleştirmeyi planlayarak hem Kızıl Deniz’de hem de Akdeniz’de donanma oluşturmuştur.
Nekho-II’den sonra tahta geçen Psamtek-II, Nubya kralı Aspalta’nın Mısır üzerindeki emellerini ortadan kaldırabilmek için Nubya’ya sefere çıkmıştır. Üçüncü Çağlayan’ı aşarak güneye ilerleyen Mısır ordusu başkent Napata’yı kuşatması üzerine Nubya kralı başkenti daha güneydeki Meroe’ye taşımak zorunda kalmıştır.
Psamtek-II’nin kızı Anhnesneferibre Amon’un ilahi tapınıcısı Nitocris’in, halefi olarak M.Ö.586’da göreve başlaması ile Psamtek-II’nin ve kızı Anhnesneferibre’nin Mısır’daki önemi daha da artmıştır. Böylece Teb’de 130 yıl boyunca ancak iki kadın, kraliyet ailesinin temsilcisi olarak etkinlik göstermiştir. Nitocris gibi Anhnesneferibre de döneminde Babil’e karşı Filistin’i desteklemiştir. Babil Kralı Nabukadnezar-II’nin Kudüs’ü kuşatıp ele geçirmesiyle büyük bir Yahudi grubu Mısır’a yerleşmiştir.
M.Ö.570’te Apries batıdan gelen Yunan kolonici harekâtına karşı Kirene’de Libyalı yerel bir yöneticiyi desteklemiştir. Mısırlılardan oluşan bir orduyu destek için göndermiş ise de ordu içinde isyan çıkmıştır. Apries isyanı bastırmak amacıyla generallerinde Amasis’i bölgeye göndermiş ise de general Amasis’de isyanlara katılarak kendini kral ilan ederek Apries’i sürgüne göndermiştir.
Yeni kral Amasis Mısırlılar, Libyalılar ve Yunanlıları barıştırıp bir dizi politik evlilik gerçekleştirir. İyi niyet göstergesi olarak Ege adalarına değerli adaklar gönderip Miletos’un Batı Delta Bölgesinde kurduğu ticaret kolonisi Naukratis’i Yunanlılara bırakarak Yunanlılarla iyi ilişkiler kurar. Mısır’a da özen gösterir ve halkın takdirini kazanır. Amasis’in krallığının son dönemleri Persler’in gittikçe büyüyen gücü ile gölgelenmiştir.
Yakındoğu’da XXVI. Hanedan döneminde rakip güçlerden hangisi daha belirleyici ise onu destekleyerek bir güçler dengesi oluşturmaya dayanan bir siyaset izlendiği görülmektedir. Böylece Psamtek-I Asur’un M.Ö. 620 yılından sonraki gerileme dönemine kadar Asur’a karşı Lidya’yı ve daha sonra da Babil’i desteklemiştir. Ancak bundan sonra Perslerin Mısır’a saldırmasına kadar Mısır, Babil Krallığı’nın düşmanlarını desteklememiştir. Necho-II, Psamtek-II ve Apries’te aynı siyaseti izlemiştir.
Bölgede giderek genişleyen Persler, M.Ö. 546’da Lydia başkenti Sardeis’i eline geçirerek Lydia Krallığı’nı yıkar. Ardından M.Ö. 539 yılında Babil’i de ele geçirirler. Pers Kralı Kyros’dan sonra yerine oğlu Cambyses, Mısır’a sefer hazırlıklarına başlamıştır. Bu sırada Mısır’da da Amasis’in yerine oğlu Psamtek-III tahta geçmiştir. Cambyses M.Ö. 525’de Psamtek-III’ü yener ve Memfis’i ele geçirir. Daha sonra tüm ülke Cambyses tarafından işgal edilir.
Bunun üzerine Mısırlılar gibi Libyalılar ve Kyrenelilerde Pers egemenliği altına girer. Cambyses Nubya ve Siva’ya yaptığı seferlerde başarısız olsa da M.Ö.
525’ten sonra Mısır ülkesi, Perslerin eyaleti haline gelir. Böylelikle XXVI. Hanedan son bulur.
XXVI. Hanedan Kralları (M.Ö.656-525) Psamtek-I (Uahibre)
Necho-II (Uhemibre) Psamtek-II (Neferibre)
Apries (Haaibre) Amasis (Hnumibre) Psamtek-III (Anhkaenre)
9.2. XXVII. Hanedan- I. Pers Hâkimiyeti (M.Ö. 525-404)
Persler, bugünkü İran merkezli olup yayılmacı politikasıyla hâkimiyet alanını genişletmek için bölgeye çok sayıda sefer düzenlemiştir. Bu yayılma politikası sırasında Akdeniz ticaretindeki önemi, geniş tarım arazileri ve jeopolitik konumuyla Mısır, çok geçmeden Pers krallarının dikkatini çekmiştir.
M.Ö. 539’te Babil’in ele geçirilmesinden sonra Pers Kralı Cambyses’in, Mısır’a düzenlediği seferde Mısır Kralı Psamtek-III M.Ö. 525’de yenilerek hem ülkesini hem de hayatını kaybetmiştir. Daha sonra tüm ülke Cambyses tarafından işgal edilmiş M.Ö. 525’ten sonra XXVI. Hanedan yıkılarak Mısır ülkesi, Perslerin eyaleti haline gelmiştir.
Persler tarafından kurulan XXVII. Hanedanın ilk kralı Cambyses, özellikle tapınaklara yönelik tutumu onun Mısırlılar tarafından
benimsenmemesine neden olmuştur. Cambyses’ten sonra Pers tahtına geçen Darius-I (M.Ö. 522-486) Mısırlıların dinlerine saygı gösterip tapınaklar yaptırıp, adaklar sunmasıyla Mısır’da saygınlık kazanabilmiştir. Darius-I zamanında Mısır için yerel kanunları da içeren kanunlar derlenip kitap haline getirilmiştir. Genel anlamda Darius-I yönetimi Mısır için bir refah dönemidir. Ancak M.Ö. 490 yılında Maraton Savaşı olarak bilinen Pers-Yunan savaşında Persler yenilince Delta Bölgesi’nde Perslere karşı yaklaşık 80 yıl sürecek bir ayaklanma başlamıştır.
XXVII. Hanedan Kralları (M.Ö.525-404) Cambyses
Darius-I Kserkses (Xerxes)
Artakserkses Darius-II
9.3. XXVIII-XXXI. Hanedanlar (M.Ö. 404-332)
Delta Bölgesindeki bu ayaklanmalar sonucunda M.Ö. 404 yılında Sais kentinden Amirtoios (M.Ö.404-399) bütün Mısır ülkesini kendini kral ederek Pers yönetiminden kurtarmayı başarmıştır. Amirtoios, XXVIII. Hanedanın ilk ve tek kralıdır.
XXVIII. Hanedan Kralları (M.Ö.404-399) Amirtoios
Amirtoios’den sonra Mısır’ın son yerlileri olarak kabul gören XXIX. ve XXX. Hanedanlar döneminde Mısırlılar, ülkelerini Perslere karşı başarıyla mücadele etmişlerdir. Ancak M.Ö. 343 yılında Pers kralı III bölgeye yaptığı seferle Mısır tekrar Pers egemenliğine girmiştir. Artakserkses-III’ün Mısır’daki hâkimiyeti Perslerin II. Egemenliği olarak XXXI. Hanedanı oluşturur ve 342-332 yılları arasında yaklaşık 10 yıl sürer.
XXIX. Hanedan Kralları (M.Ö. 399-380) Neferites-I
Psammutis Hakoris Neferites -II
XXX. Hanedan Kralları (M.Ö. 380-362) Nectanebo-I
Teos Nectanebo-II
XXXI. Hanedan Kralları (M.Ö. 342-332) II. Pers Egemenliği
Artakserkses-III Darius-III
M.Ö. 334 yılında Makedonya Kralı Büyük İskender (III. Aleksandros) Makedonyalılar ve Yunanlılardan oluşan bir ordu ile Perslere karşı ünlü Doğu Seferi’ne çıkar. M.Ö. 332 yılında Büyük İskender’in Mısır’ı ele geçirmesiyle buradaki Pers egemenliği son bulur. Mısır, İskender’in ölümünden sonra komutanlarından I. Ptolemaios (M.Ö. 304-284) tarafından kurulan Ptolemaioslar Devleti’ne bağlanır. Bundan sonra 250 yıl boyunca Mısır Yunanlılar tarafından yönetildi.
SONUÇ
III. Ara Dönem’ de başa geçen XXI, XXII, XXIII, XXIV ve XXV. Hanedanlar zamanında Mısır coğrafyasında yaşanan siyasi gelişmeler
öğrenildi. Dönemin devamında başa geçen Asurların bölgedeki etkileri incelendi. Geç Dönemin başlamasıyla birlikte XXVI. Hanedanın ülkenin toparlanmasındaki rolü değerlendirilerek, sonrasında başlayan Pers egemenliğinin bölgeye yaptığı etkiler irdelendi.
KAYNAKÇA
Alfred, C. 1944, The Egyptians, London
Amellie, K. 2009, Eski Çağ’da Yakındoğu, (çev. D. Şendil), İstanbul Ankara.
Arslan, Y. 2010, Perslerin Yönetim Politikası, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Bahar, H. 2011, Eskiçağ Uygarlıkları, Konya
Baines, J. - J. Malek 1986, Eski Mısır, (çev. Z. Aruoba - O. Aruoba), İstanbul.
Baines, J.- J. Malek, 2000, Cultural atlas of Ancient Egypt. Oxford Bevan E. 1972, A History of Egypt under the Potolemaic Dynastry, London.
Boardman, J. 2000, Persia and the West. London
Bottéro, J. 2005, Eski Yakındoğu, (Sümer’den Kutsal Kitap’a ), Ankara.
Brewer, D. J. -E. Teeter 2011, Mısır ve Mısırlılar (çev. N. Uzan), Ankara.
Buze Ö. 1995, “Mısır Uygarlığı Hakkındaki Hurafeler ve Gerçekler”, Bilim ve Ütopya/18, İstanbul: 16-22.
Clark J. G. D. (1970, South-West Europe and North Africa, Cambridge Ancient History, Vol. I-1, Cambridge.
Desplancques, S. 2006, Antik Mısır, (Çev. I. Yerbuz), Ankara.
Diakov V-S. Kovalev, 2010, İlkçağ Tarihi-I, (çev. Ö. İnce), İstanbul Dominique V. 1992, Eski Mısır’da Yaşam, İstanbul.
Freeman, C. 2003, Mısır, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarlıkları, (Çev. S.K. Angı), Ankara.
Günaltay, Ş. 1948, İran Tarihi (En Eski Çağlardan İskender’in Asya Seferine Kadar), Gündüz A. 2002, Mezopotamya ve Eski Mısır, İstanbul.
Herodotos, 1983, Herodot Tarihi, Çev. M. Ökmen, İstanbul.
Herzl, T. 2006, Yahudi Devleti, (çev. S. Demir), İstanbul.
Hornung, E. 2004a, Mısır Tarihi, (Çev. Z. Akarsu Yılmazer), İstanbul.
Hornung, E. 2004b, Mısır Bilime Giriş, (Çev. Z. Akarsu Yılmazer), İstanbul.
İnan, A. 1992, Eski Mısır Tarihi ve Medeniyeti, Ankara
İplikçioğlu, B. 1997, Eski Batı Tarihi-I Giriş, Kaynaklar, Bibliyografya, Ankara
Kaufmann, F. -J. Eisenberg 1987, “Yahudi Kaynaklarına Göre Yahudilik”, Ankara Üniversitesi DTCFD-CXXIX, (çev. M. Aydın), Ankara: 262-283 Köroğlu, K. 2011, Eski Mezopotamya ve Mısır Tarihi, (ed. K.Köroğlu), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları
Kuhrt, A. 2007, Eskiçağda Yakındoğu-II-II (M. Ö. 3000-330), (çev. D. Şendil), İstanbul.
Kuhrt, A. 2009, Eskiçağ’da Yakındoğu- I, İstanbul.
Lissner, I. 2006, Uygarlık Tarihi, (çev. A. Moran), İstanbul Mansel, M. 1942, İlk Çağ Tarihi, Ankara
Marseille 1990, Catalogue: L’Egypte des millénaires obscurs. Marseille Memiş E. 2006, Eskiçağ Medeniyetleri Tarihi, Ankara.
Memiş, E. 2007, Eskiçağ’da Mezopotamya. Bursa.
Mieroop, M. V. D. 2006, Antik Yakındoğu’nun Tarihi, (çev. S. Gül), Ankara.
Oates, J. 2004, Babil, (çev. F. Çizmeli), Ankara.
Özçelik, N. 2004, İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı, Ankara
Özçelik, N. 2004, İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı, Ankara