Eski Mısır’da Mimari

Eski Mısır’da yapılmış olan tapınaklar hakkında bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. Bu tapınaklardan en önemlisi Userkaf tarafından (M.Ö. 2465-2458) Güneş Tanrısı Ra için yapılmış olandır. Menkauhor (M.Ö.

2396-2388) dönemine kadar tapınaklar piramit biçimindeki mezarların yanına yapılmıştır. Günümüzde bu tapınaklardan sadece Userkaf ve Neuserre (M.Ö. 2416-2392) tapınakları kazılar sonucu ortaya çıkarılmıştır.

V. Sülale dönemi ile beraber Güneş tanrısı Ra’nın ve güneş dininin önemi özelmiş ve güneş tapınaklarının yapımına son verilmiştir.

Orta Krallık zamanında yapılmış olan tapınaklar ise günümüze kadar kendilerini muhafaza etmeyi başarabilmişlerdir. Bu tapınaklardan biri olan Deir el-Bahri’de bulunan Mentuhotep Tapınağı, Orta Krallık zamanından günümüze özelliğini koruyarak gelmiştir. Bu tapınaklardan bazıları Hiksoslar tarafından tahrip edilmiştir. Ayrıca bu tapınaklardan bazılarına XVIII. Sülale döneminde üst taraflarına ilaveler yapılmıştır.

Yeni Krallık döneminde ise tapınaklar iki çeşit şekilde yapılmaya başlanmıştır. Krallar sefere çıkıp başarı ile döndükleri zaman tanrılarına şükranlarını sunmak için yaptırmış oldukları yeni tapınaklar veya eski tapınakları geliştirmek suretiyle elde edilen tapınaklar grubudur. İkinci grup olarak ise ölü kültü ile ilgili mezar tapınaklarıdır.

Amenofis III’ten (M.Ö. 1381-1353) itibaren düzenli bir tapınak tipiyle karşılaşılmaktadır. Yeni Krallık Dönemi tapınaklarına uzun bir yoldan ulaşılırdı. Yol kenarlarına tapınak hangi tanrıya adandıysa o tanrının kutsal hayvanının başına sahip sfenksler konulurdu. Yolun sonunda tapınak kapısına ulaşılır. Bu kapının iki yanında kaideleri geniş, yukarı doğru daralan “pilon” adı verilen Mısır’a özgü duvarlar vardır. Genellikle pilonların önüne tapınağı hangi kral yaptırdıysa onun büyük boyutlu birkaç heykeli ve dikilitaşlar konulurdu.

Bu dikilitaş örnekleri daha sonraki dönemlere de taşınarak İstanbul, Londra, Paris, New York gibi kentlerde önemli meydanlara dikilmişlerdir. Pilonların üzerine hangi kral tarafından yaptırıldıysa onun ismini sembolize eden kabartmalar konulurdu. Mesela Luksor Tapınağı’nın pilon duvarlarının üzerinde II. Ramses’in Kadeş Savaşı’nı betimleyen kabartmalar yer almaktadır.

Kaya tapınakları genelde büyük tanrılar için yapılmıştır. Ramses II’nin Abu Simbel’de yaptırdığı kaya tapınağı, bu tapınaklara güzel bir örnektir. Bir geçitten ön avlu ve terasına varılır. Tapınağın ön cephesinde 20 m. yüksekliğinde Ramses’in oturur durumda dört heykeli ve heykellerin bacaklarının altında. Ramses II’nin akrabalarının daha küçük boyda heykelleri bulunmaktadır.

Abu Simbel’de bu Büyük Tapınak ile aynı zamanda yapılan Küçük Tapınak, İbsek’in Hathor’una ve Ramses II’nin kraliçesi Nefertari’ye adanmıştır. Tapınağın ön cephesinde dört tanesi Ramses II’nin, diğer ikisi kraliçe Nefertari’nin olmak üzere 10 m yüksekliğinde altı adet ayakta duran heykel yer almaktadır.

Bu heykellerin her birinin etrafında da prens ve prenses heykelleri bulunmaktadır. Tapınağın planı Büyük Tapınağın planına benzer. Sütunlu Hathor salonu, odalı bir geçit ve kutsal odadan oluşur. Arkadaki nişte kralı koruduğuna inanılan bir Hathor ineği heykeli vardır.

M.Ö. III. binyıldan itibaren Mısır kralları kerpiçten yapılmış “mastaba” adı verilen mezarlara defnedilmişlerdir. Mastabalarda, dik bir kuyu içinde, zemin seviyesinin altında bir mezar odası yer alırdı.

Mısır Firavunları, M.Ö. 2630 ile M.Ö. 1640 yılları arasında kendilerine piramit biçiminde anıt mezarlar yaptırmaya başlamışlardır. Anıt şeklindeki bu yapılara Firavunun ölümünden çok önce başlanırdı. Basamaklı piramitler ve gerçek piramitler olmak üzere ikiye ayrılırlardı III. Sülale kralı Coser’in Sakkara’daki ünlü basamaklı piramidi M.Ö. 2630’larda yapılmıştır. Bu piramit, Kral mezarlarının ilk anıtsal örneği ve Mısır tarihindeki ilk piramit olma özelliği taşımaktadır. Piramidin kuzeydoğu köşesine yakın bir kapalı odada,

(Serdab) Kral Coser’in oturur durumda bir heykeli bulunmuştur. Bu, Mısır’ın taştan yapılmış ilk büyük krali heykeli olarak karşımıza çıkmaktadır.

Gerçek piramitlerin yapımına ancak IV. Sülaleden sonra başlanmıştır. Bu piramitler, basamaklı piramitlerin geliştirilmiş şeklidir. En erken örnekleri IV. Sülale’nin ilk Firavunu Snefru’nun (M.Ö. 2575-2551) Memfis’in 50 km kuzeyindeki Meidum’da ve Dahşur’da yaptırdığı piramitlerdir. Snefru’nun Meidum’daki piramidinin üst kısmı eğimi artırılarak bitirilebildiğinden piramit eğik olmuş ve daha sonra Eğik Piramit olarak nitelendirilmiştir.

Snefru, Dahşur’da Eğik Piramit’ten başka Kızıl Piramit olarak adlandırılan bir piramit daha yaptırmıştır.

Geometrik olarak ilk gerçek piramit olan Kızıl Piramitten sonra Snefru’nun oğlu Keops, Giza’daki en büyük piramidi yaptırmıştır. Bugüne kadar yapılmış olan en büyük piramit olan bu piramidin yanında yer alan oğlu Kefren ve Mikerinos’a ait piramitler Keops’a göre daha küçüktürler. Bu anıt niteliği taşıyan bu piramitler, bir cenaze merasiminin parçasıdırlar. Piramidi oluşturan büyük taş bloklar, rampalar sayesinde yukarı taşınırlardı.

Bu rampalar hafif eğimli kerpiç, tuğla ve molozlardan yapılmış yükseltilerdi. Büyük taş bloklar, ahşap kızaklar üzerinde çekilerek yerine taşınıyordu. Piramidin yapımı tamamlandıktan sonra rampalar kaldırılıyordu.

Örneğin Keops Piramidinin yapımı için günde 21-22 ton ağırlığında 285 adet taş blok, taş ocağında işlenmiş, taşınmış ve yerine yerleştirilmiştir. Böylelikle yılda 100.000 taş blok yerleştirilerek piramidin inşası 23 yılda yani Keops’un saltanatının 23. yılında tamamlanabilmiştir.

Dünyanın yedi harikasından biri sayılan Keops Piramidinin kenar uzunluğu, 230 m, yüksekliği ise 146 m’dir. Piramidin karmaşık bir yapısı vardır. Piramit, vadi tapınağı, vadi tapınağından piramidin doğu kenarında bulunan gömü töreni tapınağına giden yol, gömü töreni tapınağı ve kraliçelerin piramitleri olarak bilinen 3 küçük piramitten meydana gelir. Kral ailesinden gelenler doğu kesimindeki mastaba mezarlara, yüksek görevliler ise batı kesimdeki mastaba mezarlara gömülmüşlerdir. Piramit, Eski Krallık Dönemi’nin sonunda toplumsal huzursuzluğun arttığı, siyasi otoritenin kaybolduğu bir süreçte yağma edilmiş ve taşları başka yerlerde kullanılmıştır. Modern araştırmacılar Keops Piramidini incelemeye başladıklarında piramidin gömü odasında sadece granitten yapılmış olan lahdi bulabilmişlerdir. Orta Çağ boyunca da piramidin dış yüzündeki kireçtaşı kaplamaları sökülmüştür, hatta Giza ve Kahire’deki yapıların yapımında kullanılan taşlar da piramitlerden karşılanmıştır.

V. Sülale krallarına ait piramitler, daha küçük ölçekli olup ve dayanıksız malzemeden yapılmışlardır.

Piramitlerin her türlü çabaya rağmen kolaylıkla soyulması, piramidin altına ya da içine inşa edilen mezar odalarının ve odalar içindeki hediyelerin, mezar soyguncuları tarafından talan edilmesi üzerine, Orta ve Yeni Krallık zamanlarında kaya mezarlarının yapımı ön plana çıkmaya başlamıştır. Orta Krallık zamanında Deir el-Bah- ri’de yapılan Mentuhotep’in kaya mezarı ve Yeni Krallık zamanında Hatşepsut’un Deir el-Bahri’deki kaya tapınak mezarı bunların anıtsal örnekleridir. Geç krallıklar döneminde ise anıtsal mezarlar yerine büyük lahitler kullanılmaya başlanmıştır.

SONUÇ

Bu hafta Eski Mısır’da Günlük Yaşam, Eski Mısır’da Din, Eski Mısır’da Ölü Gömme Gelenekleri, Mumyalama, Eski Mısır’da Bilim ve Sanat, Mimari ve konuları ele alınarak ayrıntılı bir şekilde işlenmiştir.

KAYNAKÇA

Alfred, C. (1944). The Egyptians, London

Amellie, K. (2009). Eski Çağ’da Yakındoğu, (çev. D. Şendil), İstanbul

Anderson, W. (1992). “Badarian Burials: Evidence of Social Inequality in Middle Egypt During the Early Predynastic Era” JARCE, 29, 51-6

Aytaç, B. (2009). “İbranicenin Yeniden Doğuşu”, Ankara Üniversitesi Türkçe ve Yabancı Dil Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi-139, Ankara, 25-35

Bahar, H. (2011). Eskiçağ Uygarlıkları, Konya

Baines J. - J. Malek (2000). Cultural atlas of Ancient Egypt. Oxford

Baines, J. - J. Malek (1986). Eski Mısır, (Çev. Z. Aruoba - O. Aruoba), İstanbul.

Baines, J. - J. Malek (2000). Cultural atlas of Ancient Egypt. Oxford

Barich, E.B. 1998. People, Water and Grain: The Beginnings of Domestication in the Sahara and the Nile Valley. Rome Basset, R. (1979). “Berberîler”, MEB İslâm Ansiklopedisi-2, İstanbul, 525 – 534

Baumgartel (1955). The Cultures of Prehistoric Egypt. I. London Baumgartel (1960). The Cultures of Prehistoric Egypt. II. London Baumgartel (1970). Petrie’s Naqada Excavation, a Supplement. London

Bevan E. (1972). A History of Egypt under the Potolemaic Dynastry, London.

Bittel K. (1945). Ön Asya Tarih Öncesi Çağları:Mısır, Filistin, Suriye, İstanbul.

Bottéro, J. (2005). Eski Yakındoğu, (Sümer’den Kutsal Kitap’a ), Ankara.

Brewer, D. J. -E. Teeter (2011). Mısır ve Mısırlılar (çev. N. Uzan), Ankara.

Butzer K. W. (1976). Early Hydraulic Civilization in Egypt, Chicago-London.

Buze Ö. (1995). “Mısır Uygarlığı Hakkındaki Hurafeler ve Gerçekler”, Bilim ve Ütopya/18, İstanbul, 16-22.

Caton G. -E. W. Thompson-Gardner (1934). The Desert Fayum. London Champdor A. (1984). Eski Mısırın Ölüler Kitabı, İstanbul.

Desplancques, S. (2006). Antik Mısır, (Çev. I. Yerbuz), Ankara.

Dominique V. (1992). Eski Mısır’da Yaşam, İstanbul.

Fakhry A. (1969). The Pyramids, Chicago-London.

Fournel, H. (1875). Les Berbères, Paris.

Freeman, C. (2003). Mısır, Yunan ve Roma, Antik Akdeniz Uygarlıkları, (Çev. S. K. Angı), Ankara.

G. Brunton- G. Caton-Thompson (1928). “The Badarian Civilization and Predynastic remains near Badari”, British School of Archaeology in Egypt, London

Girgin, G. (2006). Fenikelilerde Akdeniz Ticareti, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya.

Gündüz A. (2002). Mezopotamya ve Eski Mısır, İstanbul.

Haddadou, M. A. (2003). Les Berbères Célèbres, Cezayir.

Hartung, U. (2003). “Predynastic subterranean dwellers in Maadi-Cairo”, Egyptian Archaeology 22, 7-9.

Hassan F. A. (1988). “The Predynastic of Egypt”. Journal of World Prehistory-2/2

Hassan F. A. (1999). “Nagada (Naqada)” Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt. Kathryn (eds. ), London 555-557

Helck W. (1968). Geschichte des alten Ägypten, Leiden- Cologne.

Hendrickx, S. (1996). “The Relative Chronology of the Naqada Culture. Problems and Possibilities”, Aspects of Early Egypt, J. Spencer(eds. ), London, 36-69

Herodotos, (2004). Herodot Tarihi, (çev. M. Ökmen), İstanbul.

Holmes, D. L. (1999). “El-Badari District Predynastic Sites”, Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt. K.

A. Bard. (eds. ), London. 161-163

Hornung, E. (2004_a). Mısır Tarihi, (Çev. Z. Akarsu Yılmazer), İstanbul.

Hornung, E. (2004_b). Mısır Bilime Giriş, (Çev. Z. Akarsu Yılmazer), İstanbul.

İnan, A. (1992). Eski Mısır Tarihi ve Medeniyeti, Ankara Ions V. (1986). Egyptian Mythology, London

Köroğlu, K. (2011). Eski Mezopotamya ve Mısır Tarihi, (ed.) Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.

Lucas A. -J. R. Harris, (1962). Ancient Egyptian Materials and Industries, London.

Marseille (1990). Catalogue: L’Egypte des millénaires obscurs. Marseille Marseille (1990). Catalogue: L’Egypte des millénaires obscurs. Marseille

Midant-Reynes, Béatrix (2000). The Prehistory of Egypt: From the First Egyptians to the First Pharaohs. Oxford.

Milne J. G. (1924). A History of Egypt under Roman Rule, London.

Montet P. (1957-1961). Géographie de I ’Egypte Ancienne, Paris.

Murnane, W.J. (1983). The Penguin Guide to Ancient Egypt. Penguin Petrie W. M. (1920). Prehistoric Egypt. London.

Schulz, R. -M. Seidel (2004) Egypt. The World of the Pharaohs, Germany.

Shaw, Ian, (2000). The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford

Spencer, A. J. (1993). Early Egypt. The Rise of Civilization in the Nile Valley. London Tyldesley, J. (2008). Mısır, (çev. L. Türer), İzmir.

Vercoutter, J. (2003). Eski Mısır, (çev. E. Çaykara), İstanbul.

Wallis Budge, E. A. (2008). Antik Mısır Edebiyatı, Yazınsal Metinler, İzmir.

Wilkinson (1999). Early Dynastic Egypt. London.

Wilkinson T. A. Howard (2001). Early Dynastic Egypt. London.

Yıldırım, R. (2011). Eskiçağ Tarih ve Uygarlıkları, İzmir

KONUYA İLİŞKİN SORU ÖRNEKLERİ