Halkın haber alma hakkının sağlanması kapsamında, haber amacıyla fikir ve sanat eserlerinin bazı parçalarının sabit cisimlere kaydedilmek suretiyle çoğaltılması
445 İktibas hakkı saklı tutulmuş ise, günlük meselelere ilişkin makale ve fıkralar, genel iktibas serbestisi hükümlerine göre de iktibas edilebilir. Bkz. Ateş, s. 331.
446 Erel, s. 222. 447 Ateş, s. 331.
448 Arslanlı, s. 133 Ateş, s. 331. 449 Erel, s. 221.
ve bunların yayılması, temsili ve yayınlanması serbest bırakılmıştır. Bu serbestinin öngörülmesinin nedeni, toplumun fikir ve sanat alanındaki etkinliklerden haberdar edilmesi suretiyle, kültürel gelişmenin sağlanmasıdır450.
Bern Sözleşmesi'nin 10. (Tekrar) maddesinin 2. fıkrasına göre, “Günlük olayların, fotoğraf, sinema, radyo ve televizyon veya kablo ile topluma iletilmesi amacıyla olay sırasında görülen veya duyulan edebiyat ve sanat eserlerinin, haber verme amacını haklı gösterecek kapsamda çoğaltılması ve topluma sunulması şartları Birlik Ülkelerinin mevzuatı ile düzenlenir”.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 37. maddesine göre; “Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 37. maddesinin 1. fıkrasının 1.cümlesine göre; “Haber mahiyetinde olmak ve bilgilendirme kapsamını aşmamak kaydıyla, günlük hadiselere bağlı olarak fikir ve sanat eserlerinden bazı parçaların işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan vasıtalara alınması mümkündür. Bu şekilde alınmış parçaların çoğaltılması, yayılması, temsil edilmesi veya radyo ve televizyon gibi araçlarla yayınlanması serbesttir ”.
Örneğin, bir sanatçı tarafından verilen konser sırasında, sanatçının söylediği şarkıların bazı bölümlerinin kayda alınarak, bunların haber niteliğinde bir televizyon kanalında yayınlanması ya da bir resim sergisi nedeniyle ressamla yapılan röportajın gazetede yayımlanması sırasında, sergilenen tabloların bir bölümü ile ilgili çekilen fotoğraflara da yer verilmesi serbesti kapsamındadır.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 36. maddesinin 1. fıkrasında genel olarak basın yayın organlarında yer alan haberlerin ve 2. fıkrasında gazete ve dergilerde yer alan günlük olaylara ilişkin makale ve fıkraların iktibas edilmesi serbestileri düzenlenmişken, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 37. maddesindeki serbesti için iktibas edilecek fikir ve sanat eserinin daha önce basın yayın organlarının münderacatı kapsamında olması gerekmez451.
450 Kılıçoğlu, s. 339.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 37. maddesinde düzenlenen serbesti bakımından, kanunkoyucu tarafından, iktibas yapılacak eser türleri arasında hiçbir ayrım yapmamıştır. Diğer bir ifade ile, fikir ve sanat eserlerinin her türünün güncel olaylarla bağlantılı olarak kanundaki şartlar dâhilinde haber mahiyetinde iktibas edilmesi mümkündür452.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 80. maddesinin 7. fıkrasının 4. bendinde, bağlantılı hak sahiplerinin ürünlerinden yararlanılması serbestisi bakımından, eserlerden yararlanılması serbestilerine ilişkin birçok hükme atıf yapılırken, eserlerden haber amacıyla yararlanma serbestisine ilişkin Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 37. maddesine atıf yapılmamıştır. Ancak Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 80. maddesinin 7. fıkrasının 1. bendinde, bağlantılı hak sahiplerinin ürünlerinden haber amacıyla dolaylı temsil suretiyle yararlanma serbestisine ilişkin özel düzenleme yapılmıştır453.
2. Haber Verme Amacıyla Eserlerden Yararlanılması Serbestisinin Şartları
Her şeyden önce, serbestiden yararlanılabilmesi için, iktibas, “haber amacıyla” yapılmalıdır. Bu serbesti halkın haber alma hakkının sağlanması amacıyla getirildiğinden, eserle ilgili yayma, temsil ve yayın faaliyetinin kamuya yönelik olması gerekir454.
Haberin bilgilendirme özelliğinin aşılmaması gerekir. Bilgilendirmeyi aşacak şekilde, eserin önemli bir bölümünün çoğaltılması, yayılması, temsili ve yayınlanması serbesti kapsamında değildir455.
452 Ateş, s. 334; Kılıçoğlu, s. 340.
453 Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 80. maddesinin 7. fıkrasının 1. bendinin lafzından her ne kadar “icra” ve “kamuya arz” bakımından serbesti getirilmiş gibi bir anlam çıkarmak mümkün ise de, bir icranın doğrudan temsil niteliğinde olan yeniden icrasına ilişkin bir serbesti öngörülmesi düşünülemez. Uluslararası mevzuat hükümlerinde de bu şekilde bir serbesti öngörülmemiştir. Bu aksaklık kanunun özensiz bir şekilde kaleme alınmasından kaynaklanmıştır. Burada söz konusu olan serbesti “dolaylı temsil”e ilişkin bir serbestidir. Ayrıca kamuya arz manevi haklardan olduğu ve manevi haklar bakımından yararlanma serbestisi öngörülmediği için, kanunda “kamuya arz” şeklinde kullanılan ifadenin “umuma iletim” şeklinde anlaşılması gerekir Bkz. Arkan, s. 251-253. 454 Erel, s. 223.
İkinci olarak, serbestiden yararlanılabilmesi için, eserden yapılan iktibasın “günlük hadiselere bağlı olması” gerekir. Günlük hadise ile fikir ve sanat eseri ya da eser sahibi arasında bir bağlantı olmalıdır. Bazen fikir ve sanat eserinin kendisi haber konusu olabilir456. Güncel olayın mutlaka eserin kendisi ile ilgili olması gerekmez. Eser sahibi ile bağlantılı bir olay da olabilir. Örneğin, bir şairin ölüm yıl dönümü vesilesiyle düzenlenen anma programıyla ilgili yapılan haberde, şairin anma programında okunmamış bir şiirine yer verilmesi serbesti kapsamındadır. Bir görüşe göre, kanaatimizce de haklı olarak, güncel olay ile eser veya eser sahibinin bağlantısı yoksa veya bu bağlantı dolaylı olarak sağlanıyorsa, serbesti söz konusu olmaz457.
Diğer bir görüşe göre, güncel olay eser ve eser sahibi ile ilgili olmasa bile, eserle güncel olay arasında dolaylı da olsa bir bağlantı varsa, fikir ve sanat eserinden Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 37. maddesinde düzenlenen serbesti kapsamında yararlanılabilir. Örneğin, depremle ilgili bir röportaj yapıldığında, Orhan Gencebay’ın icra etti “deprem” isimli parçasının fon müziği olarak kullanılması mümkündür. Burada güncel olayla fikir ve sanat eseri arasında dolaylı da olsa bir bağlantı vardır458.
Üçüncü olarak, Fikir ve sanat eserlerinin tamamının değil, “bazı parçalarının alınması” gerekir. Eserin tamamının veya önemli bir bölümünün, haber mahiyetinde de olsa, iktibas edilmesi serbesti kapsamında değildir. Buna karşılık, bazı eser türleri bakımından, bunlarla ilgili haber yapıldığında, eserin tamamının iktibas edilmesi kaçınılmazdır. Örneğin, bir ressamın yeni açtığı resim sergisi ile ilgili haber yapılırken, ressamın bir tablosuna haberde yer verilmesi serbesti kapsamında değerlendirilmelidir459.
Dördüncü olarak, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 37. maddesinin 1. fıkrasının 2. cümlesine göre; “Bu serbestlik, hak sahibinin hukuki menfaatlerine zarar verecek şekilde veya eserden normal yararlanmaya aykırı biçimde kullanılamaz”. 456 Arslanlı, s. 134-135; Ayiter, s. 152. 457 Erel, s. 224. 458 Ateş, s. 335. 459 Ateş, s. 335-336.
Beşinci olarak, haber amacıyla yapılan iktibas serbestisi bakımından, kanunkoyucu, kaynak gösterme yükümlülüğünü iktibas yapana açıkça yüklememiştir. Ancak, işin niteliği gereği, buradaki iktibas serbestinde de “kaynak gösterilmesi” gerektiği kabul edilmelidir460.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 37. maddesinde, önce, eserin bazı parçalarının “işaret, ses ve/veya görüntü nakline yarayan vasıtalara alınması”, daha sonra “bu şekilde alınmış parçaların çoğaltılması, yayılması, temsil edilmesi veya radyo ve televizyon gibi araçlarla yayınlanması” düzenlenmiştir. Ancak doktrinde haklı olarak kabul edildiği üzere, günümüz teknik imkânları ve kanunun konuluş amacı olan kamunun bilgi edinme hakkının sağlanması göz önünde tutulduğunda, burada, kanunun lafzına sıkı sıkıya bağlı kalınması uygun değildir. Eserin bazı parçalarının sabit bir cisme kaydedilmesine gerek olmaksızın da serbestinin tanınması gerekir. Günümüzde, canlı yayınlarla da bir haberin anında kamuya duyurulması ve bu arada eserden bazı parçaların yayınlanması mümkün olabilmektedir461.
IV. Özel Yarar Düşüncesine Dayalı Serbestiler
Eser sahibinin çoğaltma ve yama hakları, kişilerin özel yararı dikkate alınarak da bazı hallerde sınırlandırılmıştır. Diğer bir ifade ile, kanunda sayılan hallerde, eser sahibinin çoğaltma ve yayma haklarını ihlal etmeksizin, kişilere, çoğaltma ve yayma serbestisi tanınmıştır. Bu kapsamda, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nda, kişisel kullanma serbestisi, güzel sanat eserlerinin görüntülerin çoğaltılması serbestisi ve bir şahsın resmedildiği resim ve portrelerden fotoğraf aldırma serbestisi öngörülmüştür.
A. Kişisel Kullanma Serbestisi