1. Serbestinin Kapsamı
Koruma süresinin dolmasıyla birlikte, çoğaltma ve yayma hakları dâhil tüm mali haklara konu eylemlerle eserden yararlanmak serbesttir. Bu serbestiden herkes yararlanabilir. Ancak Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 46. maddesinde düzenlenen devletin yararlanma yetkisine ve 47. maddesinde düzenlenen kamuya maletme işlemine konu eserler bakımından, bu serbestiye istisna getirilmiştir. Bu eserlerden, koruma süreleri dolmuş olsa bile, ancak kanunda yer alan şartlar çerçevesinde yararlanılabilir. Gerçekten de, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 26. maddesinin 1. fıkralarına göre, “Eser sahibine tanınan mali haklar zamanla mukayyettir. 46 ve 47 nci maddelerdeki haller dışında koruma süresinin bitiminden sonra herkes, eser sahibine tanınan mali haklardan faydalanabilir”.
2. Koruma Süresinin Başlangıcı
Bern Sözleşmesinin 7. maddesinde, koruma süresinin başlangıcı için, kural olarak “eser sahibinin ölümü” esas alınmıştır. Ancak Sinema eserleri bakımından “eserin kamuya sunulması ve bu gerçekleşmemişse eserin yapımı”; fotoğraf eserleri ve sanat eserleri olarak korunan uygulamalı sanat eserleri bakımından “eserin yapımı” koruma süresinin başlangıcı kabul edilmiştir. Ayrıca, Bern Sözleşmesinin 7.
549 Ayiter, s. 144.
(Tekrar) maddesinde, ortak eser sahipliği bakımından, koruma süresinin başlangıcı için “son sağ kalan eser sahibinin ölümü” esas alınmıştır.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nda ise, koruma süresinin başlangıcı için, “eser sahibinin ölümü” veya “eserin alenileşmesi” esas alınmıştır. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 27. maddesinin 1. fıkrasının 1. cümlesine göre, koruma süresinin başlangıcı için esas alınan olay kural olarak “eser sahibinin ölümü”dür. Eser sahibinin birden fazla olması durumunda, “hayatta kalan son eser sahibinin ölümü”; eser sahibi belli değilse veya tüzel kişiyse551, “eserin alenileşmesi”dir. (Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 27. maddesinin 1. fıkrasının 2 cümlesi ve 3., 4. fıkraları).
Ancak yukarıda belirtilen olayların vuku bulduğu tarih koruma süresinin başlangıç tarihi değildir. Bu olaylar esas alınarak hesaplanan başka tarihlerdir. Gerçekten de, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 26. maddesinin 6. ve 7. fıkralarına göre, “Aleniyet tarihinden başlıyan süreler eserin ilk defa alenileştiği veya dördüncü fıkraya göre alenileşmiş sayıldığı yıldan sonraki senenin ilk gününden itibaren hesap olunur. Eser sahibinin ölümünden itibaren başlıyan sürelerin hesabında, eser sahibinin öldüğü seneyi takip eden yılın ilk günü başlangıç tarihi sayılır. 10 uncu maddenin birinci fıkrasında zikredilen hallerde süre, eser sahiplerinden son sağ kalanının ölüm tarihinden sonra başlar”.
Birlikte eser sahipliği halinde eser sahipleri bakımından koruma süresi, eser sahiplerinden son sağ kalanın ölümünden itibaren başlarken, ortak eser sahipliğinde koruma süresi, ortak eseri oluşturan her bağımsız bölüm için, onu meydana getiren eser sahibinin ölümünden itibaren başlar. Çünkü ortak eser sahipliğinde, eseri oluşturan bölümler, birbirinden bağımsız olarak varlıklarını korurlar. Ancak, bağımsız bölümlerden her birinin ilk aleniyeti veya yayımı, ortak eser ile birlikte gerçekleşmişse, her bir bağımsız bölümün koruma süresi, ortak eserin aleniyet
551 Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 8. maddesinin 2. fıkrasında, 18. maddesinin 2. fıkrasında ve 10. maddesinin 4. fıkrasında yapılan değişikliklerle, istihdam eden ve eser sahiplerini bir araya getiren kişilerin ve bu arada tüzel kişilerin sadece fikir ve sanat eserleri üzerindeki hakları kullanma yetkilerinin bulunduğu, bunların eser sahibi sıfatlarının bulunmadığı kabul edilmişken, halen koruma sürelerine ilişkin Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 27. maddesinde tüzel kişilerin eser sahipliğinden bahsedilmesi uygun değildir.
tarihinden önce olmamak kaydıyla, bağımsız bölümün sahibinin ölümünden itibaren başlar552.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 27. maddesinde koruma süresinin başlangıcı olan tarihler yukarıda belirtildiği gibi belirlenmekle birlikte, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 26. maddesinin 4. fıkrasında, “Koruma süresi, eserin alenileşmesinden önce cereyana başlamaz” hükmüne yer verilmiştir. Buna göre, kural olarak koruma süresinin başlangıcı eser sahibinin ölümü esas alınarak belirlenmesi gerekirken, alenileşme ölümden sonra gerçekleşmişse, koruma süresinin başlangıcının eser sahibinin ölümü değil, alenileşme tarihi esas alınarak belirlenmesi gerektiği sonucuna varmak gerekir. Ancak Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 27. maddesinin 2. fıkrasının “Sahibinin ölümünden sonra alenileşen eserlerde koruma süresi ölüm tarihinden sonra 70 yıldır” hükmü tam tersi bir sonucu ortaya çıkarmaktadır. Her iki hüküm birbiriyle çelişkili sonuçlar ortaya çıkarmaktadır. Kanaatimizce bu durumda özel hüküm olan, doğrudan koruma sürelerinin başlangıcını ve devamını düzenleyen Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 27. maddesinin 2. fıkrasının uygulanması gerekir. Sonuç olarak, sahibinin ölümünden sonra alenileşen eserler bakımından koruma süresi, eser sahibinin ölümü esas alınarak işlemeye başlar553.
3. Koruma Süreleri
Bern Sözleşmesinin 7. maddesine göre, koruma süresi genel olarak elli yıldır. Fotoğraf eserleri ve sanat eserleri olarak korunan uygulamalı sanat eserleri için bu süre en az yirmi beş yıldır. Ancak Birlik ülkeleri, belirtilen sürelerden daha uzun koruma süreleri belirleyebilirler.
TRIPS Sözleşmesinin 12. maddesine göre, fotoğraf eserleri veya uygulamalı sanat eserleri dışındaki eserlerin korunma süresi, gerçek kişilerin ölümleri dışında bir başka esasa göre hesaplandığında, bu süre yayının yetkili kılındığı takvim yılının bitiminden itibaren elli yıldan daha az veya eser meydana getirildikten sonra elli yıl
552 Ayiter, s. 153; Erel, s. 95-96; Ateş, s. 253. 553 Karş. Ateş, s. 252.
içinde böyle bir yayın yetkisinin verilmediği durumlarda, eserin meydana getirildiği takvim yılının bitiminden itibaren elli yıldan daha kısa olamaz.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 27. maddesinin 1. fıkrasının 1. cümlesinde, koruma süresi yetmiş yıl olarak belirlenmiştir.
Ayrıca, gerek uluslararası sözleşmeler, gerekse de Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu bakımından koruma süreleri her halükarda, eser sahibinin hayatı boyunca da devam eder.
C. Bağlantılı Hak Sahiplerinin Çoğaltma ve Yayma Hakları Bakımından