Eser sahiplerinin izni olmaksızın, onların eserlerinden yararlanılması için öngörülen serbestilerden biri de, eğitim ve öğretim amacıyla seçme ve toplama eserler meydana getirilmesidir.
Bern Sözleşmesinin 10 maddesinin 2. fıkrasına göre, “Edebiyat ve sanat eserlerinin basılı yayınlarda yer alan resimlendirmeleri eğitim amacıyla yapılan radyo ve televizyon yayınları, ses ve görüntü kayıtlarından açık uygulamayı uygun olarak ve amacın haklı gösterdiği ölçüde olmak kaydıyla yararlanılmasına izin verilmesi, Birlik ülkelerinin mevzuatı ve taraflar arazında mevcut veya akdedilecek özel anlaşmalar ile düzenlenir”.
367 Tekinalp, s. 174.
368 Ateş, s. 322.
369 Bağlantılı hak sahipleri bakımından söz ve nutuklara ilişkin serbesti hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Arkan, s. 260-261.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 34. maddesinin 1. fıkrasının 1. cümlesine göre; “Yayımlanmış musiki, ilim ve edebiyat eserlerinden ve alenileşmiş güzel sanat eserlerinden, maksadın haklı göstereceği bir nispet dâhilinde iktibaslar yapılmak suretiyle, hal ve vaziyetinden eğitim ve öğretim gayesine tahsis edildiği anlaşılan seçme ve toplama eserler vücuda getirilmesi serbesttir”.
Eğitim ve öğretim amacıyla seçme ve toplama eser meydana getirilmesi serbestisi, iktibas serbestisinin özel bir halidir. Kanunda “iktibaslar yapılmak suretiyle” ifadesine yer verilmesi bunu açıkça göstermektedir. Eğitim ve öğretim amacıyla meydana getirilen toplama eserler, bir iktibaslar derlemesidir370. Aynı zamanda bunların, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 6. maddesinin 7. bendi anlamında “belli bir maksada göre ve hususi bir plan dâhilinde seçme ve toplama eser” türünde bir işleme eser olduğu da kabul edilebilir371. Kanunkoyucunun, eğitim ve öğretim amacıyla meydana getirilecek eserlere yapılacak iktibaslar bakımından, diğer iktibas türlerine göre daha geniş bir serbesti öngördüğü söylenebilir372.
Eğitim için seçme ve toplama eser meydana getirilmesine ilişkin serbesti, eser sahibinin çoğaltma ve yayma hakkına ilişkin bir sınırlamadır373.
Bu serbestiden yararlanılabilmesi için, maddede belirtilen nitelikte eserlerin olması, yapılan iktibasın eğitim ve öğretim amacına yönelik olması, iktibasın maksadın haklı göstereceği ölçüde olması ve iktibas için geçerli olan şartlara uyulması gerekir374.
“Eğitim ve öğretim amacına yönelik olma” ifadesinden ne anlaşılması gerektiği üzerinde durulması gerekir. Bu konuda, doktrinde farklı görüşler ileri sürülmüştür.
370 Bkz. Arslanlı, s. 140; Tekinalp, s. 174; Ateş, s. 289; Kılıçoğlu, s. 326.
371 Ateş, s. 289; Kılıçoğlu, s. 327. Eğitim ve öğretim amacıyla meydana getirilen toplama eserler, işlenme eserlere benzer niteliktedirler. Aralarındaki fark, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 34. maddesi kapsamındaki toplama eserlerin eğitim ve öğretim amacına yönelik olmasıdır. Eğitim ve öğretim amacıyla meydana getirilen toplama eserlere, işlenme eserlere ilişkin hükümler uygulanmaz. Bkz. Tekinalp, s. 175.
372 Ateş, s. 289; Kılıçoğlu, s. 326. 373 Kılıçoğlu, s. 331.
Bir görüşe göre, serbestiden yararlanılabilmesi için, toplama eserin sırf okul ihtiyaçlarının karşılanması amacı ile hazırlanması gerekir375.
Diğer bir görüşe göre ise, kanaatimizce de haklı olarak, kanunda, böyle bir sınırlama bulunmadığından, okul ihtiyaçları dışında, öğrencilere hitap etmeyen, ancak öğretici nitelikteki toplama eserlerin de serbesti kapsamında değerlendirilmesi gerekir376.
“Yayınlanmış müzik eserleri, ilim ve edebiyat eserleri” ile “alenileşmiş güzel sanat eserleri” serbesti kapsamındadır. Yayınlanmamış ve alenileşmemiş eserler, serbesti kapsamında değildir. Alenileşmiş olsalar ve eğitim öğretim amacına yönelik olsalar bile, güzel sanat eserleri dışındaki eserler henüz yayımlanmamışlarsa, iktibas serbestisinden yararlanılamaz. Ancak bunlardan, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 35. maddesinde belirtilen şartlar dâhilinde, nispeten daha dar olan genel iktibas serbestisi kapsamında iktibaslar yapılabilir.
Sinema eserleri, serbesti kapsamında, kendisinden iktibas yapılabilecek eserler arasında sayılmamıştır. Bu nedenle sinema eserleri alenileşmiş ve yayımlanmış olsalar da, serbesti kapsamında değildir377. Ancak kanunda bir düzenlemeyle, sinema sanatının günümüzde kaydettiği gelişim dikkate alınarak, sinema alanında düzenlenen eğitim programları kapsamında hazırlanan çalışmalarda, sinema eserlerinden iktibas yapılmasına izin verilmesi isabetli olur378.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 34. maddesinin 1. fıkrasının 2. cümlesinde, bazı eserler bakımından serbestinin sınırları, diğer eserlere göre
375 Arslanlı, s. 141.Yargıtay bir kararında, “Tüm bu düzenlemeler karşısında (Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 34. maddesi), davalılar tarafından yazılan ve basılan adlı eserin bir ilim eseri olup
olmadığı, münhasıran okullara mahsus olarak hazırlanıp hazırlanmadığı, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından onanıp onanmadığı, hal ve vaziyetinden eğitim ve öğretim gayesine tahsis edilip edilmediği ile iktibasın maksadın haklı göstereceği bir nispet dâhilinde olup olmadığı, hususlarında bilirkişi raporunda ayrıntılı mütalaada bulunulmamıştır. Bu durumda mahkemece, yukarıda açıklanan hususlarda uzman bilirkişilerden rapor ya da ek rapor alınmak suretiyle hukuka uygunluk nedenlerinin bulunup bulunmadığı üzerinde durularak sonucuna göre bir karar vermek gerekirken eksik inceleme ve değerlendirmeye dayalı bilirkişi raporuna göre yazılı olduğu şekilde karar verilmesi bozmayı gerektirmiştir” sonucuna varmıştır.11. HD. 18.07.2005 T.,
2004/10270 E. 2005/7782 K. (www.kazanci.com). 376 Belgesay, s. 103; Kılıçoğlu, s. 328; Ateş, s. 294. 377 Kılıçoğlu, s. 327.
daraltılmıştır. Buna göre, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 2. maddesinin üçüncü bendinde yer alan bedii vasfı bulunmayan her nevi teknik ve ilmi mahiyette fotoğraf eserleriyle, her nevi haritalar, planlar, projeler, krokiler, resimler, coğrafya ve topografyaya ait maket ve benzerleri, her çeşit mimarlık ve şehircilik tasarım ve projeleri, mimari maketler, endüstri, çevre ve sahne tasarım ve projeleri; Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 4. maddesinin 1. fıkrasının 1. bendinde yer alan yağlı ve suluboya tablolar; her türlü resimler, desenler, pasteller, gravürler, güzel yazılar ve tezhipler, kazıma, oyma, kakma veya benzeri usullerle maden, taş, ağaç veya diğer maddelerle çizilen veya tespit edilen eserler, kaligrafi, serigrafi; Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 5. bendinde yer alan el işleri ve küçük sanat eserleri, minyatürler ve süsleme sanatı ürünleri ile tekstil, moda tasarımları ancak seçme ve “toplama eserin içeriğini aydınlatmak üzere” iktibas edilebilir. Bu eserler bakımından iktibas serbestisinin, diğer eserlere nazaran daraltılmasının nedeni, bu eserlerin, nitelikleri gereği eğitim ve öğretim amacını gerçekleştirmeye daha az elverişli olmalarıdır379.
Serbestiden yararlanılabilmesi için, iktibaslar yolu ile meydana getirilen toplama eserin, “eğitim ve öğretim amacına yönelik olması” gerekir. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 34. maddesinin 3. fıkrasına göre; “Yayımlanmış musiki, ilim ve edebiyat eserlerinden ve alenileşmiş güzel sanat eserlerinden, iktibaslar yapılmak suretiyle eğitim ve öğretim gayesi dışında seçme ve toplama eserler vücuda getirilmesi ancak eser sahibinin izniyle mümkündür”.
Eğitim ve öğretim amacıyla meydana getirilen toplama eserlerde yapılacak iktibasların, “maksadın haklı göstereceği ölçüde” olması gerekir. Eğitim ve öğretim amacıyla hazırlansa bile, bir seçme ve toplama esere, bir şairin tüm şiirlerinin, bir yazarın tüm hikâyelerinin alınması, maksadın haklı göstereceği ölçünün aşılması sonucunu doğurur380.
379 Erel, s. 218; Ateş, s. 292. Karş. Belgesay, s. 104.
380 Ateş, s. 294. Maksadın haklı göstereceği ölçünün aşılmaması için, asıl esere olan ihtiyacın ortadan kaldırılmaması gerekir. Bkz. Kılıçoğlu, s. 329.“FSEK’nun 34. maddesinde öngörüldüğü şekilde
eğitim ve öğretim amaçlı bilimsel bir çalışma olduğu, böyle bir eser meydana getirilirken, yayınlanmış musiki, ilim ve edebiyat eserlerinden iktibaslar yapılabileceği açıktır. Ancak, şairin her kitabından örnek şiirler seçilirken genelde %90’nın, bazı şiir kitaplarının da aynen alınarak,
Eğitim ve öğretim amacıyla toplama eserler, iktibaslar yoluyla meydana getirildiği için, burada da yine genel iktibas serbestisinde olduğu gibi, yapılan iktibasların, “kaynak göstererek” yapılması gerekir381. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 34. maddesinin 4. fıkrasında bu hususa işaret edilmiştir. Buna göre; “Bütün bu hallerde eser ve eser sahibinin adı mütat şekilde zikredilmek icap eder”.
Belirtilen tüm koşullar yerine getirilmiş olsa bile, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 34. maddesinin 1. fıkrasının 3. cümlesine göre; “bu serbestlik, hak sahibinin meşru menfaatlerine haklı bir sebep olmadan zarar verir veya eserden normal yararlanma ile çelişir şekilde kullanılamaz”.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 80. maddesinin 7. fıkrasının 4. bendinde, bağlantılı hak sahiplerinin ürünlerinden eğitim ve öğretim amacıyla yararlanılması serbestisi bakımından, eserlerden eğitim ve öğretim amacıyla yararlanma serbestisini düzenleyen Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 34. maddesine atıf yapılmıştır. Buna göre, eğitim ve öğretim amacıyla eserden yararlanma serbestisine ilişkin hususlar, bağlantılı hak sahiplerinin ürünlerinden eğitim ve öğretim amacıyla yararlanma serbestisi bakımından da geçerli olacaktır. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 80. maddesinin 7. fıkrasının 4. bendinde, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 34. maddesine atıf yapılmışken, aynı fıkranın 1. bendinde, eğitim ve öğretim amacıyla, bağlantılı hak sahiplerinin ürünlerinden temsil ve umuma iletim suretiyle yararlanılmasına ilişkin özel bir serbesti öngörülmesi gereksiz olmuştur382.
Eğitim ve öğretim amacıyla meydana getirilen eserlere serbesti tanınmasının gerekli olup olmadığı doktrinde tartışmalıdır. Bir görüşe göre, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 34. maddesinde eğitim ve öğretim amacıyla meydana getirilen toplama eserlere ilişkin serbesti, ders kitaplarının Milli Eğitim Bakanlığı tarafından bastırıldığı dönemler için gerekliydi. Günümüzde, özel kişiler tarafından bu tür
iktibas yoluyla işlemenin yapıldığı çekişmesiz bir biçimde anlaşılmaktadır. Bu durumda, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 34. maddesindeki maksadın haklı göstereceği nispetin aşıldığının kabulü gerekir”. 11. H.D., 18.11.2000 T., 200/7065 E., 2000/9425 K. (Tekinalp, s. 175).
381 Tekinalp, s. 174.
382 Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun 80. maddesinin 7. fıkrasının 1. bendinde yapılan düzenlemenin eleştirisi için bkz. Arkan, s. 251-253.
eserler meydana getirildiği için, böyle bir serbestiye gerek yoktur383. Kanaatimizce de, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun 35. maddesinde düzenlenen genel nitelikteki iktibas serbestisi dışında, eğitim ve öğretim amacıyla da olsa özel bir iktibas serbestisinin tanınmasına gerek yoktur. Diğer bir görüşe göre ise, serbestinin muhafaza edilmesi, ancak eğitim ve öğretim amacıyla meydana getirilen seçme ve toplama eserlerin çoğaltılması ve ticaret mevkiine konulması halinde, eser sahiplerine uygun bir bedel verilmesi yönünde bir düzenleme yapılması gerekir384.
D. İktibas Serbestisi