Hüseyin Gökalp-Sosyo-Kültürel ve Dînî Açılardan Moriskoların Tarihi

Hüseyin Gökalp’in hazırladığı “Sosyo-Kültürel ve Dînî Açılardan Moriskoların

Tarihi”691 isimli yüksek lisans tezinin danışmanlığını Ahmet Turan Yüksel yapmıştır. Giriş ve iki bölümden oluşan tez, Müslümanların İspanya’daki siyasi hakimiyetlerinin sona ermesinin ardından, Müslümanların din değiştirmeye zorlandığı bir dönemi sosyo- kültürel ve dinî açıdan ele almayı amaçlamaktadır. Giriş bölümünde, yararlanılan kaynaklar ve terminoloji hakkında bilgi verilmiştir. Moriskolarla ilgili kaynakların zenginliğine dikkat çeken yazar, “Endülüs (Bugünkü Andalucía eyaleti), Belensiye (Valencia), Extremadura,

Aragon, Kastilya ve Katalunya eyaletlerinin devlet, kilise, belediye ve noter arşivlerinde” ile

Engizisyon Mahkemeleri kayıtlarında konuyla alakalı basılı ve elektronik kayıtlara ulaşılabileceğini söylemektedir. Burada Moriskolarla ilgili araştıranlarda Türkçe ve Arapça çalışmaların yok denecek kadar az olduğunu belirtmiştir692_.

Tezin birinci bölümünde, 1699 sürgününe kadar Moriskoların tarihi incelenmiştir. Müslümanların İber yarımadasını fethi ile başlayan bölüm İspanyolların İslâmı kabul etmesi ve Müslümanların Hristiyanlaştırılması gibi konuları da ele almaktadır693_.

İkinci bölümde, tezin asıl konusu olan Moriskoların sosyo-kültürel ve dinî yaşamları ile onlar için çıkartılan “Oran fetvası”, “Venşerîsî Fetvası” ve “Mısır Fetvaları” ele alınmıştır. Burada yazar, batılı araştırmacıların fikıh usulünü bilmediklerinden dolayı fetvaları yorumlamada yanılgıya düştüğünü belirtmiştir694_.

Gökalp, Gırnata’da yaşayan Müslümanları için 1504 yılında Oran Müftisi Ubeydullah Ahmed b. Ebu Cum’a tarafından çıkartılan fetvada Müslümanlara baskı altında kaldıkları zaman şeriatın onlara sağladığı imkanların açıklandığı belirtilmiştir. 1482 yılında Kuzey Afrika Ulemasından olan Venşerîsî’nin yayınlanmış olduğu fetvada ise Fas’a göç edip geri

690 _{Şahin, a.g.t., s. 146-147.}

691 _{Hüseyin Gökalp, Sosyo-Kültürel ve Dînî Açılardan Moriskoların Tarihi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans}

Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2010.

692 _{Gökalp, a.g.t., s. 1-8.} 693 _{Gökalp, a.g.t., s. 9-28.} 694 _{Gökalp, a.g.t., s. 33.}

İspanya’ya dönmek isteyenlerin durumunun ele alındığı belirtilmiştir. Mısırlı alimlerin yayınladıkları fetvalar hakkında ise yazar, Mısırlı alimlerin Moriskolar konusundaki içtihatlarının Memlûk-Osmanlı münasebetlerinden ayrı değerlendirilmesi gerektiğini belirterek çakışmasında konuya yer vermiştir695_.

Tezin ulaşmış olduğu sonuca göre; İspanyolların Moriskolara karşı vermiş olduğu mücadele sadece dini kaygılarla yürütülmemiştir. Protestanlık hareketi ve Osmanlı’nın, Akdeniz deki faaliyetleri İspanyolların Moriskolar ile mücadele etmesine neden olan faktörlerden bazıları olarak ortaya konulmuştur. Sürgünle başlayan Moriskolardan geriye kalan her şeyi yok etme faaliyetinin başarısız olduğu sonucuna ulaşan yazar bu duruma birkaç örnek vermiştir. Günümüz İspanya’sında halen daha kırsal kesimlerinde yerde yemek yeme alışkanlığına devam edenlerin olduğunu belirten yazar, İspanyolların düğün adetlerinde İslam izlerinin ve göreneklerinin yer aldığını iddia etmektedir. Bunların yanında “Fundación Blas Infante” tarafından düzenlenen 400. yıl kutlamalarını da iddiasına örnek olarak sunmuştur. Gökalp ayrıca Arap-İspanyol ilişkilerini güçlendirmek adına faaliyetler düzenleyen grupların varlığına da dikkat çekmektedir. Müslümanların siyasi hakimiyeti elinde tutuğu zamanda İspanyollar üzerinde herhangi bir baskı unsuru oluşturmadığını dile getiren yazar bu tecrübenin İspanyol yöneticiler tarafından doğru okunamadığını iddia ederek Gırnata’nın düşüşü sonrasında büyük acıların yaşanmasına sebebiyet verdiklerine dikkat çekmektedir696_.

3. Sena Kaplan-Valilik ve Emirlik Dönemlerinde Endülüs Emeviler’inde İktidar Mücadelesi

Sena Kaplan tarafından hazırlanan “Valilik ve Emirlik Dönemlerinde Endülüs

Emeviler’inde İktidar Mücadelesi” isimli yüksek lisans tezinin danışmanlığını İsmail Hakkı

Göksoy yapmıştır697_.

Giriş ve iki bölümden meydana gelen tez konu itibariyle İslam fetihlerinin ardından Müslümanların yarımadaya yerleşmesiyle ortaya çıkmaya başlayan iktidar mücadelelerini halifeliğin ilanına kadar geçen sürede ele almaktadır. Konunun seçilme amacı olarak İspanya’nın fethiyle birlikte farklı ırklardan ve dinlerden oluşan yeni toplumun, siyasi alanda ne gibi problemler doğurduğunu ortaya koymak olduğu belirtilmiştir.

695 _{Gökalp, a.g.t, s. 35-38.}

696 _{Gökalp, a.g.t. s. 57-59.}

697 _{Sena Kaplan, Valilik ve Emirlik Dönemlerinde Endülüs Emeviler’inde İktidar Mücadelesi, Yayımlanmamış}

Giriş bölümünde araştırmada kullanılan kaynaklar ve eserler hakkında bilgi verildikten sonra Endülüs Emevileri dönemine kadarki süreçte İslâm dünyasında meydana gelen iktidar mücadelelerine yer verilmiştir698_.

Birinci bölümde Valilik dönemindeki iktidar çekişmelerine yer verilmiştir. Bu bölümde Arap-Müvelledûn, Arap-Berberî, Kaysî-Yemenî mücadeleleri sırasıyla ele alınmıştır. Burada Endülüs’te fethin gerçekleşmesinde büyük katkı sağlamış olan Berberîlere yönetimde söz hakkın verilmediği görülmüş ve bu durumun iki etnik grup arasında çatılmaların çıkmasına neden olduğu belirtilmiştir699_{. Araplar ile mücadele içerisine}

giren diğer grup hem valilik hem de emirlik döneminde yönetimden uzak tutulan Müvelledler olmuştur700_{. Arapların kendi içlerinde asabiyeden kaynaklı iktidar}

mücadelesine tutuştukları müşahede edilmiştir. Endülüs’ün fethi ile Kaysî-Yemenî çekişmesinin bu coğrafyaya taşındığı belirtilerek valilere karşı sürekli bir isyan girişimde bulunduklarına yer verilmiştir701_{. Ayrıca, fetih ile Endülüs’ün çeşitli yerlerine yerleşen}

Arapların, kendilerinden sonra bölgeye gelen Arap kabileleri ile mücadele içine girdikleri tespit edilmiştir. Yarımadaya sonradan gelen Belediyyûnlar ile ilk sakinleri olan Şamiyyûn arasındaki çekişmelerden dolayı pek çok isyanın patlak verdiği belirtilmiştir702_.

İkinci bölümde Emirlik dönemindeki iktidar mücadelesine yer verilmiştir. Valilik döneminde başlatan mücadelelerin ilerleyen dönemde ciddi isyanlara dönüşmüş olduğu bu bölümde incelenmiştir. Bu dönemde Şâmiyyûn-Belediyyûn mücadelesine rastlanmadığı tespit edilmiştir. Kaysî-Yemenî çatışmalarının emirlik döneminde az da olsa devam etiği belirtilmiştir703_{. Bu dönemdeki iktidar mücadelelisi daha çok Emevî hanedanının içinde}

yaşanmıştır, baba-oğul, amca yeğen çatışmaları siyasi istikrara zarar vermiş olduğu belirtilmiştir704_.

Tezin ulaştığı sonuca göre, çeşitli etnik gruplara ev sahipliği yapan Endülüs’te iç çatışmaların temel sebebi olarak farklı unsurların yönetimde söz sahibi olmak istemelerinin geldiği belirtilmektedir. Arapların siyasi hakimiyeti, müvelledler ve Berberîlerle paylaşmak istememesinin yanında, kendi içinde Kaysî-Yemenî, Şâmiyyûn-Belediyyûn olarak ayrıldığını ve bu grupların iktidar mücadelesinde birbirlerine acımadıkları üzerinde 698 _{Kaplan, a.g.t., s. 1-23.} 699 _{Kaplan, a.g.t., s. 27-37.} 700 _{Kaplan, a.g.t., s. 24-27.} 701 _{Kaplan, a.g.t., s. 39-56.} 702 _{Kaplan, a.g.t., s. 38-41.} 703 _{Kaplan, a.g.t., s. 107-124.} 704 _{Kaplan, a.g.t., s. 125-139.}

durulmuştur. Ayrıca pek çok isyan girişiminin olduğu ve bunların devleti parçalamaya dahi başladığı tespit edilmiştir. Valilik döneminde Kaysî-Yemenî çatışmalarına çözümün bölgeye atanan valilerin sırayla Kaysî ve Yemenî kökenli olmaları ile sağlandığına dikkat çekilmiştir. Emriler ise bazen Kaysîleri bazen de Yemenîleri arkalarına alarak problemi çözüp düzeni sağlamaya çalışmışlardır705_.