George Kelly’nin Kişisel Yapıların Psikolojisi Yaklaşımı

George Kelly’e göre insan davranışı gerçekliğe aynı zamanda insanların gerçeklik algılamasına dayanmaktadır. Kelly, evrenin gerçek olduğu ancak insanların bunu değişik şekillerde yorumladığı görüşünü ileri sürmüştür. Buna bağlı olarak insanların kişisel yapıları ya da olayları anlama ve açıklama şekilleri, onların davranışlarını kavramada önemli rol oynamaktadır. Kelly, diğer kuramcıların benimsediği birçok kavramı kabul etmemiştir. Ego, duygu, pekiştireç, dürtü, bilinç dışı gereksinim hatta güdülenme gibi temel kavramlar dahi Kelly’nin kuramında yer almamaktadır¹⁰⁶.

102 Schultz Duane, Schultz Sydney Ellen ,(2007), a.g.e., s.505.

103 Burger Jerry M.(2006), a.g.e., s.530.

104 Çetin Murat HAZAR, a.g.e., s.133.

105 Burger Jerry M.(2006), a.g.e., s.606.

106 Yazgan İnanç Banu, Yerlikaya Esef Ercüment (2008). a.g.e,, s.225.

33

Kelly, insanların olayları yorumlamak ve kestirmek amacıyla kullandığı bilişsel yapıları kişisel yapılar olarak tanımlamıştır. Hiçbir insanın kişisel yapıları bir başkasınınkine benzemez ve hiç kimse zihnindeki yapılarını birbirine benzer biçimde düzenleyemez. Kelly, kişisel yapıları çift kutuplu olarak tanımlamıştır. Başka bir ifadeyle birey, ilgili nesneleri kendi yapılarına göre ve/veya seklinde sınıflandırmaktadır. Kelly, kişilik farklılıklarının büyük oranda insanların “dünyayı yapılandırma” biçimlerindeki farklılıktan kaynaklandığını savunmuştur¹⁰⁷.

107 Hazar Çetin M.(2006), a.g.e., s.609.

34

II. BÖLÜM

KİŞİLİĞE TİPOLOJİK YAKLAŞIMLAR VE BEŞ FAKTÖR

KİŞİLİK ENVANTERİ

35

2.1. Kişiliğe Tipolojik Yaklaşımlar

Kişilik konusuyla ilgilenen teorisyen ve araştırmacıların çoğunun amacı, bireylerin belirli özelliklerini tespit etmek ve bu özelliklere uygun düşecek şekilde de kişileri özel kalıplar içinde gruplamaktır. Ancak bu gruplama sadece teoriktir. Yani, bireylerin davranışlarını anlama ve açıklamada bilim adamlarına analiz yapma kolaylığı sağlaması bakımından kişilik kalıpları oluşturulmaya çalışılmıştır. İçe dönük kişilik ve dışa dönük kişilik gibi. Gerçekte bütünüyle içe dönük ya da dışa dönük birey bulma oranı düşüktür. Çünkü, gerçekte bireyin hangi kişilik kalıplarında olduğunu belirlemek, zamanla değişim göstereceğinden, güçtür¹⁰⁸.

Hippocrates (M.Ö. 460-377) ve Kant (1724-1804) bedensel yapıyı dikkate alan kişilik tiplerini aşağıdaki gibi 4 gruba ayırmışlardır¹⁰⁹:

 Kanlı, canlı, neşeli insanlar hafif kanlı mizacı,

 Kural ve ilkelere sıkı sıkıya bağlı ve yavaş hareket edenler ağırkanlı mizacı,

 Duygusal, derin ve kaygılı insanlar kara sevdalı mizacı,

 Çabuk kızan, saldırgan, ateşli ve sert insanlar ise sinirli mizacı temsil etmektedirler¹¹⁰.

Ernst Kretschmer’in 20. yüzyılın başlarında yapmış olduğu kişilik tipi sınıflandırmasına göre ise, üç tipten bahsetmek mümkündür¹¹¹:

 Uzun boylu, kasları gelişmiş lider olma eğilimi kuvvetli olanlar atletik tipi,

 Uzun ve ince yapılı, soğukkanlı, inatçı, alıngan ve kindar olanlar astenik tipi,

 Orta boylu, şişman, kasları yumuşak, dış dünyaya açık, açık kalpli ve iyimser olanlar ise piknik tipi temsil etmektedirler¹¹².

1960’ların sonlarında Freidman ve Rosenman tarafından stres kavramıyla ilişki kurularak ortaya çıkarılan “A tipi” ve “B tipi” kişilik biçimleri de günümüzde geniş kabul alanı bulmuştur¹¹³. Kişiliğin ölçülmesi, kişilik özelliklerinin bir fonksiyonunu, kişilerin içsel deneyimlerini ve gözlenebilen davranışlarını tanımlamak, sınıflamak ve özetlemek olarak ifade edilmektedir¹¹⁴.

108 Özdevecioğlu Mahmut, (2002)“Kamu ve Özel Sektör Yöneticileri Arasındaki Davranışsal Çalışma Koşulları ve Kişilik Farklılıklarının Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma”, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı: 19, s.115-134.

109 Bowdon, Tom Butler(2007), 50 Psychology Classics, Nicholas Brealey Publishing, s.87.

110 Köknel Özcan(1997), a.g.e., s.81.

111 Köknel Özcan, Özuğurum Kırbaş, Bahadır Güler,(2000) Psikoloji, Altın Kitapları Yayınevi, İstanbul.

112 Eroğlu Feyzullah,(2007), Davranış Bilimleri, Beta Yayınları, 3.Baskı, İstanbul, s.208-209.

113 Zel Uğur,(2006),a.g.e., s.430.

36

Kişilik özellikleri ve duruma bağlı olarak ortaya çıkan duygusal tepkiler, insanların hem kendilerini, hem de başkalarını anlamak ve tanımlamak için kullandıkları kavramlardır¹¹⁵. Kişilik özellikleri insanların, geçmişteki deneyimlerine dayanarak şimdiki zamanı tahmin etmelerine imkân sağlarken, duygu durum kavramları mevcut durumun değişimiyle kontrol edilebilecek davranışları belirtmektedir¹¹⁶. Kişilik özelliklerini incelemek isteyen araştırmacılar, Francis Galton’un insanların sergiledikleri bireysel farklılıkların dünyadaki bütün dillerde kodlanacağını ve kendilerini sözcükler halinde yansıtacağı hipotezinden hareketle kişilik yapısını kapsayacak bir sınıflama oluşturmaya çalışmışlardır. Goldberg, Galton’un İngilizce sözlükteki kişilik terimlerine ilişkin tahminlerinin, Allport ve Odbert’in çalışmaları ile netleştiğini belirtmiştir¹¹⁷.

Cattell, Allport ve Odbert yaklaşık 4500 kişilik özelliği tanımlayan sıfatla yaptığı çalışma sonucunda 16 faktör bulmuştur. Ancak daha sonra Cattell’in değişkenlerini yeniden analiz eden araştırmacılar bu faktörleri bulamamış ve yalnızca 5 faktör elde etmişlerdir¹¹⁸. Çeşitli çalışmalarda ortaya çıkan bu beş faktörü Norman, 1- Dışadönüklük, 2-Yumuşak Başlılık/Uzlaşılabilirlik, 3-Sorumluluk/, 4-Duygusal Dengelilik ve 5-Kültür olarak isimlendirmiştir. Faktör kuramları, matematiksel kişilik kuramları; kişiliğin nesnel yöntemlerle ölçülmesine, matematiksel tekniklerin kullanımına, varyans, kovaryans ve faktör analizi yöntemlerine, her biri bireyde kişilik faktörlerinin rolünün değerlendirilmesine dayanırlar¹¹⁹. Kişilik faktörleri, hümanist kuramların tanımladığı kişilik özelliklerine benzer. Nicel kişilik ölçümü Galton, Sperman ve Thurstone tarafından geliştirilen çok değişkenli analiz yöntemi ile başlamıştır. Bu yöntemde aynı anda ölçülen çoğul değişkenler birbiriyle korele edilir, gerektiğinde işlevsel birimlere ayrıştırılarak belirli kişilik örüntüleri ortaya çıkartılabilir.

Yüzeydeki özellikler, yani altta yatan faktörlerden kaynaklanır. İşlevsel psikolojik testlerle insan kişiliğinin altında yatan dinamik ve işlevsel kapasiteler, huy özellikleri

114 Somer Oya,(1998), “Beş Faktör Modeli” Türk Psikoloji Yazıları, Cilt:1, s:2.

115 Hogan, J. & Holland, B.(2002), Evaluating personality-based job requirements, paper presented at Seventeen Annual Meeting of the Society for Industrial-Organizational Psychology, Toronto,

116 Sheppard, R. L.(1997), “Differential İtem Functioning İn The Hogan Personality Inventory”, Unpublished Doctoral Thesis, Central Michigan University.

117 Zangwill, O.L.(1990), Modern Psikolojinin Gelişimi, Çev. Yılmaz Özakpınar, Selçuk Üniversitesi Yayınevi, Konya.

118Stanton, N. A., Mathews, G., Graham, N. C. & Brimelow, C.(1991), “ The Opq And The Big Five”, Journal Of Managerial Psychology, 6, 1991.

119 Sheppard, R. L.(1997),a.g.e. s.78.

37

ortaya çıkartılmaya çalışılır¹²⁰. Cattell kişilik araştırmalarında çok değişkenli analiz ve faktör analizi yöntemlerini uygulayarak, kişiliğin yapıtaşlarını oluşturan özelikleri tanımlamıştır. Kişiliğin işlevsel profilini tanımlayan 16 nicel faktörlü bir kişilik testi geliştirmiştir. Cattell’in faktörleri arasında duygusal sıcaklık, zekâ, ego gücü, uyarılabilirlik, egemenlik, süperego gücü, açıkgözlük, suçluluk duygusuna yatkınlık ve kendine yeterlik vardır. Faktörlerin bazıları biyolojik kökenli (Örneğin, cinsiyet, saldırganlık, ebeveyn koruyuculuğu), bazıları ise çevresel kökenli (Örneğin; iş, din, yakınlık kurma ve kimliğe ilişkin kültürel düşünceler) olarak ayırt edilmiştir¹²¹.

Kişilik ile uğraşan bilim adamlarının amaçlarından birisi de, bireyleri sergiledikleri bazı davranış kalıplarına göre çeşitli sınıflara ayırarak gruplandırmaktır.

Tip kavramının ortaya çıkmasının temelinde yatan düşünce de bu çabadır. Tip, bireyin zihinsel ve fiziksel özelliklerinin değerlendirilebilir yönüdür denilebilir. Tip, belirli bir kişilik özelliğini temsil eden kavram ya da kişilik modeli olarak da nitelendirilebilir.

Davranışsal açıdan geniş anlamda tipten söz edildiğinde ise, özellikleri ve kişilik belirtilerine göre gruplaşmış davranışlar ve sosyal olgular topluluğu şeklinde bir tanımlama yapmak mümkündür¹²².

Kişiler bulundukları ortamlarda çok çeşitli faktörlerin etkisinde kalmaktadırlar.

Bu faktörleri sınıflandırmanın güçlüğü, kişilerin söz konusu etkilere karsı oluşturdukları davranış kalıplarını belirlemede de etken bir zorluk olmaktadır. Bu güçlükler içerisinde bireyleri çok belirgin tiplere ayırmak ve sınırları kesin belirlenmiş tipolojikler ortaya koymak oldukça zordur. Bu zorluğa rağmen bu çalışmaların temel amacı, bazı genel özellikler ile gözlemlenebilir kişilik belirtilerinin benzerliğine göre tipolojik gruplar yapmak ve bu grupların belirlenen özelliklerine göre, bireysel davranışları tahmin etmek veya yorumlama olanağı elde etmektir ¹²³. Kısacası, insanlar belirli davranış kalıpları ile tanımlandığı takdirde, içinde bulunduğu duruma göre özelliklerini gösterdiği grubun belirlenen davranış kalıbına uyacağı beklendiğinden, hangi durumlarda nasıl bir davranış kalıbı sergileyeceğini tahmin etmek kolay olacaktır.

Bireyleri belirli davranış kalıplarına sokarak oluşturulan gruplara, bazı bilim adamları tip, bazıları ise kişilik özelliği açısından yakalamıştır. Bir kısım bilim adamı bu ayrımı, kesin çizgilerle sınırlarken bazıları iç içe geçmiş özellikler olarak

120 Stanton, N. A., Mathews, G., Graham, N. C. & Brimelow, C.(1991), a.g.e. s.88.

121 Somer Oya,(1998), a.g.e., s. 4.

122 Erdoğan İlhan(1997),a.g.e., s.278.

123 Erdoğan İlhan(1997).a.g.e., s.282.

38

sınıflandırmışlardır. Bu ayrıma ister tip denilsin, ister kişilik özelliği denilsin, sonuçta, bireyleri kişiliklerine göre bir ayrım çabası olmuştur. Kişiliği tanıyıp anlama ve değerlendirme girişimleri çok eski zamanlarda başlamıştır. Kişilik özelliklerinin ve bunlarla ilişkili olarak birbirinden farklı tiplerin gruplanması ve tanımlanmasına ilişkin çalışma ve araştırmalar başlıca iki temel üzerinde sürdürülmüştür. Bunlardan birinde kişilikle beden yapısı arasında bağlantı aranmış, diğerinde ise kişilik, beden yapısından ayrı olarak ruhsal ve toplumsal özellikleriyle tiplere ayrılmıştır. Zamanla ikinci görüsü benimseyenlerden bir bölümü, kişilik yapılarını ruhsal çözümleme ve derinlik ruh bilimi açısından da tiplere ayırmaya çalışmışlardır. Bireyleri tip olarak belirli kalıpların içine sokarak bu grupların kesin çizgilerle özelliklerini tespit etmenin güçlüğü yanında, tip olgusunun da varlığı tartışılmaz. Her tipin kişilik olgusunu etkileyen birden çok alt ayrımın olacağı bilinmelidir¹²⁴. Bu nedenle bu çalışmada kesin bir ayrım yapılarak bilim adamlarının, kişiliği tipolojik açısından inceleyen çalışmalarından en popüler olan bazılarını genel olarak kişilik tipleri adı altında incelenecektir. Bunun yanında özellik açısından inceleyen çalışmalardan da bir sonraki bölümde bahsedilecektir.

Kişiliği tanımlayıp anlamaya çalışma, bireylerin farklı sınıflara ya da tiplere ayırma çabaları çok eski zamanlardan beri bilim adamlarının ilgi odağı olmuştur. Kişilik özelliklerini belirleyip gruplara ayırabilme çalışmaları da bunların içindedir. Bu çalışmalar temelde iki gruba ayrılmıştır. Birincisi beden yapılarına göre gruplandırma, ikincisi toplumsal ve ruhsal özelliklerine göre gruplandırma yoludur.