Genel Olarak Aile Kavramı ve Türleri

İnsanlar toplumsal varlıklar olup eski çağlardan beri birlikte yaşamaktadırlar.

Aile kurarak bir araya gelen erkek ve kadın çocuklarıyla birlikte yaşamlarını devam ettirmektedir. Birçok hayvanın bile doğada birlikte hareket ettiği düşünüldüğünde, düşünen ve en gelişkin canlı olan insanın birlikte hareket etmemesi düşünülemeyecektir²⁹.

İnsanların bu şekilde aileler kurarak yaşamasının etkisiyle birlikte sosyal ve ekonomik hayatın devam edebilmesinin zorlaması, aileler arasında yardımlaşma ve dayanışmayı sağlamış bunun sonucunda da toplumsal hayatta düzen oluşmuştur.

Özetle, toplumsal hayatın yüzyıllarca devam edebilmesi ve insanlığın bugüne kadar gelmesi insanların aileler kurarak yaşamaları sayesinde olmuştur.

Yukarıda ifade edildiği gibi aileler kurarak toplu yaşamak insanlık için zorunlu olmuştur. İnsanlar çeşitli sebeplerden dolayı aileler kurmak zorunda kalmışlardır. Bu yüzden aile kavramına yüklenen anlam tarih boyunca farklılaşmıştır.

Sosyal bir olgu olan aile zaman ve mekâna göre değişik şekilde var olmuş ve çağa ve millete göre farklı tanımlanmıştır³⁰.

Aile ne demektir sorusuna cevap aranıldığı zaman bunun cevabının insanlık tarihinin gelişim süreci içinde farklılaştığı görülmektedir. Aile kavramına tarih boyunca farklı anlamlar yüklenmiştir. Değişik zamanlarda ve farklı toplumlarda aile kavramı ile kast edilen, her zaman birbiriyle aynı olmamıştır. Her devrin ve her ulusun kendi tarifine göre bir aile tanımlaması olmuştur³¹. Dolayısıyla aile

29 Mehmet E. Palamut, Medeni Hukuk, 2. bs., Alfa Aktüel Yayınları, Ankara, 2011, s. 87.

30 Ayan, s. 16; Zafer Zeytin, Ömer Ergün, Türk Medeni Hukuku, 4. bs., Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2018, s. 151; Aydın Zevkliler, Şeref Ertaş, Ayşe Havutçu, M. Beşir Acabey, Damla Gürpınar, Yeni Medeni Kanuna Göre Medeni Hukuk, 10. bs., Turhan Kitabevi, Ankara, 2018, s. 203; Ayşegül Nohut, Aile Konutu, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2009, s. 8; Kemal Döner, Ailenin Korunması Bağlamında Aile Konutu Şerhi ve Şerhin Konutun Haczine ve Satışına Etkisi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, 2018, s. 6.

31 Turgut Akıntürk, Derya Ateş, Türk Medeni Hukuku: Aile Hukuku, C. II, 21. bs., Beta Yayıncılık, İstanbul, 2019, s. 4.

kavramının her yer ve her devir için cari olacak bir tanımını yapmak imkân dâhilinde değildir³².

İnsanlık tarihine baktığımız zaman aile kavramının daha büyük sayıdaki insan toplulukları için kullanıldığı görülmektedir. Bu duruma sebep olarak da toprak mülkiyetinin toplumsal hayatın asli unsuru niteliğinde olması, insanların sahip oldukları toprağın bölünmemesi ve toprağın her zaman işletilmeye devam edilmesi için daha geniş kapsamlı bir insan topluluğunun gerekli olması gösterilmektedir³³.

Yine ailelerin kalabalık olmasının sebepleri arasında ailenin dışa karşı korunması da gösterilmektedir³⁴. Önceki tarih dönemlerinde bilimsel ve teknik imkânlar günümüzdeki kadar gelişmediği gibi bugün olduğu gibi devlet örgütlenmesi de o kadar güçlü değildi. İnsanlar doğada hayatta kalabilmek ve varlıklarını sürdürerek nesillerini devam ettirebilmek için toplu olarak yaşamak zorunda kalmışlardır. Toplu yaşamanın ilk ve en temel şekli de aile kurmak olmuştur.

İnsanlar kendilerini hem diğer insanlardan hem de doğada tehlike oluşturan başka durumlardan korumak istemişlerdir. Kalabalık aileyi zorunlu hale getiren sebepler arasında pek tabi ekonomik sebepler de vardır. İhtiyaçların kolaylıkla ve süratle karşılanabilmesi ailenin sayıca geniş bir topluluk olmasıyla mümkün olabilmiştir³⁵.

Ancak geçmişten bugüne doğru aile olarak ifade edilen bu insan topluluğunun kapsamının giderek daraldığı görülmektedir³⁶. Bunun sebepleri arasında Fransız ihtilali’nin etkisi neticesinde burjuvazi tabakasından olan insanların güç kazanması ve sanayi teknolojisinde ilerleme kaydedilmesi ile birlikte çok sayıda insandan oluşan aile topluluklarına ihtiyacın kalmaması gösterilmektedir.³⁷ Bununla birlikte aile yapısındaki kültürel değişimin de bu durumun sebepleri arasında olduğu ifade edilebilir³⁸. Yine günümüzdeki çağdaş yaşamda artık ailenin dış dünyaya karşı

32 Zevkliler, Ertaş, Havutçu, Acabey, Gürpınar, s. 203; M. Argun Köteli, Evliliğin Hukuki Niteliği ve Evlilik Dışı Beraberlikler, Kazancı Kitap, İstanbul, 1991, s. 13.

33 Erol Cansel, “Sosyal Devlet ve Aile”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi 1969-70 Yılının Açılış Dersi, AÜHFD, C. XXVI, S. 3- 4, Ankara, 1969, s. 11.

34 Akıntürk, Ateş, s. 5.

35 Akıntürk, Ateş, s. 5.

36 Akıntürk, Ateş, s. 4; Köteli, s. 13.

37 Emre Kongar, “Türkiye’de Aile: Yapısı, Evrimi ve Bürokratik Örgütlerle İlişkileri”, Aile Yazıları II: Kültürel Değerler ve Sosyal Değişme, Bilim Serisi, 5/2, Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, s. 50.

38 Cansel, s. 11; Köteli, s. 13.

korunmasının aile üyelerinin sorumluluğunda olan bir ödev olarak görülmediği ifade edilmektedir³⁹.

Günümüze bakıldığında aile kavramının sayıca daha az insan topluluğunu ifade etmek için kullanıldığı görülmektedir. O kadar ki aile kavramı yalnızca kadın-erkek birlikteliğini ifade etmek için kullanılır hale gelmiştir. Kadın ve kadın-erkekten oluşan bu birliktelik “evlilik ailesi” (conjugal family) olarak isimlendirilmektedir.⁴⁰ Kadın-erkek birlikteliğinde çocukların ya da anne, baba veya diğer kişilerin olup olmamasına göre de farklı aile türlerinden bahsedilmektedir. Buna göre dar, geniş ve en geniş manada aile şeklinde bir ayrım yapılabilir⁴¹.

a. Dar Manada Aile Kavramı

Dar manada aile, en basit şekliyle kadın-erkek birlikteliğini ifade etmektedir⁴². Bu birlikteliğin hukuktaki karşılığı TMK’de ifade edildiği üzere evlilik birliğidir. Kadın ve erkeğin hukukun aradığı koşulları yerine getirmek suretiyle bir araya gelmesi, dar anlamda aileyi meydana getirir. Günümüzde bu tür ailelerin daha yaygın hale geldiğini söylemek mümkündür. Dar manada aile TMK’nin ikinci kitabı olan Aile Hukuku kitabının “Evlilik Hukuku” başlıklı birinci kısmında 118-281.

hükümleri arasında düzenlenmektedir⁴³. TMK’nin 185, 186, 188, 191, 195 ve bunların dışındaki bazı maddelerinde de “evlilik birliği” tabiriyle dar manada aile kast edilmektedir⁴⁴.

b. Geniş Manada Aile Kavramı

Geniş manada aile ise, dar manada ailede, kadın ve kocanın yanında en az bir çocuğun bulunması halini ifade etmektedir. Evlenerek bir araya gelen eşlere bir de çocuk eklenirse artık o aile dar anlamda aile olmaktan çıkarak geniş anlamda aile

39 Akıntürk, Ateş, s. 5.

40 Hacısalihoğlu, s. 11.

41 Döner, s. 30; Şıpka, Aile Konutu, s. 75; Nohut, s. 9; Akıntürk, Ateş, s. 5; Zeytin, Ergün, s. 151;

Uzunkaya, s. 18; Bilge Öztan, Medeni Hukukun Temel Kavramları, 43. bs., Turhan Kitabevi, Ankara, 2019, s. 411.

42 Öztan, Medeni Hukukun Temel Kavramları, s. 411; Akıntürk, Ateş, s. 5; Zeytin, Ergün, s. 151;

Zevkliler, Ertaş, Havutçu, Acabey, Gürpınar, s. 204; Döner, s. 30; Ayan, 18; Uzunkaya, s. 18.

43 Akıntürk, Ateş, s. 5-6; Zeytin, Ergün, s. 151-152.

44 Zevkliler, Ertaş, Havutçu, Acabey, Gürpınar, s. 204.

haline gelir. Buna göre geniş manada aile; ana-baba ve çocuklardan müteşekkil birliktelik, şeklinde tanımlanabilir⁴⁵.

c. En Geniş Manada Aile Kavramı

Bu tür ailede ailenin kapsamı biraz daha genişlemiştir. Eşler ve çocuk dışında başka kişiler de aileye dâhil olmuştur. Başka kişilerin de aileye dâhil olması demek o kişilerin eşler ile birlikte aynı çatı altında tek bir aile gibi yaşamaları anlamına gelmektedir. Dışarıdan bakıldığında üçüncü kişilerce de tek bir aile gibi yaşadıkları görülmektedir.

Bu manadaki aile; aynı çatı altında, bir ev başkanının idaresinde hep beraber aile olarak hayatlarını sürdüren insanlardan meydana gelmiş olan kişi birlikteliği, olarak ifade edilebilir⁴⁶. Bu aile kavramına aynı konut içinde yaşamakta olan kan ve kayın hısımları ile çırak, bahçıvan, uşak vs. dâhildir⁴⁷. Bu sebepten ötürü, en geniş manada aileye, kan veya kayın hısımı sıfatını haiz olarak bir arada hayatlarını devam ettiren akrabalar dışında, bir sözleşme ilişkisine dayalı olarak beraber yaşamakta olan hizmetçi, çırak gibi kişiler de dâhildir⁴⁸. Nitekim TMK’nin “Ev Düzeni” kenar başlığını taşıyan 367. maddesinde de en geniş manada aile kavramı düzenlenmiştir.