B. Senusiliğin Sudan’daki Mehdi Ile İlişkisi
IX. GÜNÜMÜZDE SENUSİLİK
Senusi tarikatının ayrıntılarını, doğuş ve gelişim aşamalarını incelediğimiz zaman, Senusi tarikatı, Kaddafi’nin 1969 yılında yaptığı devrimle o zamanki Senusi Krallığı sona erdirilerek siyasi değişime maruz kaldığını görürüz. Kaddafi, Senusi tarikatını ablukaya aldı. Zaviyelerini yıktı ve Senusi tarikatının kurucusunun mezarını açtırıp cesedini bilinmeyen bir yere taşıttı. Bu abluka, 2011 yılında halk isyan edip Kaddafi’yi devirinceye kadar devam etti. Ancak anlatılmaya değer bir konu da Kaddafi’nin yaptığı bütün ablukaya rağmen tarikatın Libya’lıların, özellikle akrabaları o dönemde yaşayan ve onlara Senusi tarikatının dine bağlılığı ve dini yaydığı anlatılan kesimin kalbinde özel bir yeri vardır.
Araştırmacı, Libya’daki çağdaş siyasi hayata tanıklık eden görür ki şu anda Libya’da Senusi tarikatının hiçbir siyasi etkisi yoktur. Ancak şu anda Senusi tarikatının kurucusunun İngiltere’de yaşayan, Prens Rıda Senusi adında bir torunu olduğu, Libya’nın içinde yaşayan ve kendisini destekleyenlerin yardımıyla Krallık rejimine dönüp, Krallık zamanındaki anayasaya dönmeye çalıştığı anlatılmaktadır. Bu benim toplayabildiğim ve analizini yapabildiğim bilgilerdir.
SONUÇ
Adını tarikatın kurucusu olan Muhammed b. Ali es-Senusî’den alan Senusîlik, Kur’an’e dönmeyi, Kur’an’ın esprisini kavramayı, saf ve katıksız İslam inancını benimsemeyi, Peygamber’i model almış, ashab döneminin vücuda getirilmesini ve kültürel etkinlikleri meydana çıkarmayı esas edinmiştir. Muhammed b. Ali es-Senusi’nin başlattığı bu tarikat, kısa zamanda başta Kuzey Afrika olmak üzere, Hicaz ve Orta Doğu’da yayılmış ve kurumlaşmıştır.
On dokuzuncu yüzyıl Kuzey Afrika’sında ortaya çıkan son dönem tasavvuf akımlarından biri olarak Senûsiyye tarikatı, dinî, ilmî, içtimaî ve siyasî hayatta derin tesirler icra etmiş bir harekettir. Geleneksel tasavvuf anlayışının yanında modern dünyanın ortaya çıkardığı şartlar gereği toplumsal taleplere cevap veren bir tasavvuf çizgisini de benimsemiştir. Gerek teşkilat yapısı gerekse düşünce dünyası nedeniyle geniş taraftar kitlesi kazanan ve Osmanlı coğrafyasında varlık gösteren bir tarikat olarak tarikatın doğduğu Trablusgarb eyaletinin Osmanlı valileri tarikat şeyhleriyle doğrudan temas kurmuştur. Batının sömürge ve emperyal emellerine karşı şiddetli tavır gösteren, bir asra yakın bağımsızlık mücadelesine öncülük eden Senûsiyye, bölgedeki yerel yöneticiler, İstanbul’daki hilafet merkeziyle doğrudan temas kurmuş, Osmanlı devletinin ideallerine sadık kalmış, Osmanlı yetkilileri de tarikatın faaliyetlerine gereken ilgi ve desteği esirgememiştir.
Muhammed Senusî’nin düşünceleri kısa zamanda uygulama alanı buldu ve özellikle ülkenin doğu bölümünde yaygın bir zaviyeler şebekesi ortaya çıktı. Bu hareket, halk tarafından anlaşıldığı gibi insanları pasifleştirici, ruhları söndürücü, kuru bir tarikat değil; aksine, Müslümanların eğitim, talim ve terbiye yönlerini içeren sosyal ve İslam’ın özüne yönelik bir harekettir.
Senusîlik, Libya’da başarılı olduğu gibi, Doğu Sahra’nın büyük bir kısmını ve güneydeki ülkeleri de etkisi altına aldı. Sahra’da Fransızlarla ve daha sonra da sömürgeci İtalyanlarla çatışan bu hareket, Birinci Dünya Savaşı’nda Türkler’i destekledi ve İngilizlerin Arap yarımadasındaki ilerlemelerine en büyük engellerden biri olarak, Arap Müslümanlarını uyanık olmaya, İngilizlere karşı koymaya davet etti. Zamanla siyasî kudretini
kaybeden Senusîlik, halen Libya’nın doğu bölümünde hemen hemen bütün Müslümanların katıldı. Etkili bir cemiyet hareketi olma özelliini korumaktadır.
Muhammed Senusî, 1837 yılında Mekke civarında Ebu Kubays Dağı’nda ilk Senusî zaviyesini kurdu. Senusîlik, Hicaz’da hızla yayılmaya başlayınca, Osmanlı Hükümetinin ve Mekke Haşimî şeriflerinin dikkatini çekti ve Muhammed Senusî’ye şüpheli gözlerle bakılmaya başlandı. Bu nedenle, Muhammed Senusî, Bedeviler arasında yaygın olan tarikatı için kendisine merkez olarak Sirenayka’yı belirledi. Muhammed Senusî, 1841 yılında müritlerinden çoğuyla birlikte Bingazi’ye giderek, 1843 yılında Berka bölgesinin yayla kısımlarında bulunan Cebel-i Ahdar’daki el-Beyda’da, Senusîliğin ilk ana zaviyesi olan El-Beyda Zaviyesi’ni, eski bir Yunan kenti olan Kirene yakınlarında kurdu. Burası kısa zaman içerisinde bir kasaba görünümü alınca Osmanlı memurlarının dikkatini çekti. Bu nedenle de Muhammed Senusî burada kendini emniyet altında görmeyerek, Mısır’ın batı sınırında ve Akdeniz’den sadece yüz elli kilometre içeride bulunmasına rağmen, Mısır Hidivinin veya Türk Sultanın otoritesinin olmadığı, Cabub’da 1856 yılında ikinci zaviyesini kurdu. Kendisi de Cabub’a yerleşerek, Senusîliği buradan Afrika içlerine yaydı.
Senusîler dinde sadeliği ve hurafelerden uzak bir hayat tarzını benimsemekteydiler. Senusîlik, dine sonradan katılan ve çoğu Bizans’tan alınan gelenek ve şekillere değil, Allah’ı öğ renme ve bilme isteğine, akıl ve hikmete dayanmaktaydı. Muhammed Senusî ve onun yerine geçenler dini, ilahili, hareketli ve rakslı törenlerde değil, bir mümini bir sufiden çok daha iyi bir Müslüman yapacak özellik ve faziletlerde aramaktaydılar. Bu gayeye ve olgunluğa, diğer tarikatların müritlerini sevk ettikleri gibi Allah’a ulaşma yoluyla değil, Peygamber Muhammed’in benliğine nüfuz edilmesiyle ulaşılabileceğini savunuyorlardı. Peygamberin koyduğu esaslara sadık kalmak, iyi bir sünnet ehli olmak, çöl milletine Müslümanlığı öğretmek, dinin icaplarının yerine getirilmesini zorlaştıran haberlere kulak asmamak Senusîliin basit ve açık kurallarıydı. Senusîlik, ibadetlerde kolaylıklar sağlıyordu. Namazların sadece farzını kılmak, günde sadece bir kere abdest alıp diğer vakitlerde teyemmümle yetinmek, Kur’an ve ezan okunuşlarında müzik ve ahenge dikkat etmemek gibi adetleri vardı.
Senûsiyye bireyin İslâmî ve tasavvufî kemale ermesini hedefleyen bir tarikat olduğu kadar toplumun ıslahına da önem veren bir ihya hareketiydi. Osmanlı devletinin hâkim olduğu bir coğrafyada toplum kesimlerinin güvenini kazandığı kadar Osmanlı siyasîlerinin de ilgi ve desteğini kazanmış bir akımdı. Sultan Abdülmecid, Sultan Abdülaziz, Sultan II. Abdülhamid, Sultan Mehmed Reşad ve Sultan Vahdettin gibi dönemin padişahlarıyla ziyaretleşmek, mektuplaşmak, karşılıklı yakın temaslar gerçekleştirmek suretiyle yerli halkla Osmanlı temsilcileri arasında arabulucu görevi ifa eden Senûsî liderleri, batılı işgal girişimlerine karşı sert tavır sergilerken, Osmanlı devletiyle birlikte hareket etmişlerdir.
Toplumla kaynaşmayı ve toplumsal yükümlülüklerin yerine getirilmesini önemseyen Senûsiyye, tarihî süreç içerisinde yapıcı bir tutum sergilemeye çalışmış, bedevi karakterini yakından tanımıştır. Şer’î ölçülere muhalif olmadıkça bedevilerin tarih boyunca yaşattıkları gelenek ve törelerine tavır koymamıştır. Bu yakın ilgi sonucu, bedeviler Senûsî liderlerini adeta milli bir kahraman olarak görmüşlerdir.
Sade bir dini yaşantıyı, hurâfelerden uzak bir anlayışı benimseyen Senusîlik, dine sonradan katılan başka milletlerin geleneklerini, Bizans kalıntılarını ve adetlerini reddederek Allah’ı yeterince kavrama ve ona bağlanmaya yönelmiş, sahih sünnete sadık kalmayı önemseyerek akıl ve hikmeti ön planda tutmuştur. Başka tarikatlardaki ilahili, sözlü, müzikli, rakslı törenleri reddetmiş, bir mü’minin sadık ve zahid bir sufiden daha iyi bir Müslüman olacağı faziletlere yönelmiştir. Onlar vahye sadık kalmayı, Peygamber’in sünnetini yaşatmayı, İslam’ın yaşanmasını zorlaştıran tuhaf haberlere kulak asmamamayı ve çöl insanlarına İslam’ı tebliğ etmeyi açık ilkeler olarak benimsiyorlardı. Bunlarla beraber onlar Sünni tarikatların bu anlayış çerçevesinde bağımsız bütün bir bünye oluşturmalarını da amaçlıyorlardı.
KAYNAKÇA
el-Fâsî, ‘Allâl. Et-Tasavvuf el-İslâmî bi’l-Mağrib. Macelletu’s-Sekâfeti’l-’Arabiyya. Adet no: 1.
en-Neşmî, ‘Ucyel. es-Senûsî Yuğeyyiru Mefhûm et-Turuk es-Sûfiyye. http:// www.fustat.com/ C_hist/ tarteeb17.shtm
el-Harîr, Abdul Mevla. (1983). el-’alâkât beyne Ahmed eş-Şerif ve Mustafa Kemal
Atatürk ve ‘Eseruhâ ‘alâ Hareket el-Cihâd el-Lîbî. Mecellet eş-Şehîd. 4 Nolu.
Trablus: Merkez Diraset Cihâd el-Lîbiyyîn.
Zekî, Abdulkâdir. Tarih yok.en-Nefhatu’l-’Aliyye fî Evrâd eş-Şâziliyye. (1. Basım). Mektebetu en-Necâh.
el-Bassâm, Abdullah b. Abdurrahman. (1992).Tavdîh el-Ahkâm min Bulûğ el-
Marâm. (1. Baskı). Cidde: Dar el-kıble li’s-Sekâfe el-İslâmiyye.
b. Ali, Abdulmalik b. Abdülkadir. (1966). el-Fevâ’id el-Celiyye fî Târih el-’Aile es-
Senûsiyye.
Abdurrahman el-Mekkî’nin Şeyh el-Esmer’in hâl tercemesinde (Mahtût). (2014).
Merkez el-Mü’errih li’d-Dirâsât et-Târîhiyye ve’l-Eseriyye.
Abdullah, Abdurrezzâk İbrahim. (1990). Advâ ‘ala et-Tarîka es-Sufiyye fi’l-Kâreti’l-
Afrîkiyye. Mektebet Medbûlî.
el-Ket’ânî, Ahmed. eş-Şeyh el-Kâmil Muhammed b. ‘Îsâ. Daru’l-Kitâb el-Lîbî. Hasan el-Harrâz. Benğâzî. Libya. Mektebetu Cümhuriyeti Mısr. Hamdi Abdel Fattah Abdel Hamid. Kahire.
eş-Şerîf es-Senûsî, Ahmed. ed-Durru’l-Ferîd el-Vehhâc fî er-Rihle min el-Ceğbûb
‘ila et-Tâc.
eş-Şerîf, Ahmed. el-’Anvâr el-Kudusiyye fî Mukaddimet et-Tarîka es-Senûsiyye. İstanbul baskısı.
ed-Decânî, Ahmed Sidkî. el-Harekatu es-Senûsiyye Neş’atuhâ ve Nümüvvuhâ fi’l-
Karn et-Tâsi’ ‘Aşar. 1. Basım. 1967.
el-Ensari et-Trablusi, Ahmet en-Naib. el-Menhelü’l Azb fi Tarihi Trablus el-Garb. el- Fernaci Kitapevi Yayınları. Libya 1899.
Hamîda, Ali Abdullatif. el-Muctema’ ve ed-Devlet ve el-İsti’mâr fî Libya Dirase fî
el-’Usûl el-İctimâ’iyye ve el-İktisâdiyye ve es-Sekâfiyye li Harekât ve Siyâsât et- Tevâtu’ ve Mukâvemet el-İsti’mâr 1830-1932.
Haşyem, Ali Fehmi. Ahmed Zerruk vez Zerrukiyye Dirasart Fikir ve Hayat ve
es-Salâbî, Ali Muhammed. es-Simâr ez-Zekiyye li’l-Hareketi es-Senûsiyye fî Libya. 1. Baskı. 2002 H1422.
es-Salâbî, Ali Muhammed. Safahât fî et-Târih el-İslâmî fî Şemâli el-Afrîkî. el-
Harekatu es-Senûsiyye fî Libya. Menhecuhu fî Te’sîs et-Ta’lîmî ve’l-Harekî ve’t- Tarbevî ve’d-De’avî ve’s-Siyâsî.
es-Salâbî, Ali Muhammed. Tarihu el-Harekati es-Senûsiyye fî Afrika. Daru el- Ma’rifet. Beyrut. Lebanon. 3. Basım. H1430-2009.
al-Bustani, Boutros. Dâ’iret el-Ma’arif. cilt X. Matbaat el-Hilal. Mısır. 1898.
Yahya, Celal. el-Mağrib el-Kebîr. ed-Dâr el-Kavmiyye li’t-Tiba’ati ve’n-Neşr. İskenderiye. 1966.
et-Trablusi, Ebu Abdullah Muhammed b. Halil Ğalbun. Et-Tizkar Fimen Melike
Trablus vema kane biha Minel Ahyar. tah. Zavi. Es-selefiyye matbaa ve kitapevi.
Kahire 1349.
el-Ansârî, En-Nâib. Nefahât en-Nisrîn ve er-Reyhân fî men Kane bi-Trablus min el-
’A’yân. (ed: Muhammed Zenhum Muhammed ‘Azb). Dar el-Farcânî.
el-Zavî et-Trabelsi, et-Tahir Ahmed. Mu’cemu el-Buldân el-Libiyye. 1. Basım. H1388 -1968. Mektabatu Enver. Trablus. Libya.
Fığlalı, Ethem Ruhi. Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri. Ankara 1990. 15.
et-Turuk es-Sûfiyye ve Müntelakâtiha el-Fikriyye ve’l-Edebiyye bi Mintakati Tuvât Dirâsatun Târîhiyyetun ve Edebiyye Nemâzic min Dîvân Sîdî Abdulkerim Muhammed el-Bilbâlî.
et-Tellîsî, Halîfe Muhammed. Mu’cemu Me’ârik el-Cihâd fî Libya.
el-Mahcubi, Halit İbrahim. es-Sûfiyye ve’t-Tasavvuf fi Libya. Libya 2010-2011. Onat, Hasan. “Mezheplerin İnanç Esaslarının Sistemleşmesinde Kur’an’ın Rolü”. I.
Kur’an Sempozyumu. Ankara 1-3 Nisan 1994. 415.
Onat, Hasan. XX. Asırda Şiîlik ve İran İslam Devrimi. Ankara 1996. 1; aynı müellif. “Din Anlayışımızın Kaynakları Üzerine Bazı Düşünceler”. Türk Yurdu. CXIII. 75 (1993). 48.
Onat, Hasan. “Türkiye’de İslam Mezhepleri Tarihinin Gelişim Sürecinde Prof. Dr. Ethem Ruhi Fığlalı’nın Yeri”. Ethem Ruhi Fığlalı’ya Armağan. Ankara 2002. 236-254. 236;
Onat, Hasan, “Din Anlayışımızın Kaynakları Üzerine Bazı Düşünceler”, Türk Yurdu, CXIII, 75 (1993), 48.
ez-Ziriklî, Hayrettin. el-A’lam. Daru el-’İlm li’l-Malâyîn. Beyrut. Lübnan. 15. Baskı. Mayıs 2002.
Mü’nes, Hüseyin. Atlas Târîh el-İslâm. ez-Zehra li’l-’İ’lâm el-’Arabî. Kahire. 1. Basım. H1407 -1987.
Fewzi, İbrahim. es-Sudan beyne Yedey Gordon ve Ketchner. ilk kısmı. yazarın pahasına ve Al-Moayad gazetesinin yönetimin tarafindan basılmıştır.
Tuna, Korkut. Yeniden Sosyoloji. İz Yayıncılık. İstanbul 2002. 48.
Libya Idris Kralı’ndan bir röportaj. İbn Al-Sunousi ve Al-Mehdi’den Şeyh Zawiyat Al-Tilmun Mustafa Al-Mahjoub’a mektup koleksiyonu.
Stoddart, Luthrop. Hâdiru’l-Âlem el-İslâmî. (Çerviren: ‘Âdil Nuvayhiz). (Yorumlar ve eklemeler: Şekîb Arslan). Kahire. Dâru et-Tibâ’a. ‘Issa el-Bâbî el-Halebî. ‘Aleyş, Muhammed. Fethu’l-’Aliyy el-Mâlik fî Fetva ‘ala Mezhep el-İmâm Mâlik. 1.
baskı 1319 h.
Manna’, Muhammed Abdurrezâk. Ahmed eş-Şerîf Hayâtuhu ve Cihâduhu. Benghazi - Libya (tarihsiz).
es-Senûsî, Muhammed b. Ali. el-Mesâ’il el-’Aşr (Buğyetu’l-Mekâsid ve Hulâsetu’l- Merâsıd). Matbaat el-Me’âhid. Mısır. Tarihsiz.
es-Senûsî, Muhammed b. Ali. el-Muselselât el-’Aşre. Dar el-Ma’âref. Mısır. 2. baskı. 1966.
es-Senûsî, Muhammed b. Ali. Mukaddimet Muvetta el-İmam Mâlik. seçkin İmam es- Senûsî koleksiyonunda. Manchester. 1990 baskısında tanıtılması.
es-Senûsî, Muhammed b. Ali. es-Selsebîl el-Mu’în fî et-Terâ’ik el-’Erba’în. seçilmiş koleksiyonda.
es-Senûsî, Muhammed b. Ali. (H1353). Îkâz el-Vesnân fi’l-’Amel bi’l-Hadîs ve’l-
Kurân. Kahire.
el-Kettânî, Muhammed b. Cafer. Selvatu’l-Enfâs ve Muhâzâtu’l-Ekyâs fîmen Kubire
mine’l-’Ulemâ ve’s-Sulehâ bi Fâs. el-Mektebetu’l-Vataniyye el-Cezâ’iriyye. No.
95.
el-Haşâ’işî et-Tûnisî, Muhammed b. Osman. (1965). Rihletu el-Haşâ’işî İlâ Libya
Sene 1895. (1. Baskı). Beyrut.
el-Bahî, Muhammed. (1957). Muhâdarât fî el-Fikr el-İslâmî fî Merhalatihi es- Sâniyye. Kahire: el-Matbaa el-Münîriyye.
el-Aşhab, Muhammed el-Tayyib b. İdris. Barka el-’arabiyye ‘Ems ve’l-Yevm.
Matba’a el-Havvârî.
Esad, Muhammed. et-Tarîk ila el-İslâm. (1980). (Çeviren: Afif Ba’labakî(.(6. Baskı). Beyrut: Dar el-’Ilm li’l-Melâyîn.
el-Aşhab, Muhammed et-Tayyib b. İdris. es-Sennûsî el-Kabîr. Matba’at Muhammed
‘Atef. tarih yok.
Şukrî, Muhammed Fuad. (1948). es-Senûsiyye Dîn ve Devlet. Kahire: Dar el-Fikr el-
’Arabi.
Lutfî, Muhammed Ibrahim. (1964). Tarihu Harb Trablus. Matbaat Müessesetu el- Emîr Fârûk. Banha.
Salhiyya, Muhammed Issa. (1980). Safahât Mechûle min Târîh Libya. Mecellet Havliyyât Külliyet el-Edeb. er-Risâle. Kuveyt Üniversitesi
Nûrî, Muhammed Nâcî ve Muhammed. (1973). Trablus el-Garb. (1. Basım). (Çeviren: Ekmeleddin Muhammed). Mektebetu’l-Fikr.
el-Hâcirî, Muhammed Taha. (1983). Dirâsât ve Suver min Tarih el-Hayati’l-
Edebiyye fi’l-Mağrib el-’Arabî. (1. Baskı).
el-Hâcirî, Muhammed Tâha. (1983). Dirâsât ve Suvar min et-Târîh el-Hayatu el-
Edebiyye fi’l-Mağrib el-’Arabî. Daru en-Nahda el-Arabiyye. (1. Basım).
Huveydî, Mustafa. (1988). el-Hareketu el-Vataniyye Şarka Libya. Menşûrât Merkez Dirâsât Cihad el-Libiyyîn. Trablus.
De Candolle, N. F.. (1989). el-Malek İdrîs ‘Âhil Libya Hayatuhu ve ‘Asruh. (Çeviren: Muhammed Abdu b. Galbûn.
eş-Şerîf, Nasiruddîn Muhammed. (1999).el-Cevâhir el-İklîliyye fî ‘A’yân ‘Ulemâ
Libya min el-Mâlikiyye. (1. Baskı). Dar el-Beyârek.
eş-Şerîf, Nasiruddîn Muhammed. el-Cevâhir el-İklîliyye fî ‘A’yân ‘Ulemâ Libya min
el-Mâlikiyye.
Ziyâdeh, Nikola. Barka ed-Devletu’l-’Arabiyyetu es-Sâmine. Libya 1948 (resmi belge). Libya min el-İsti’mâr el-Îtâlî ila el-İstiklâl. Tarihsiz.
eş-Şeyh, Rafet. Târîh el-’Arab el-Hadîs. ‘Ayn li’d-Dirâsât ve’l-Buhûs el-İnsâniyye ve’l-İctimâ’iyye. Mısır. 1994.
Evans, Richard. (2011). es-Senûsiyyûn fî Barka. (1. Baskı). (Çeviren: Ömer ed- Dîrâwî). Tunus: Sefâkıs li’n-Neşr ve’t-Tevzî’.
Havva, Sa’îd. (H1408). el-Müstehlas fî Tezkiyet el-Enfüs. (4. Baskı). Dar es-Salâm. Hizmetli, Sabri “İtikadi İslam Mezheplerinin Doğuşuna İctimai Hadiselerin Tesiri
Üzerine Bir Deneme”. AÜİFD. XXVI (1983). 665.
el-Azîm, Sadık el-Mu’ayyed. Siyâhatî fî Sahrâ Afrîkya el-Kubrâ (Turkî).
el-Hendîrî, Said Abdurrahman. (1983). el-’Alâkât el-Lîbiyye et-Tişâdiyye 1843-1975. Trablus. Merkez Diraset Cihâd el-Lîbiyyîn.
Abdulaziz, Salah. el-Fevâ’id el-Celiyye fî Târih el-’Aile es-Senûsiyye Abdulmalik b.
Abdülkadir b. Ali.
el-’Akbî, Salah Mu’eyyad. et-Turuk es-Sûfiyye ve ez-Zevâya bi’l-Cezâyir Târîhuhâ
ve Neşâtuhâ. Dar el-Burak. Baskı yok. Beyrut. 2002.
Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. TDVY. Ankara 2000.
Kutlu, Sönmez. Çağdaş İslâmi Akımlar ve Sorunları, Fecr Yay.,Ankara 2008, 10–11. Kutlu, Sönmez. İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler”, Kitabiyat Yay.,II. Baskı,
Ankara 2002, 14.
Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhepleri Tarihinde Usul Meselesi”, İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes'elesi 1, 2005, 436.
Arslan, Şekîb. (2004). Hâdır el-Hâdır el-İslâmî. (Çeviren: Adil Nuveyhed). Daru et- Tibaa.
Ez-Zâvî, Tahir Ahmet. A’lâmu Libya. el-Medaru’l-İslami Yayınevi. Âzar.
en-Nedevî el-Mazâhirî, Takiyyuddin. (1988). el-İmam el-Buhârî. (3. Baskı). Beyrut. Şam: Dar el-kalem.