Görsel Eğitim Materyali Olarak Karikatürlerin

Ortaöğretim tarih derslerinde kullanılabilecek bir diğer bir görsel materyal ise karikatürlerdir. Karikatür toplumdan aldığı konuları, olayları, durumları, vb. yeniden üreterek onlara bir dinamizm katar (Durualp, 2006, s. 62). Ġnsanların, varlıkların, olayların hatta duygu ve düĢüncelerin doğala ters düĢen, olağanla çeliĢen, gülünç yanlarını yakalayıp bunları (kimi zaman da yazıyla desteklenmiĢ) abartılı çizimlerle bir gülmece anlatımına dönüĢtürme sanatıdır (Özer, 2004, s. 246). Karikatür; en kısa anlatımıyla “çizgi ile mizah yapmaktır.” Karikatürde yergi, alay, Ģaka, eleĢtiri, zıtlık vb.leri çizgi ile yapılmaktadır (Özer, 2004, s. 277).

Karikatür göze hitap eden ve insanın görsel algılamasına yönelik yazıya göre daha avantajlı bir anlatım aracıdır. Karikatür aslında insanlara sunulan evrensel bir mesajdır. Karikatürün tüm insanlara anlatılabilmesi için de yazısız olması gerekir (Özer, 2004, s. 262-266). Karikatür; bir grafik sanatı, bir görsel iletiĢim sanatıdır. O yüzden semantik ve estetik olarak incelenmelidir. Semantik yanı düĢünce ve içeriği temsil eder, estetik yanı ise görsel iletinin sanatsal yanını oluĢturur. Buradan yola çıkılarak karikatürün hem sanat tarihinde, hem de düĢünce tarihinde yeri olduğu rahatlıkla söylenebilir (Özer, 2004, s. 246).

Karikatür; uzun yıllar değiĢim ve geliĢim evreleri geçirdikten sonra günümüzde iki yönde ilerlemektedir. Birincisi; siyasal ve sosyal her konuyu ele alan, geniĢ halk yığınlarına seslenen, abartıyı çok kullanan, güldürme amaçlı, dergi ve gazeteler için çizilen yazısı bol, ömrü kısa karikatürler. Ġkincisi; güldürmekten çok düĢündürmeye önem veren, abartmaya fazla baĢvurmayan, kültür düzeyi belli bir seviyenin üstünde olanlara seslenen, anlaĢılması için bir çizgi dili bilmeyi gerektiren, yazısı az, ya da hiç olmayan, uzun ömürlü sanatsal karikatürler (Özer, 2004, s. 259).

Karikatür; sosyal bir gösterge, bir yansıtıcı olarak psikoloji ile yakından ilgilidir (Özer, 2004, s. 247). Haber vermek, eğlendirmek ve eğitim aracı olmak gibi görevleri üstlenmiĢtir. Önceleri sadece kiĢilerin portreleriyle ilgilenirken daha sonra olayları, sosyal konuları ele almıĢ ve bu geliĢmeler sırasında çizgi anlayıĢı ve teknik açıdan da değiĢimler göstermiĢtir. Baskı makinesinin geliĢimine paralel olarak karikatür daha da yaygınlaĢmıĢtır. Gazetelerle, dergilerle, sergilerle hedef kitlesine ulaĢmaya çalıĢırken, daha sonra TV‟ye girmiĢ, bilgisayara girmiĢ, Internet ağı ile yepyeni bir iletiĢim olanağına kavuĢmuĢtur (Özer, 2004, s. 246). Karikatürün geliĢmesinde; akademik kurumlardaki yeni

oluĢumlar, kurulan öğrenci kulüpleri, seçmeli dersler ve müzeler oldukça umut vermektedir (Özer, 2004, s. 259).

Minyatür, Karagöz tasvirleri ve Mehmet Siyah Kalem‟in (XV. yy.) karikatüre bir ön tarih oluĢturacak öğeler olduğu öne sürülmektedir (Çeviker, 1986, s. 17). Basılı kaynaklarda sosyal ve siyasal karikatürlerin yer almaya baĢlaması XVIII. yüzyıl baĢlarına dayanır. O tarihlerde çoğunluğu okuma yazma bilmeyen halka olaylarla ve kamusal kiĢiliklerle ilgili mesajlar karikatür aracılığıyla verilirdi. GülünçleĢtirme, abartma, sembol, mizah ve ironi unsurlarının kullanılmasına dayanan karikatür daha sonra sanatçının, editörün ve yayımcının metin içinde öne sürülmesi siyasal açıdan tehlikeli ya da sakıncalı Ģeyleri örtülü bir Ģekilde ifade etmesini sağlayan bir özellik kazandı (Stradling, 2003, s. 99). Tıpkı fotoğraf gibi, karikatürü de birincil kaynak olarak analiz etmeye ve yorumlamaya yönelen tarihçilerin sayısı çok azdır. Tarihçiler çoğunlukla kitaplarında karikatürlere sadece görsel amaçla yer vermeyi yeterli görmektedirler. Oysa tarihçi karikatür sanatına has özellikleri, yani bir konu, olay ya da Ģahıs hakkında tek taraflı bakıĢ açısını ortaya koymak için baĢvurulan gülünçleĢtirme ve abartma gibi çeĢitli üslupları dikkate almak durumundadır. Bu bakımdan karikatürler, özellikle kamuoyu anketlerinin ortaya çıkıĢından önce, belli bir siyasal görüĢe bağlı olanlar arasında veya bir bütün olarak toplumda belirli bir dönemde geçerli olan kanıyı araĢtırmak için son derece etkili bir malzeme olabilir (Stradling, 2003, s. 100).Karikatürlerin analizi için önerilen genel çerçeve, tarihi fotoğrafın analizi için önerilene benzemektedir. Aradaki farklar daha çok karikatürleri “okurken” sorulan soruların ayrıntılı olmasında yatar (Stradling, 2003, s. 103):

Betimleme: Tam olarak ne görüyorsanız onu betimleyin. Bu aĢamada, baktığınız Ģeyle ilgili tahminlerde bulunmaya çalıĢmayın.

Örnek:

 Karikatürde çizilmiĢ olan karakterleri betimleyin. Nasıl giyinmiĢler? Ne yapıyorlar?

 Bu karakterlerin çizimi gerçek mi, abartılı mı? Eğer abartılıysa hangi açılardan abartılmıĢ?

 Karikatürde görünen bütün nesneleri betimleyin. Bunlar gerçekçi mi, yoksa abartılı mı çizilmiĢ?

 Karikatürün ön ve arka planlarda, ortasında, solunda ve sağında görebildiklerinizi anlatın. (Yararı olacaksa karelere ayrılmıĢ bir slayt kullanın.)

Tarihi karikatürleri analiz etmekte kullanılacak sorulara dair bir baĢka örnek ise Tablo 3‟te verilmiĢtir.

Tablo 3. Tarihi Karikatürleri Analiz Etmek Ġçin Tablo

Yorum Bulgu

Nasıl biliyorsunuz?

Ne kadar eminsiniz? Bu karikatürler arasında tanıdıklarınız var mı?

Eğer gerçek kiĢi iseler, adlarını ve karikatürün çizildiği tarihteki konumların belirtin.

Karikatür hangi tarihte yayımlanmıĢ?

Karikatürde hangi olay ya da konuya değiniliyor? Bu olay ya da konu ve karikatürdeki insanlar hakkında neler biliyorsunuz?

BaĢka ne demek istiyor? Mizaha ya da ironiye dönük bir yönü var mı? Eğer varsa hangi açılardan?

Karikatürde semboller var mı? Sanatçı bu sembolleri niçin kullanmıĢ?

Karakterler olumlu mu, olumsuz mu çizilmiĢ?

Karikatürde iĢlenen konuya iliĢkin karikatüristin tutumu nedir? Olumlu mu, olumsuz mu, övücü mü, eleĢtirici mi?

Bir karikatüre iliĢkin vardığınız sonuçları kontrol etmenize yarayacak baĢka tarihi kaynaklar neler olabilir?

Bu karikatür amacına ulaĢma etkisi bakımından ne kadar etkili?

Bu karikatür ele alınan olay, konu veya kiĢilere yönelik yorumunuzu değiĢtirdi mi?

(Stradling, 2003, s. 103-104).

Tablo 3‟te ki gibi karikatürler bir eğitim materyali olarak kullanıldığı zaman ondan beklenen faydayı en üst seviyede elde etmek için karikatürlere bir takım sorular sorulabilir. Bu sorular vasıtasıyla karikatürün vermek istediği mesaj, karikatürde kullanılan semboller ve bu sembolleri kullanım amacı ile sanatçının bu karikatürü yapma sebebi, karikatüristin tutumunun eleĢtirilmesiyle karikatürün objektifliğinin sorgulanması, karikatürün amacına ulaĢma etkisi, konuyla ilgili mevcut bilgiler sınandıktan sonra öğrencinin yorumuna katkısı

sorgulanabilir. Karikatürden çıkarım yaparak varılan sonuçların doğruluğunun kontrolünün sağlanması için baĢka tarihi kaynaklara yönelim sağlanabilir.

Özer‟e göre (2005) Yabancı Dil, Sosyal Bilgiler, Tarih, Coğrafya, Fen gibi derslerde, karikatür iyi bir araç olarak değerlendirebilme potansiyeli taĢımaktadır. Ancak eğitimciler, eğitimde görsel ögelerden biri olan karikatürden yararlanmak konusunda çekimser davranmaktadırlar. Bunun en önemli nedenlerinden birisi öğretmenin konu ile ilgili materyalleri bulamaması, diğeri ise karikatüre karĢı takınılmıĢ olan geleneksel bir güvensizliktir (Durualp, 2006, s. 52-53). Oral‟a göre (2005); eğitimde kullanılacak mizahi çizimler, öğrenmeyi kolaylaĢtıracak olan ortamı rahatlatmalıdır. Eğitimin öğrenci için zevkli yanları olduğu kadar sıkıcı yanları da vardır. Mizahi çizimlerin kullanımı, öğrencilere sevecen bir ortam sunabilir (Durualp, 2006, s. 57).

Öğretmen karikatürü bir öğretim materyali olarak kullanırken öğrencilere o karikatürün nasıl yorumlanabileceğini öğretmelidir. Bunun yanında öğrenciler kazanacakları mizah duyarlılığıyla yaĢama daha hoĢgörülü, güler yüzle bakmayı öğreneceklerdir. Karikatür bir iletiĢim aracı olarak kullanıldığında ise, öğrencilerin öğretmenlerle ve kendi aralarında anlaĢacakları bir araç olacaktır. Karikatürün verdiği mesajın daha kolay ulaĢması nedeniyle bireyler birbirleri ile daha kolay iletiĢim kurabileceklerdir (Durualp, 2006, s. 61).

Karikatürün derslerin sunumunda kullanılması tek baĢına yeterli değildir. Öğrencilerin de karikatür kullanımına dair bilmesi gerekenler vardır. Stradling öğrencilerin karikatür kullanımına dair bilmeleri gerekenleri Ģu Ģekilde belirlemiĢtir (2003, s. 102-103): Bunlardan birincisi, karikatürist hitap ettiği okurun bilgi birikimi ve bazen siyasal görüĢleri konusunda varsayımlar yapar. Daha incelikli karikatürleri anlayabilmeleri için, öğrencilerin ve öğretmenlerin bu varsayımların neler olduğunu araĢtırıp öğrenmesi gerekir. Ġkincisi, karikatürler genellikle olgusal bilgilerden çok görüĢler sunarlar. Karikatürist taraflıdır; konuya iliĢkin dengeli bir bakıĢ açısı ya da çok sayıda perspektif sunmaya çalıĢmaz. Üçüncüsü, karikatüristler büyük ölçüde gülünçleĢtirme ve abartma unsurlarını kullanırlar. Bunlar olumlu ya da olumsuz olabilir. Karikatüristler halka mesajlarını iletmek için basmakalıp anlayıĢlara sıklıkla baĢvurular; bir sosyal gruba veya ulusa iliĢkin çoğu kez küçümseyici ve aĢırı basitleĢtirilmiĢ genellemeler sunabilirler. Dördüncüsü, bir karikatürün etkili olabilmesi için, karikatür ve hiciv açısından nelerin komik, nelerin kolay hedef olduğu ve olmadığı konusunda dönemin sosyal göreneklerine uyması gerekir. BeĢincisi, karikatürlerin çoğunda sembol aracılığıyla anlatıma baĢvurulur. Ulusal semboller en bariz olanlardır. Karikatürün anlamını çözmek için, bu sembollerin neyi temsil ettiğini bilmek

gerekir (Stradling, 2003, s. 102). Stradling‟e göre (2003, s. 100), tarihi karikatürler Tarih dersinde Ģu pedagojik yönleriyle de değer taĢıyabilirler:

 Öğrenciye -aynen profesyonel tarihçiye olduğu gibi- belli bir dönemde insanların ne düĢündüğüne iliĢkin sezgiler sunarlar.

 Çoğu kez bir konuyu metin kadar etkili-bazen daha da çarpıcı- bir özet halinde aktarırlar.

 Görüntülerden süzülüp çıkarılması gereken bir anlam taĢırlar.

 Yorumlanmayı gerektirdikleri için, öğrenciye söz konusu olay, konu ya da kiĢiyle ilgili daha önceki bilgilerinden yararlanma fırsatını verirler. Bu bakımdan belli bir konu hakkındaki ünitenin sonuna bir karikatür koymak yararlı olabilir; çünkü öğrenciler karikatürdeki ipuçlarını kavrayıp çözecek ve karikatüristin niyetini yorumlayacak bilgileri edinmiĢ durumda olurlar.

GülünçleĢtirme, abartma, sembol, mizah ve ironi unsurları kullanılarak yapılan karikatürler, öğrenciye belli bir dönemde insanların ne düĢündüğüne iliĢkin sezgiler sunması ve çoğu kez bir konuyu metin kadar etkili bir özet halinde sunması dolayısıyla Avrupa ders kitaplarında yerini almaya baĢlamıĢtır. Yorumlamayı gerektirdiği için, öğrenciye söz konusu olay, konu ya da kiĢilerle ilgili daha önceki bilgilerden yararlanma fırsatı vermesi bakımından da önemlidir (Stradling, 2003, s. 99-100).

Karikatürlerin her karesine yazılacak bir metnin ya da verilecek mesajın bir bölümü yazılır; diğer bölümleri diğer karelere aktarılır. Her karenin içine sözün yazılacağı balonlar çizilir ve içine kısa mesaj cümleleri yazılır. Balonun ucuna ise konuĢan kiĢinin kim olduğunu belirten bir konuĢma çizgisi çizilir. Bazen balonun içine bireyin düĢüncelerinden geçenler de yazılabilir (GüneĢ, 2002, s. 142). Karikatürlerde resimler değiĢik Ģekilde çizilir. KiĢiler arası bağlantıları gösteren Ģekiller, bakıĢ yönleri, el-kol hareketleri, ayak ve bacak duruĢları, vücudun genel duruĢu resimlere özenle yerleĢtirilir. Aynı zamanda resimlerdeki elbise, giyim ve takılara da zamana, yere ve yaĢa göre dikkat edilir. Karikatürlerde ses yankıları da verilir. Sesler hem yazı, hem de resimlerle verilmeye çalıĢılır; öğrenciler okurken sesi de duymuĢ gibi olurlar (GüneĢ, 2002, s. 143). Önemli eğitim araçlarından birisi olan karikatürlerin ders kitaplarına yerleĢtirilmesinde bu özelikler dikkate alınmalıdır.

Günümüzde görsel materyal olarak kullanılmaya baĢlayan karikatürlerin çeĢitli yararları vardır. Bunlar: bilginin özünü verme, konuyu ortaya koyma ve önemini ön plana çıkarmadır. Karikatürler konuları basitleĢtirir, sembolleĢtirir ve öğrencilere kolayca öğretirler. Karikatürler öğrencilere okuma alıĢkanlığı kazandırırlar (GüneĢ, 2002, s. 142). Karikatürler ders içeriğinin daha zengin ve daha renkli hâle getirip öğrencilerin dersi algılamalarına, eleĢtirel düĢünebilmelerine, empati kurmalarına, problem çözme becerilerine katkı sağlayacaktır.