3. TÜRKİYE VE DÜNYA DENEYİMLERİ: “KARŞILAŞTIRMAL
3.1 Türkiye Deneyimleri
3.1.1 Göbekli Tepe Alan Yönetim Planı (2017-2021)
a) Tanıtıcı katalog bilgisi
Göbekli Tepe, Şanlıurfa İli, Haliliye İlçesi sınırları içerisinde Fırat ve Dicle nehirlerinin arasında, Bereketli Hilal olarak bilinen bölgenin kuzeyinde yer
84
almakta olup, tarihsel kökenleri günümüzden yaklaşık 12.000 yıl öncesine tarihlendirilmektedir. Neolitik çağın başlangıcında avcı–toplayıcı topluluklar tarafından bölgesel bir kült merkezi ya da ritüel/seramoni alanı olarak kullanıldığı, sonrasında bilinmeyen bir sebeple bilinçli olarak gömüldüğü düşünülmektedir (Schmidt ve diğ. 2014).
Arkeolojik araştırmalarda açığa çıkarılan, oval formlu ikonografik hayvan figürleri ile süslenmiş insan betimlemeleri [T] formlu megalitik taşların dünyada insan eliyle yapılmış ilk anıtsal yapılar olduğu değerlendirilmektedir. Bu yapılar; avcı–toplayıcı neolitik toplulukların taş sanatına ilişkin bilgi–beceri birikimi ile inşa faaliyeti bağlamında gelişmiş örgütlenme düzeyini göstermesinin ötesinde ritüel ve seremonik alan olduğuna ilişkin varsayımlar bağlamında inanç sistemleri ile yerleşik yaşam organizasyonları arasındaki bağıntı açısından önemli görülmektedir. Dolayısıyla, bugüne dek bilinenlerin neolitik toplulukların daha erken dönemde bitki ve hayvanları evcilleştirip, yerleşik düzene geçerek, sosyal organizasyon yapısı kurduklarını düşündürmektedir (Schmidt ve diğ. 2014).
Göbekli Tepe neolitik alanında ilk çalışmalar; 1960 yılında Chicago Üniversitesi ile İstanbul Üniversitesi birlikteliğinde yürütülen yüzey araştırmaları ile başlamakla birlikte, sistemli arkeolojik kazılar Şanlıurfa Müzesi Müdürlüğü ile Alman Arkeoloji Enstitüsü işbirliğinde 1995 yılında başlatılmıştır66
.
Alana ilişkin yasal ve hukuksal bağlam esas koruma statülerine bakıldığında, höyük ve onun çevresindeki kireçtaşı platosunun Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 27/09/2005 tarih, 422 numaralı kararı ile 1. Derece Arkeolojik Sit Alanı (126 hektar), bu alanı çevreleyen platonun ise Şanlıurfa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 23/02/2016 tarih, 1940 numaralı kararı ile 3. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak (461 hektar) tescillendiği, yakın çevresinde yer alan Örencik ve Derman Köylerine bağlı özel mülkiyetleri de içine alan daha geniş bir alanın (2,180 hektar) ise tampon bölge olarak belirlendiği görülür. Göbekli Tepe arkeolojik alanı, 2013 yılında Ören Yeri statüsü ile turizme kazandırılmıştır (Tablo 3.3).
66 Kazı çalışmaları, 2014 yılından bugüne Şanlıurfa Müzesi Müdürlüğü başkanlığında
85
Tablo 3. 3: Göbekli tepe tanıtıcı katalog bilgisi
Kaynak: Yönetim Planı ile GEODATA verileri kullanılarak BAL tarafından yeniden çizilmiştir, 2019.
b) Yönetim modeli
Alanın yönetimine ilişkin yetki–sorumluluk paylaşım ilişkisine bakıldığında; 5226 ile değişik 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma (KTVK) Kanunu ve Yönetmelikleri esas olmak üzere merkezi düzeyde Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, yerel düzeyde ise Şanlıurfa Müze Müdürlüğü, Şanlıurfa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu ve İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü’nün yetkili–sorumlu olduğu görülür. Diğer taraftan, Şanlıurfa Müze Müdürlüğü Başkanlığında Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafından yürütülen arkeolojik kazı çalışmalarına, Münih Ludwig–Maximilians Üniversitesi, Harran Üniversitesi, Karlsruhe Uygulamalı
ALAN ADI İLAN TARİHİ KAYNAK DEĞERİ DEĞERİİŞLEV KORUMA STATÜLERİ
GÖBEKLİ TEPE ARKEOLOJİK SİT ALANI ULUSAL: 2005 UNESCO DMA: 2011 Neolitik Dönem Arkeolojik Mirası Kültür Turizmi Kazı Arkeolojisi
. . . .
Birinci Derece ArkeolojikSit(DMA Sınırı)
. . . .
İkinci Derece Arkeolojik Sit––––– Tampon Bölge (Yönetim Alanı)
YÖNETİM ALANI SINIRI
ARKEOLOJİK SİT SINIRI VE ETKİLEŞİM SAHALARI BÜTÜNÜNDE BELİRLENMİŞTİR.
YETKİ–SORUMLULUK
86
Bilimler Üniversitesi, Toronto Mcmaster Üniversitesi ile Edinburg Üniversitesi’nin dış paydaşlar olarak akademik–bilimsel katkı sunduğu görülmektedir.
2011 yılında Göbekli Tepe’nin UNESCO Dünya Kültür Mirası aday listesine eklenmesinin ardından yönetim planı hazırlanmasına ilişkin çalışmalara Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Alman Arkeoloji Enstitüsü (Deutsches Archäologisches Institut, DAI) tarafından başlandığı, 2013 yılında ise Enstitü ve Alman Araştırma Cemiyeti tarafından sağlanan finansal desteklerle, Brandenburg Teknik Üniversitesi tarafından taslak bir yönetim planı hazırlandığı bilinmektedir. Devam eden süreçte, 2004 yılında alan yönetim planlarına ilişkin yapılan yasal düzenlemeler ve alanın “arkeolojik sit” koruma statüsü gözönüne alındığında, bu çalışmaların güncellenmesini zorunlu kıldığı söylenebilir. Bu bağlamda taslak yönetim planı ulusal yasal düzenlemeler ile 2013–2017 yılları arasındaki kazı çalışmaları sonucunda elde edilen yeni bulgu ve bilgiler ışında, Kültür ve Turizm Bakanlığı yetkisi altında Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafından 2017–2021 yıllarına ilişkin amaç ve eylem kararlarını içerecek biçimde güncellenmiştir67
.
Arkeolojik alanlara ilişkin Kanun içeriğinde tanımlanan kurumsal örgütlenme–yönetim yapılanması bağlamında 2016 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Alan Başkanlığı kurularak, Şanlıurfa İl Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürü Alan Başkanı olarak görevlendirilmiştir. Devamla, Şanlıurfa Müzesi, Alman Arkeoloji Enstitüsü ve bölge üniversitelerinin ilgili bölümleri ile alanda ilgisi bulunan diğer kurum–kuruluşlardan gelen temsilcilerden oluşan Danışma Kurulu ve Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu oluşturulmuştur. Güncel yönetim planı, 17.01.2017 tarihinde Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu tarafından onaylanarak uygulanmaya başlanmıştır (Şekil 3.1).
67
Arkeolojik sit alanlarında plan hazırlama/hazırlatma ve onama yetkisinin ilgili Yönetmelik, 8. maddesi esas olmak üzere Kültür ve Turizm Bakanlığı yetki–sorumluğundadır.
87
Şekil 3.1: Göbekli Tepe yönetim modeli
Kaynak: Yönetim planından edinilen bilgiler esas alınarak BAL tarafından çizilmiştir, 2019.
Yönetim planlaması olarak ifade edilen planlama–uygulama, denetim– izleme ve revizyon süreçlerindeki yetki–sorumluluk ilişkisine bakıldığında, planda yer alan faaliyetlerin uygulanmasından Kültür ve Turizm Bakanlığı, Şanlıurfa Müze Müdürlüğü, Alman Arkeoloji Enstitüsü, Harran Üniversitesi, Alman Araştırma Vakfı, denetim–izleme süreçlerinden Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu, revizyon çalışmalarından ise Alan Başkanlığı ve Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın yetkili–sorumlu kılındığı görülmektedir (Schmidt ve diğ. 2014).
c) Katılım mekanizması
Yönetim planı taslağının hazırlanması aşamasında Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından –Kanun kapsamında belirtildiği üzere– kamu kurum ve kuruluşları, yerel topluluklar, meslek odaları, üniversiteler, seçilmiş özel sektör temsilcileri ve alanda mülkiyet hakkı bulunanların katılımı ile 2 (iki) paydaş toplantısı düzenlendiği anlaşılmaktadır. Paydaş toplantılarıyla birlikte yönetim süreçlerine, yerel halkın danışma ve bilgilendirme, yerel düzeydeki kurum ve
88
kuruluşların ise danışma ve uygulama süreçlerinde birlikte hareket etme bağlamında katılım–katkı sağladığı söylenebilir.
Yönetim planı tamamlanan Göbekli Tepe arkeolojik alanı, UNESCO Dünya Miras Konvansiyonu’nun (i), (ii), (iv) kriterlerine uygunluk bağlamında gereklilikleri sağlamış olup 2017 yılında kültürel miras kategorisinde Dünya Mirası Geçici Listesinden, Dünya Mirası Listesine kabul edilmiştir.
d) Yönetim planı kapsam ve içeriği
Göbekli Tepe yönetim planı irdelenirse; içerik bakımından 8 (sekiz) başlık altında ele alındığı görülmektedir:
1) Giriş
2) Alan Tanımı ve Önemi
3) Araştırma ve Koruma Durumu
4) Alanın ve Bulunduğu Bölgenin Gelişimi 5) Güncel Yönetim Durumu
6) Alan Yönetimiyle İlgili Sorunlar 7) Yönetim Hedefleri, Amaçları, İlkeleri 8) Yönetim Planının Uygulanması
Giriş olarak ele alınan birinci bölümde; Göbekli Tepe’nin yasal statülerine
ilişkin ön bilgiler ile yönetim planının gerekliliğinin ifade edildiği, planı hazırlayan ana paydaş niteliğindeki kurum ve kuruluşlar ile bunların çalışma süreçleri ve ulusal ve uluslararası hukuksal yükümlülükler bağlamında izlenen yöntemler ile göz önünde bulundurulan rehber dökümanlara dair bilgilendirmeler yapıldığı görülmektedir. Devamla, plan amacının ifade edilerek, kapsamı ve kullanımına ilişkin bir eylem planı ile bütün olduğuna vurgu yapılmıştır. Buna karşılık, 5226 ile değişik 2863 sayılı KTVK Kanunu ile önerilen Alan Başkanlığı birimlerinin kurumsal yapısı ile plan hazırlama–onay ve denetim süreçlerinde yetki/sorumluluk ilişkisine dair bilgilere yer verilmediği ifade edilebilir.
Alan Tanımı ve Önemi olarak ifade edilen ikinci bölüm 2 (iki) başlıkta
ele alınmıştır. Birinci başlıkta, coğrafi konum, sınırlar ve yasal koruma statüleri ile arkeolojik–mimari buluntular ve tarihsel değerleri, peyzaj karakteristiği
89
bakımdan önem/anlamına ilişkin açıklamalar yapıldığı görülür. İkinci başlıkta ise Dünya Miras Alanı olan yönetim alanının kültürel önemi ve üstün evrensel değerinin bütünlük ve özgünlüğüne ilişkin değerlendirmeler ile alana ilişkin tarihi kanıtlar, bilimsel–eğitsel, sosyal–ekonomik, ve rekreasyonel değer tanımlamaları içerecek ele alınmıştır. Bu yönüyle bakılırsa; mekânsal ve işlevsel karakteristiğe ilişkin sentez/değerlendirme niteliği taşıdığı düşünülebilir.
Araştırma ve Koruma Durumu başlığı altında ele alınan üçüncü
bölümde; yürütülen kazı çalışmaları ve araştırma projelerinden sorumlu kurum– kuruluşlar (özellikle akademik kurumlar) ile bilgi, bulgu, belge ve verilerin saklanması/depolanması ile paylaşımına ilişkin bilgiler verilmektedir. Bunlara ek olarak; arkeolojik kazılar ve bilimsel araştırma sonucunda açığa çıkarılan buluntuların, iklimsel olumsuz etkilere karşı korunmasına ilişkin faaliyetler ile koruma durumuna ilişkin çabaların aktarıldığı söylenebilir.
Alanın ve Bulunduğu Bölgenin Gelişimi başlığı ile ele alınan dördüncü
bölümde; “Şanlıurfa’da Kültürel Mirası Geliştirme Programı” ve “Şanlıurfa’da Tarih Yeniden Canlanıyor Projesi” gibi turizmi geliştirmeye yönelik altyapı yatırımları ile ilin sosyo–kültürel, tarihi ve ekonomik yapısına ilişkin genel bilgilerin verildiği görülür. Devamla, turizm altyapısına yönelik kamu ve özel sektör finansman kaynakları eşliğinde ziyaretçi tanıtım merkezi, sunum ve sergileme salonu, yürüyüş yolları gibi devam eden ve planlanan altyapı çalışmaları hakkında almaktadır.
Güncel Yönetim Durumu başlığı altında ele alınan beşinci bölümünde
hukuki ve politik bağlamda alanın yasal koruma statülerine ilişkin mevzuat açıklanarak, Türkiye Turizm Stratejisi 2023’de yer alan GAP Kültürel Turizm ve Gelişim Bölgesi ve İnanç Turizmi Gelişim Koridoru politikası, Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Avrupa Birliği finansman destekli Şanlıurfa’da Tarihi Yeniden Canlandırma Projesi gibi içinde bulunduğu bölge ve ilin sosyo-ekonomik kalkınmasına ilişkin ulusal ölçekteki politikalar açıklanmış ve yönetim planının bunlarla uyumlu olması gerektiği ifade edilmiştir. Ek olarak, yasal statüleri bağlamında yetkili yerel ve merkezi kurumsal yapılanma ile entelektüel bilgi, uzman insan kaynağı ve mevcut altyapı projelerine ayrılan mali kaynaklara ilişkin bilgiler açıklanmıştır. Son olarak, mülkiyet durumu göz önünde bulundurularak,
90
öneri yönetim alanı sınırları içerisinde sorumlu kurum ve kuruluşlar, sivil inisiyatifler, yerel halk, akademik kurumlar eşliğinde paydaş analizi ile paydaşların katkı–fayda sağlayacağı temel konular ifade edilmiştir.
Alan Yönetimiyle İlgili Sorunlar başlıklı altıncı bölümde; yönetim
çerçevesinde çözümüne öncelik verilmesi gereken bazı temel sorun alanları/yönetim konuları belirlenmiştir. Alan yönetim sistemi, alan ve çevresinin korunması, kazı ve araştırma, gelişim ve kullanım olarak ele alınan 4 (dört) ana sorun alanı içerisinde toplamda 17 (on yedi) adet alt soruna ilişkin tespitlere yer verilmiştir.
Yönetim Hedefleri, Amaçları ve İlkeleri başlığı altında ele alınan
yedinci bölümde; sürdürülebilir yönetim mekanizmasına ilişkin vizyon kurgusu temelinde, 2017–2027 dönemini kapsayan uzun vadeli hedefler ile 2017–2021 yıllarını kapsayan kısa ve orta vadeli 8 (sekiz) konu tanımlanmıştır
1) Alanın Koruması,
2) Alanın Çevresinin Koruması, 3) Kazı ve Araştırma,
4) Turistik Kalkınma,
5) Toplumsal Katılım ve Toplumsal Kalkınma, 6) Kurumsal Çerçeve,
7) Yönetim Kaynakları,
8) Uygulama, Gözetim ve Yeniden Gözden Geçirme
Yönetim Planının Uygulanması olarak adlandırılan son bölümde; hedef
ve amaçlara ulaşılmasına yönelik 77 (yetmiş yedi) adet faaliyet/eylemin, önemli görülen paydaşlar, zaman aralığı, öncelik/önem durumu ve olası finansman koşulları eşliğinde tablolaştırılarak, eylem/uygulama planı olarak açıklandığı görülür (Schmidt ve diğ. 2014).
e) Finansman Modeli
Göbekli Tepe’nin yönetimi ile ilgili çalışmalar için gerekli finansal altyapının kamu, özel sektör ve uluslararası kaynaklarından oluştuğunu söylemek mümkündür. Bununla birlikte, kazı alanı niteliğinden dolayı kaynakların ağırlıklı olarak araştırma, kazı ve sunum projeleri olmak üzere 3 (üç) konu için ayrıldığı
91
görülmektedir. Arkeolojik kazıların operasyonel bütçesine Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ile Şanlıurfa Müze Müdürlüğü’nün yanısıra Alman Arkeoloji Enstitüsü ile finansal destekçilerinden Alman Bilimsel Araştırma Vakfı’nın katkı sağladığı söylenebilir. Nitekim mevcut yönetim planı da söz konusu kuruluşların finansal destekleriyle hazırlanmıştır.
Alman Bilimsel Araştırma Vakfı 2002–2021 yıllarını kapsayan “Urfa Projesi–Yukarı Mezopotamya’nın Tarihöncesi Toplumları ve Bunların Geçimleri” isimli kazı ve bilimsel araştırma projesinin finansal destekçisidir. Avrupa Birliği tarafından turizm altyapısının geliştirilmesi için başlatılan “Şanlıurfa’da Tarih Yeniden Canlanıyor (2013–2017)” isimli proje kapsamında ayrılan finansal desteğin bir kısmı Göbekli Tepe’nin korunması için gereken üst örtü projesine ayrılmıştır.
2004 yılında çıkarılan 5226 ile değişik 2863 sayılı KTVK Kanunu dayanak olmak üzere Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ile Doğuş Holding arasında 2015 yılında yapılan, 20 yıl süreli işbirliği anlaşması kapsamında Göbekli Tepe’de gerçekleştirilecek olan her türlü tasarım, inşaat, kazı, iletişim, sunum, sergi, ziyaretçi yönetimi ve erişim/ulaşım aktiviteleri için gerekli finansal kaynağın önemli bir bölümü Doğuş Holding/Şahenk İnisiyatifi tarafından sağlanmaktadır. Öte yandan, Şanlıurfa Müze Müdürlüğü Başkanlığında Alman Arkeoloji Enstitüsü tarafından yürütülen bilimsel arkeolojik kazı çalışmalarına Münih Ludwig-Maximilians Üniversitesi, Harran Üniversitesi, Karlsruhe Uygulamalı Bilimler Üniversitesi, Toronto Mcmaster Üniversitesi, Edinburg Üniversitesi çeşitli bilimsel çalışmalarla katkılar sunmaktadır (Schmidt ve diğ. 2014).